مەن نە ءۇشىن ون تاۋلىككە قامالدىم؟
قاراشانىڭ 25-شى جۇلدىزىندا ەسكى تانىسىم گۇلىسحان دومالايقىزى: جۇمەكە، پرەسس كونفەرەنتسيا وتىزەيىن دەپ جاتىرمىز. قىتايدا زارداپ شەگىپ جاتقان تۋىستارىنا اراشا سۇراپ ءبىراز قاۋىم كەلەدى. سونى جۇرگىزىپ بەرىڭىزشى، دەپ حابارلاستى. مەن، جارايدى، دەدىم. 27-ءسى كۇنى ساعات 11-دە باستاپ جىبەردىك. العاشقى ءسوزدى ەكس دەپۋتات زاۋرەش باتتالوۆاعا بەردىم.
"قازىرگى تاڭدا، قىتاي حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ شىڭجاڭ ايماعىندا مۇسىلمانداردى جاپپاي ساياسي تۇرمەلەرگە جابۋ ەتەك العان. قامالعاندارعا ويىنا كەلگەنىن ىستەپ، ءتىپتى، دەنە مۇشەلەرىن كەسىپ، شەتەلگە ساتىپ جاتقانىن الەمدىك اقپارات قۇرالدارى جاريالاپ جاتقاندا ءبىزدىڭ بيلىك ۇندەمەي وتىرعانى ادامنىڭ اشۋىن تۋعىزادى، راس. ويتكەنى، بۇل ادام قۇقىن قورلاۋ عانا ەمەس، سونداي-اق، ەلدىگىمىزگە سىن. تاۋەلسىز قازاقستان دەپ كەۋدەمىزدى كەرىپ ماقتانعاندا الدىمىزعا جان سالمايمىز، ال قىتايداعى قانداستارىمىز زارداپ شەگىپ جاتقاندا ۇندەمەۋ اقىلعا قونىمسىز دەپ ويلايمىن", دەدى ول.
سودان سوڭ ورىس تىلىندە سويلەدى. ەكىنشى ءسوزدى گەرمانيادان كەلگەن ۇلتشىل ءومىرحان التىن اعامىز جەرىنە جەتكىزىپ ايتتى.
ء"تىپتى، شىڭجاڭ ولكەسى ۇيعىرلاردىڭ جەرى دەگەن ءسوزدى دوعارۋ كەرەك. ويتكەنى ول جەر تەك ۇيعىرلاردىڭ جەرى ەمەس، قازاقتاردىڭ سان عاسىرلار ءومىر ءسۇرىپ كەلگەن اتامەكەنى.
سوندىقتان قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم جومارت توقاەۆ مىرزاعا، سەنات پپيكەرى داريعا نازارباەۆا حانىمعا، پارلامەنت دەپۋتاتتارىنا، اسىرەسە بەكبولات تىلەۋحانعا قىتايداعى قانداستار ىسىنە اراشا ءتۇسىپ، بەي-جاي قاراماۋعا شاقىرامىن", دەدى ءومىرحان التىن.
اقىن باقىتجان توباياقوۆ ءسوز سويلەدى. اقىرىندا گۇلىسحان دومالايقىزى قىتايدا تىركەلگەن سۇمدىق وقيعالاردى ايتىپ، قىتاي بيلىگىنىڭ ەتنيكالىق از ۇلتتارعا، سونىڭ ىشىندە قازاقتارعا جاساپ جاتقان ساياسي قىلمىسىن "گەنوتسيد" دەپ ايىپتادى.
كونفەرەنتسيادان سوڭ، ءومىرحان اعا بارلىق قۇجاتتاردى جيناپ الىپ، ەۆروپارلامەنتكە تاپسىراتىن بولدى. مەن ءومىرحان اعانى ءوز كولىگىممەن الىپ ءجۇردىم. ول جەردە 50-60 ادام شۋلاپ ءجۇر ەكەن. قولدارىنا «ساياسي تۇتقىندارعا بوستاندىق»، «جەرىمىز قىتايلارعا ساتىلماسىن» ت.ب. ءتۇرلى مازمۇنداعى پلاكاتتار ۇستاپ الىپتى. تۇسكى اس ۋاقىتى بولعان ەكەن. بىزگە، ساعات 15-00-دە كەلىڭىزدەر، دەدى. سودان سوڭ كەتۋگە ايالداعانبىز، قاسىمىزعا كامەراسىمەن جۇگىرىپ كەلگەن تىلشىلەر ءبىزدى قورشاپ الدى.
العاش ءسوزدى مەن بىلاي باستادىم: "قۇرمەتتى پارلامەنت دەپۋتاتتارى! قازاق حالقىنىڭ اتىنان سايلانعاندارىڭىز راس بولسا، قىتايدا زارداپ شەگىپ جاتقان قانداستار تۋرالى نەگە ۇندەمەيسىزدەر؟ سىزدەردەن وسىنشا حالىق كەلىپ تۋىستارىنا اراشا سۇرايدى. ويتكەنى، قىتايداعى جاعداي ءبىزدىڭ ەلدە ەرتەڭ قايتالانباۋىنا ەشكىم دە كەپىلدىك بەرە المايدى".
مەنەن كەيىن ءومىرحان اعا سويلەدى. ءبىر كەزدە قولىنا ميكروفون ۇستاپ العان اكىمىنىڭ ورىنباسارى تالعات ەسىمدى ازامات: "ۋۆاجاەمىە گراجدانى ۋحوديتە نە سانكتسيونيروۆاننىي ميتينگ پو زاكونۋ رەسپۋبليكي كازاحستان زاپرەششەن. ەسلي نە ۋحوديتە سوترۋدنيكي مينيستەرستۆو ۆنۋترەننىح دەل ۆاس زابەرەت", دەپ ايقايلاپ ءجۇردى. ول جەردە ءبىر ورىس ۇلتىنىڭ وكىلى جوق. ورىسى جوق جەردە دە ورىسشالايتىن ءبىزدىڭ ورىسقۇلدار عانا عوي... مەن ءومىرحان اعانى ەرتىپ، ول جەردەن كەتىپ قالدىم.
09.12.2019 جىلى ماحامبەت وتەمىسۇلى اتىنداعى وقۋشىلار سارايىنا ءۇش بالامدى "دومبىرا" ۇيىرمەسىنە ءوز كولىگىممەن الىپ كەلدىم. ءبىر كەزدە كولىگىمنىڭ تەرەزەسىن بىرەۋ ۇرىپ تۇر. قاراسام: "اعا لەيتەنانت ءىلياسوۆ الماسپىن. سارىارقا اۋدانىنان... رۋۆد-عا بارىپ سۇراق جاۋاپ الامىز" دەيدى. قاسىندا تاعى ەكى جىگىت تۇر. قۇددى بەن لادەندى ۇستاعانداي، الىپ باردى. كەشكە دەيىن ءبىر تامشى سۋ، نە تاماق بەرمەدى. تەلەفوندى ءوشىرىپ تاستادى. كەشكى ساعات 17-00-دە احمەتقاليەۆ دەگەن سۋديا كەلىپ، مەنى اكىمشىلىك قۇقىق بۇزۋشىلىقتىڭ 488 بابىنىڭ 1-تارماعى بويىنشا، 10 تاۋلىككە قاماۋعا الۋ تۋرالى شەشىم شىعاردى.
ءسويتىپ، اپارىپ قامادى. وندا ءۇش مەزگىل تاماق، اپتاسىنا ءبىر رەت دۋش قابىلداۋعا بولادى ەكەن. مەنەن باسقا 46 ادامدى جاۋىپتى. جەكە-جەكە كامەرادا وتىردىق. 25 كىتاپ وقىدىم. وڭاشادا كىتاپ وقۋ ادامنىڭ ويىنا وي، اقىلىنا اقىل قوسىلادى، دەنەسىن تىنىقتىرادى-مىس. سەرگەي بوروديننىڭ "حروموي تيمۋرىن", الەكساندر ديۋمانىڭ "ليۋدوۆيك حIV-ءىن", چامپيون تويچتىڭ "پسيحوگەنەتيكاسىن", نيك ۆيچۋچتىڭ ء"ومىر عاجابىن", لەنيننىڭ ءومىرىن، ب. ناپولەون تۋرالى، بالعابەك قىدىربەكۇلىنىڭ "مىسىق تۇتقىنىن", ش. مۇرتازانىڭ "جۇرەككە ءاجىم تۇسپەيدىسىن", گريگوري كوتوۆسكيدىڭ "زولوتايا شاشكاسىن", ءازىلحان نۇرشايىقوۆتىڭ "تاڭدامالىسىن" ت.ب.
مەنىمەن بىرگە وتىرعانداردىڭ ءتىزىمى:
- سەرىك جاكين
- امانگەلدى دجاكين
- قايرات سەيىتقاليەۆ
- ەربول ەسقوجين
- بولاتحان حاميتۇلى
- اكمال مامەتقۇلوۆ
- مارس يبراەۆ
- نۇرسۇلتان قاستاەۆ
- احات قاپپار
- مارات مۋساباەۆ
- احماد داۆلەتكۋلوۆ
- ايبەك ءسابيتوۆ
- ادىلبەك سەرىكباەۆ
- سەرىك جاكير
- ازامات تالعاتبەكوۆ
- ايدار مۋباراكوۆ
- گۇلميرا حالىقوۆا
- زۋبايدا سەيداحمەتوۆا
- فاريزا بەسپاەۆا
- عاليا تاماباەۆا
- اقمارال كەرىمباەۆا
- سەرىك اسقاروۆ
- دۋلات اقادىر
- بالتابەك بەكەجانوۆ
- ايدار سىدىقوۆ
- بولاتبەك ءبىلالوۆ
- قۋات ۋۆاليەۆ
19 جەلتوقسان كۇنى تاڭعى ساعات 7-00-دە تۇرعىزىپ، گازەل كولىگىمەن سارىارقا اۋداندىق ءىىب-عا اپارىپ بوساتىپ جىبەردى. سول كۇنى مەنىڭ تۋعان-تۋىستارىم ۇيگە كەلىپ، مەنى ورتاعا الىپ، سۇراق جاۋاپتىڭ استىنا الدى. "قىتايداعى ماسەلەدە نە شارۋاڭ بار؟! ول قىتايدىڭ ىشكى شارۋاسى. سەن ءوز بالا-شاعاڭا قاراپ، تىنىش ءجۇر اينالايىن", دەپ جانى اشىعانداي سىڭاي تانىتتى. 14 وبلىستان قوڭىراۋلار ۇزدىكسىز كەلىپ جاتتى. "الەۋمەتتىك جەلىلەردە قامالدى دەگەندى ەستىدىك، جۇمەكە" دەپ حابارلاسىپ جاتىر. كوشەدە كەتىپ بارا جاتسام، مەنى كورگەن جۇرت قولىن شوشايتىپ كورسەتىپ جاتىر. وسىلاي تانىمال بولىپ كەتتىم. سويتسەم، بۇل تۋرالى ءبارىنىڭ حابارى بار ەكەن.
ادامزاتتىڭ ارعى-بەرگى تاريحىندا قانشاما ساتقىندىقتار بولدى دەسەڭىزشى... ارىسە، التىن وردا كەزىندە، كەرەي مەن جانىبەكتىڭ كەزىندە... بەرىسى حان كەنەنى ساتىپ كەتكەن سىپاتايدىڭ ساتقىندىعى. الاشوردا كەزىندە قازاق زيالىلارى ءبىرىن-ءبىرى ورىستارعا جىعىپ بەرگەندىگى... وسىنىڭ ءبارىن تاريحتان وقىپ بىلدىك. 1986 جىلى جانە 2011 جىلى 16 جەلتوقساندا دا سولاي بولدى. "زيالى" دەپ جۇرگەن اعا-كوكەلەرىمىز جۇمعان اۋزىن اشپادى. ولاردىڭ ەسىل-دەرتى اتاق، مانساپ، كەۋدەلەرىنە تەمىر-تەرسەك تاعۋ عانا. مۇنى قازاق "رۋحاني ەرگەجەيلىك" دەيدى. جالپى مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، زيالى ادام ول - ابىرويى اسقاق، مەرەيى ۇستەم، ۇلت الدىندا اۋىر جۇكتى ارقالاعان تۇلعا. بۇگىندە وسىلاردىڭ جۇرناعى دا قالماعان...
سونىمەن سوڭعى ۋاقىتتا ەلىمىزدە قوردالانعان ماسەلەلەر شاش-ەتەكتەن ەكەندىگى بەسەنەدەن بەلگىلى. بىراق، ءبىزدىڭ بيلىك سول پروبلەمالاردى شەشۋدىڭ تەتىكتەرىن قاراستىرۋدىڭ ورنىنا نە ىستەمەك ويى بار، ءبىر قۇدايعا ايان. قىتايدان "تاريحي وتانىم", دەپ ەكى وكپەسىن قولىن الىپ، قاشىپ كەلگەن قاستەر مۇساحانۇلى مەن مۇراگەر ءالىمۇلىن قىتايعا قايتارۋدى قاراستىرىپ جاتىر، قازىر. ەگەر ولاردى قايتارسا، ول جاقتا ولاردى ولتىرەتىنى تاعى ايتىلىپ جاتىر. بۇل ەلدىگىمىزگە تاڭبا. الەم قاۋىمداستىعى قىتايدىڭ جاۋىزدىعىنا بىرلەسىپ كۇرەسپەسەك. ال ءبىز شە؟ ءدال وسىلاي، قول قۋسىرىپ وتىرا بەرسەك، تىعىرىقتان شىعۋ ەكىتالاي.
جۇمامۇرات ءشامشى،
تاريح عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.
Abai.kz
