ۋاقىت زىمىراپ ءوتىپ جاتىر. كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراپ، ونىڭ قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالار ەگەمەندىك الۋىنا سەبەپشى بولعان الماتى مەن قازاقستاننىڭ باسقا دا قالالارىندا 1986 جىلى وتكەن جەلتوقسان ەرەۋىلىنە 33 جىل، دەمەك عاسىردىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگى بولدى. وسىنشاما ۋاقىت وتكەنىنە قاراماستان ەلىمىزدىڭ ەگەمەندىگىنىڭ العاشقى قوڭىراۋى بولعان وسى وقيعانىڭ كولەڭكەلى تۇستارى جەتكىلىكتى. 

ەڭ باستىسى - مىڭداعان ادامدار قاتىسقان نارازىلىق شەرۋلەرىن ۇيىمداستىرعان كىمدەر؟ ول كەزدە قازىرگىدەي بەلسەندى توپتار عالامتور ارقىلى ءبىر بىرىنە حابارلاي قوياتىن ەلەكتروندى جۇيە جوق. ەكىنشى سۇراق - ارادا وسىنشاما ۋاقىت وتكەنىنە قاراماستان جەلتوقسان وقيعاسى ساياسي باعاسىن الدى ما؟ مۇمكىن بۇل بەلگىلى ءبىر تۇلعا نەمەسە تۇلعالاردىڭ جوعارى بيلىككە قول جەتكىزۋ ءۇشىن جاساعان ارەكەتى ەمەس پە؟ ەرەۋىل كەزىندە قان توگىلدى، كەيىن قانشاما جاستار قۋعىن سۇرگىنگە، كۇيزەلىسكە ۇشىرادى، جوعارعى وقۋ ورنىنان، كومسومول مەن پارتيا قاتارىنان شىعارىلدى، سوتتالدى، تۇرمەدە وتىردى. وكىنىشكە وراي، وسى سۇراقتاردىڭ كوپشىلىگىنە ناقتى جاۋاپ جوق. ەندى رەتىمەن جەلتوقسان وقيعاسى جايلى ناقتى دەرەكتەر مەن پىكىرلەرگە توقتالايىن

الماتى قالاسىندا جاستاردى الاڭعا شىعۋعا ۇيىمداستىرعان كىمدەر؟

 وتكەن جىلى «دات»  گازەتىنىڭ 46 نومىرىندە  (14 قاڭتار) سابىر قاسىموۆتىڭ «جەلتوقسان سيندرومى، ءبىز ودان قۇتتىلدىق پا»؟ - دەگەن ماقالاسى جاريالانعان ەدى. اۆتور جايلى قىسقاشا انىقتاما. سابىر احمەتجانۇلى زاڭ عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، جەلتوقسان وقيعاسىن زەرتتەۋ جونىندەگى م. شاحانوۆ باستاعان  مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ قۇرامىندا جۇمىس ىستەگەن. ەلىمىز ەگەمەندىك العاننان كەيىن قر كوستيتۋتسيالىق كەڭەسىنىڭ مۇشەسى، قر پارلامەنتىنىڭ سەناتورى، پرەزيدەنتىڭ پارلامەنتەگى وكىلدىگىنىڭ باسشىسىنىڭ ورىنباسارى قىزمەتىن اتقارىپتى. 1986 جىلى ماسكەۋدە سوۆەت وداعى كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ (سوكپ) قوعامدىق عىلىمدار  اكادەمياسىندا وقىپ جۇرەدى. جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ قارساڭىندا الماتىعا عىلىمي تاجىريبەلىك كونفەرەنتسيا وتكىزۋگە ۇشىپ كەلىپ، 15 جەلتوقسان كۇنى ماسەلەنى قازاقستان كومپارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ (قكپ وك ) ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ۆ.ي. ەفيموۆپەن كەلىسەدى. وسى ارادا ەرتەڭ وك-ءىڭ پلەنۋمى بولاتىنىن، د. ا. قوناەۆتىڭ قىزمەتتەن كەتەتىنىن ەستيدى. اۆتوردىڭ جوعارىدا كورستىلگەن ماقالاسىنان ءبىراز ءۇزىندى كەلتىرەيىن (كۋرسيۆكە الىندى. م.ق). سول كۇنى اقپاراتتى ناقتىراق بىلەتىن جاقىن جولداسىمدى كەزدەستىردىم. ول بۇكپەسىز بار شىندىقتى، د.ا. قوناەۆتىڭ ورنىنا   ۋليانوۆ وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گ.ۆ. كولبيندى سايلاناتىنىن، بۇل رەسپۋبليكا باسشىلىعىنداعى الاۋىزدىقتىڭ، ءبىرىنشىنىڭ ورنىنا تالاستىڭ ناتيجەسى. ماعان سەنىم كورسەتە، ەشكىمگە ەشبىر جاعدايدا تىسىمنەن شىعارمايتىنىم جونىندە انت العاننان كەيىن عانا ول سوڭعى كەزدە قازاقستان كومپارتياسى وك ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ ورنىنا ۇمىتكەرلەردىڭ ءۇش تورتەۋى تالاسىپ ءجۇر، ولار ماسكەۋگە جاعىمپازدانىپ، قوناەۆ تۋرالى نەبىر جايسىز مالىمەتتەر بەرىپ، كىر جاعىپ ءجۇر»، دەپ جازىپتى. 

اۆتوردىڭ پىكىرىنشە بيلىككە تالاسۋشىلاردىڭ ىشىندە: ءبىرىنشى ورىندا زاقاش كامەليدەنوۆ، ماسكەۋگە شىن بەرىلگەن، ۇزاق مەرزىم قوناەۆقا جاقىن بولعان، ۇلتشىلدىق ۇستانىمدارى ءۇشىن ولجاس سۇلەيمەنوۆ پەن ومىربەك جولداسبەكوۆتى  قۋدالاۋعا العان ادام. ەكىنشى ۇمىتكەر رەتىندە ەڭبەك جولىن قاراعاندىدان باستاعان مارات مەڭدىباەۆ كورسەتىلىپتى. ءۇشىنشى ۇمىتكەر كوپ جىلدار بويى قىزىلوردا ، كوكشەتاۋ مەن تورعاي وبلىستاردىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولعان ىسكەر باسشى ەركىن اۋەلبەكوۆ ەكەن. ول د.ا. قوناەۆتى ءبىراز سىناعانىمەن رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولۋ ءۇشىن بەلسەندى ارەكەتكە بارماپتى. تاقتان كەلەسى ۇمىتكەر رەتىندە  ن.ءا. نازارباەۆ كورسەتىلىپتى. اۆتور ونى: «قازاقستانداعى ءبىرىنشى باسشى ءرولىن اتقارۋعا لايىق مىنەز تانىتىپ، سوعان سايكەس قادامدار جاساي الاتىن تۇلعا»، دەپ سيپاتتايدى.

نەگىزىندە 80-جىلداردىڭ ورتا كەزىندە رەسپۋبليكا باسشىسىنا ۇمىتكەرلەر رەتىندە  مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن.ءا. نازارباەۆ، ءبىراز جىلدار الماتى وبلىسىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى بولىپ سىناقتان وتكەن، اتىنا كىر كەلتىرمەگەن ك.م. اۋحاديەۆ جانە  تاجىريبەسى مول، ىسكەر باسشى ە. اۋەلبەكوۆ ايتىلاتىن. كەڭەس مۇستاحانۇلى 1985 جىلى قىزمەتىنەن تايدىرىلىپ، «ريسسوۆحوزستروي» دەگەن مەكەمەنىڭ باسشىسىنا اۋىستىرىلدى. سول جىلى الماتى وبلپارتكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنا م.س. مەڭدىعۇلوۆ سايلانىپ، جەرلەستىك پەن پاراقورلىقپەن كۇرەسەمىن دەپ گولوشەكيننىڭ «كىشى وكتيابر» ساياساتىن قايتالاپ، كوپ جىلدار الماتى وبلىسىن باسقارعان ا. اسقاروۆتىڭ ادامدارى دەپ ءبىرتالاي پارتيا جانە كەڭەس قىزمەتكەرلەرىن قۋدالاپ، قىرعيداي تيگەن. شىندىعىنا كەلسەك رەسپۋبليكا باسشىلىعىنا ءبىرىنشى ۇمىتكەر 1984 جىلدان مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىن اتقارعان ن. ءا. نازارباەۆ ەدى. سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىڭ باس حاتشىسى م.س. گورباچەۆپەن ورتاق ءتىل تابىسقان 46 جاستاعى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى 1986 جىلى 10 جەلتوقساندا وتكەن قكپ-نىڭ پلەنۋمىندا رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى د.ا.قوناەۆتى كادر تاڭداۋ ساياساتى مەن جۇمىسى جانە ومىردەن الشاق كەتكەنىن سىنعا الادى. كەيىنىرەك ماسكەۋدەن شىعاتىن «درۋجبا» جۇرنالىندا وسى تاقىرىپتا ۇلكەن ماقالا جاريالايدى.  

ءبىراز جىل سوكپ-نىڭ باس حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان م.س. گورباچەۆ «قايتا قۇرۋ-پەرەسترويكا» جايلى مىلجىڭداپ، ۇران تاستاپ كوپ سويلەيتىن، ىسكەرلىگى شامالى ساياساتكەر بولدى. كەڭەس وداعىن ول باسقارعان جىلدارى ەكونوميكا قۇلدىراۋ شەگىنە جەتتى. ميحايل سەرگەەۆيچ 1985 جىلى 6 قىركۇيەكتە رەسپۋبليكا باسشىسى د.ا. قوناەۆپەن كەلىسپەي، وتان قويماسىنا رەسپۋبليكانىڭ قانشا استىق قۇياتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن الماتىعا سوقپاي بىردەن تسەلينوگرادقا كەلەدى. شورتاندىدا بۇكىلوداقتىق استىق شارۋاشىلىعى ورتالىعىندا وتكەن ۇلكەن جيىلىستا ينستيتۋت ديرەكتورى، مەملەكەتتىك سىيلىقتىڭ لاۋرەاتى، اكادەميك ا.ي. باراەۆتى قاتتى سىنعا الادى.  ورىنسىز جابىرلەۋگە شىداي الماعان الەكساندر يۆانوۆيچ ارادا ءبىر ەكى تاۋلىك وتپەي قايتىس بولدى.

سابىر قاسىموۆ ماقالاسىندا: «16 جەلتوقساندا قازاقستان كپوك- ءنىڭ  تاريحي پلەنۋمىندا ماسكەۋ ءوزىنىڭ وتارلاۋ ساياساتىن جالعاستىرا وتىرىپ، كولبيندى قازاقستاننىڭ كەلەسى گۋبەرناتورى ەتىپ بەكىتتى»، دەپ جازىپتى. سول كۇنى اۆتور عالىمدار مەن وقىتۋشىلاردىڭ كوزقاراسىن ءبىلۋ ءۇشىن عىلىم اكادەمياسى مەن جوعارعى وقۋ ورىندارىنا سوعىپتى، ءتۇرلى ۇلت وكىلدەرىمەن كەزدەسىپتى. «ينتەلليگەنتسيا، زيالى قاۋىم وكىلدەرى بيلىككە كولبينننىڭ كەلگەنىنىڭ سوڭى جاقسى بولمايتىنىن تۇسىنەر دەپ ويلاعان ەدىم، الايدا قاتەلەسىپپىن، سويلەسكەدەرىنىڭ ءبارى ۇرەيلى، جىگەرلى ىسكە دايار ەمەس، جالتاق، بوي تاسالاعىش بولىپتى». سونىمەن سابىر احمەتجانۇلى: «قوعامنىڭ قاي بولىگىن قانداي ءادىس، ۋاجبەن برەجنەۆ الاڭىنا الىپ شىعۋعا بولاتىنىن ويلانىپ تولعانىپ، ولار قازاق جاستارى تۇراتىن جاتاقحانالار دەگەن قورىتىندىعا كەلىپ، ىسكە كىرىسەدى. اكەمنىڭ ەسكى «موسۆيچ» ماشينەسىمەن جاتاقحانالاردىڭ بىرىنەن سوڭ بىرىنە بارا بەردىم. ساقتىق جاساپ، ماشينەنى الىستاۋ قويىپ، ستۋدەنتتەرمەن دالىزدەردە نەمەسە كىرەبەرىس ەسىك الاڭدارىندا جولىعىپ: «ەرتەڭ 16 جەلتوقسان كۇنى تاڭەرتەڭ ورتالىق كوميتەت عيماراتى الدىندا ميتينگ وتەتىنىن، كىمدە كىم كولبيننىڭ تاعايىندالۋىمەن كەلىسپەسە، سوندا  جينالۋعا شاقىردىم. ءتۇن جارىمىنا دەيىن ستۋدەنتتەر مەن جۇمىسشى جاستاردىڭ 20 شاقتى جاتاقحاناسىن ارالاپ شىقتىم. ەرتەڭىندە الاڭعا كەلىپ، قاراقۇرىم ادامدى كورگەندە، مەنىڭ قۋانىشىمدا شەك بولمادى. ول كەزدە جاستاردى الدارىندا نەندەي تاعدىر كۇتىپ تۇرعانىن، ارينە مەن بىلگەن جوق ەدىم، مىندەتىم اشۋ ىزا كەرنەپ، كۇيىنىپ تۇرعانداردى ءبىرىنشى قادام جاساۋعا شاقىرۋ عانا ەدى»، دەيدى ماقالا اۆتورى. 

جوعارىدا كەلتىرىلگەن دەرەكتەرگە قاراعاندا مىڭداعان جاستاردى ۇگىتتەپ، الاڭعا شىعارعان جىلعىز سابىر قاسىموۆ بولىپ تۇر. بۇل شىندىققا ۇيلەسپەيتىن ەرتەگى، بەيتانىس ادامدى ءتۇن ىشىندە جاتاقحاناعا كىم كىرگىزەدى، كىرگەننىڭ وزىندە، ونداعان، تىپتەن جۇزدەگەن ستۋدەنتتەردى جيناپ، قالاي ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزەدى، ونى كىم تىڭداي قويادى؟ شىندىعىنا كەلسەك، جاستار اراسىندا ۇگىت ناسيحات جۇرگىزىلگەنى راس. 16 جەلتوقساندا كەشكە قاراي قىزمەتتىك اق «ۆولگا» مىنگەن تۇلعالى ادامدار جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ ستۋدەنتتەرى مەن جۇمىسشى جاستار جاتاقحانالارىنا كەلىپ، ۇگىت جۇرگىزگەنىن ەستىگەن ەدىم. بۇل شارانى كوپ جىلدار رەسپۋبليكانىڭ ءبىرىنشى باسشىسى بولعان، پارتيا مۇشەسىنىڭ ۇستانىمىنا ادال، جاسى جەتپىستەن اسقان د.ا. قوناەۆ ۇيىمداستىرۋى مۇمكىن ەمەس. ول كەزدە پارتيالىق ءتارتىپ قاتال، ورتالىق كوميتەت بيۋروسىنىڭ شەشىمىنسىز ونداي ىسكە ەشكىم بارا المايدى، جۇمىس استىرتىن جۇرگىزىلۋى مۇمكىن. 

ۇكىمەت ۇيىندە جاستاردىڭ نارازىلىق شارالارىن ۇيىمداستىرىپ، باقىلاپ وتىرعان ادام بولعانىن سابىر قاسىموۆتىڭ ماقالاسىنان بايقاۋعا بولادى. اۆتور: «16- 17 جەلتوقسان كۇندەرى جاعدايدى ءجىتى قاداعالاپ، قكپ وك ساياسي شتابىندا كوتەرىلىستى باسۋ ماقساتىندا قانداي شەشىمدەر قابىلدانىپ، قانداي بۇيرىقتار بەرىلىپ جاتقانىن كوزىممەن كورىپ، قۇلاعىممەن ەستىپ، تالداۋدان وتكىزىپ وتىردىم. جاستاردىڭ اسىعىس دايارلاعان ۇراندارى مەن پلاكاتتارىنىڭ ءبىرازىن تەكسەرىپ، 17 جەلتوقسانعا قاراعان ءتۇنى ءوزىم تاراتتىم. قانشا ساقتانعانمەن ىشكى ىستەر مينيسترلىگىنىڭ قىزمەتكەرلەرى حالىق كوپ جينالعان جەرلەر مەن جاتاقحانالار جانىندا مەنىڭ «موسكۆيچپەن» جۇرگەنىمدى كورىپ، باقىلاۋعا الىپتى»،  دەپ جازىپتى. ارادا ءۇش ءتورت كۇن وتكەننەن سوڭ س. قاسىموۆ قكپ وك-ءنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ەفيموۆكە جولىعىپ عىلىمي كونفەرەنتسيانى ەسىنە سالىپتى. «ول مىرس ەتتى دە: «قايداعى كونفەرەنتسيا، ماسكەۋىڭە قايتا بەر، سەن 17-18 جەلتوقساندا نە سەبەپتى جاتاقحانالاردى ارالادىڭ»، دەپ سۇراق قويدى. قوشتاسىپ جاتىپ: «مۇنداعىلار سەنى حالىقتى الاڭعا شىعارۋشى وسى، تارتىپسىزدىكتەردى ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى»، دەپتى. سوندا ماسكەۋدەگى پارتيا   اكادەمياسىنىڭ تىڭداۋشىسىنا قۇپيا اقپاراتتاردى بەرىپ وتىرعان كىم؟   

16-17 جەلتوقساندا برەجنەۆ الاڭىندا بولعان وقيعالار 

رەسمي دەرەكتەرگە قاراعاندا 16 جەلتوقساندا ەرتەڭگى ساعات 10 شاماسىندا برەجنەۆ الاڭىنا 300-گە جۋىق جاستار جينالادى. تۇستەن كەيىن ورتالىق كوشەلەرمەن ۇراندار كوتەرگەن لەك-لەك ەرەۋىلشىلەر توبى كوبەيىپ، كەشكە قاراي نارازىلىق شەرۋىنە جينالعاندار سانى 20 مىڭنان اسادى. الاڭدا نە بولعانى جايلى ءبارىن ءوز كوزىمەن كورگەن بايعالي ەسەنتاەۆ «فەيسبۋكتە» بىلاي جازعان ەكەن. 

«ەرەۋىلدىڭ ءبىرىنشى كۇنى مىنبەگە شىققان ءارتۇرلى دەڭگەيدەگى باسشىلار حالىقتى سابىرعا شاقىرىپ، تاراماسا جامان بولاتىنىن ايتىپ جاتتى. ىزالى جاستارعا ولاردىڭ ءسوزى ونشا اسەر ەتە قويعان جوق، كەرىسىنشە جاعدايدى شيەلەنىستىرىپ جىبەردى. قاس قارايا باستاعاندا قولدارىنا رەزىڭكە تاياق ۇستاعان ساقشىلار كۇش قولدانىپ، جينالعانداردى تاراتپاق بولدى. جاستار ساسقالاقتاپ تاراي باستادى، سول كەزدە «قاشپاڭدار» دەگەن داۋىس ەستىلدى. سويتسەك، ءبىراز جىگىتتەر الاڭنىڭ تومەنگى جاعىنداعى اللەيانىڭ جاقتاۋىنان مرامورلاردى وپىرىپ الىپ جاتىر ەكەن. بىزدە جاقىن ورنالاسقان ۇيلەردىڭ ىرگەتاسىن، فونتاننىڭ شەتىندەگى تاستاردى سىندىرىپ قارۋلانعان توپقا قايتا ۇمتىلدىق. بىردە ولار شەگىنىپ، بىردە  ءبىز شەگىنىپ، كەزەك شابۋىلداسىپ جاتتىق، ۇكىمەت ءۇيىنىڭ تەرەزەلەرى سىنعانى دا ەسىمدە. تۇنگى ون-ءونبىر شامالارىندا ولارعا قوسىمشا كۇش كەلدى، ۇكىمەت ءۇيىنىڭ ارتىنان شىعىپ بىزگە اسكەريلەر مەن ميليتسيا لاپ قويدى، كەيبىرەۋلەرىنىڭ جەتەگىندە يتتەر بولدى. امال جوق العاشقىدا اقىرىنداپ شەگىنىپ، سوڭى جاپپاي  قاشۋعا ۇلاستى. ارتىمىزدان شىڭعىرعان داۋىستار ەستىلىپ جاتتى. كەلەسى كۇنى تاڭعى ساعات التى شاماسىندا مير (قازىر جەلتوقسان) كوشەسىمەن جوعارى جاققا ءۇش ءتورت اۆتولاۆكا تارىزدەس جۇك ماشينەلەرى ءوتتى. ولار الاڭعا توقتادى دا، كوشەگە يىلگەن تەمىرلەر مەن اعاش كەسىندىلەرىن شاشا باستادى. ءبىر ماشينەدەن سولداتتار جاشىكپەن اراق ءتۇسىرىپ، الاڭنىڭ ءار جەرىنە قويىپ، قاعازعا ورالعان زاتتاردى دا لاقتىرىپ جاتتى، كەيىن ونىڭ ەسىرتكە ەكەنىن بىلدىك. ساعات ونعا قاراي جاستار قايتادان الاڭعا جينالا باستادى. ءبىر وقيعا ەسىمدە قالدى. تاڭەرتەڭ اباي داڭعىلىنداعى ايالدامادا اۆتوبۋس كۇتىپ تۇرعان جولاۋشىلار مەن دۇكەنگە شىققان قارتتار، كوپشىلىگى ورىس ۇلتىنان، جينالعان ەكەن. ولاردىڭ ورتاسىندا سۇر پاپاحا، ۇستىنە شينەل كيگەن وفيتسەر: «تۇندە بۇل كالبيتتەر ورىس دەتسادتارىنا كىرىپ، بالالاردى ءولتىرىپ كەتىپتى»-  دەگەنىن ەستىدىك. ورىستار «ۋجاس» دەپ جاعالارىن ۇستاپ، شوقىنىپ، كارعاپ سىلەپ جاتتى. قاسىمداعى دوسىم: «وفيتسەر ەمەسسىڭ بە، نەگە وتىرىك ايتاسىڭ»- دەدى. مەن تۇندەگى شايقاستان كەيىن قارۋسىز جۇرۋگە بولمايتىنىن ءبىلىپ، تور سەتكەگە قاعازعا ورالعان تاس سالىپ العان ەدىم، اينالدىرىپ تۇرىپ الگىمەن وفيتسەردى ۇردىم، جەلكەسىنەن وڭباي ءتيدى. ۇستاماق بولعانداردى يتەرىپ، الدى ارتىما قاراماي قاشتىم، ايتەۋىر قۇتىلىپ كەتتىم»، دەيدى اۆتور.

تاڭ قاراڭعىسىندا ارنايى كولىكتەرمەن الاڭعا جاشىك-جاشىك اراق اكەلۋدى    ۇيىمداستىرعان كىمدەر؟ ول كەزدە قازىرگىدەي قاپتاعان ساۋدا ورنى جوق، الماتىدا اراق ساتىلاتىن 4-5 گاسترونوم بار، ىشىمدىك شىعاراتىن ءبىر زاۋىت بولعان شىعار، بارلىق ءونىم قاتاڭ ەسەپتە. دەمەك الاڭعا شىققان جاستاردى «جارىلقاۋشىلار»، دۇرىسىن ايتساق ارانداتۋشىلار، بيلىكتەگى قۇزىرەتتى ادامدار. سولاردىڭ نۇسقاۋىمەن اراق زاۋىتتان نەمەسە ساۋدا جۇيەسىنىڭ قويماسىنان اكەلىنۋى مۇمكىن. 60-80 جىلدارى رەسپۋبليكا تۇتىنۋشىلارىن بىرىكتىرەتىن، قالا مەن اۋدانداردى بىلاي قويعاندا، ءار ەلدى مەكەندە بولىمشەلەرى مەن ساۋدا قويمالارى بار «كازپوترەبسويۋز» دەگەن مەكەمە بولعان. كوپجىلدار بويى ونى ومىرزاق سارسەنوۆ باسقارعان، جاپپاي جەكەشەلەندىرۋ كەزىندە قوعامدىق مەكەمەنىڭ جىلجيتىن جانە جىلجىمايتىن مۇلىكتەرىن، الاتاۋ بوكتەرىندەگى (قارعالى ماڭى) 20 گەكتاردان اسا شۇرايلى جەردى، سالىنىپ جاتقان ساناتوري عيماراتىمەن قوسا مەنشىگىنە اينالدىرعان. سول جىلدارى وسى اۋداندا ءبىر سوتكا (100 شارشى) مەتر جەردىڭ قۇنى بىرنەشە مىڭ دوللار بولعان. 90-جىلدارى ءو. سارسەنوۆ «وتان» پارتياسىنىڭ بيۋرو مۇشەسى رەتىندە ساياساتپەن بەلسەندى اينالىسادى، «حالىق كووپەراتسياسى»  پارتياسىن قۇرماق بولعان. كەزىندە اكەسى جىمقىرعان «كازپوترەبسويۋز» بايلىعىنىڭ ارقاسىندا قازىر ەكى بالاسى قازاستان ميلليونەرلەرىنىڭ تىزىمىندە. شاشىلعان ەسىرتكەگە كەلسەك، ارينە بۇل تىكەلەي ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك قوميتەتىنىڭ (كگب) جۇمىسى. ونى 1983-1985 جىلدارى ز. كاماليدەنوۆ، 1985 جىلدان ماسكەۋدەن شاقىرىلعان ۆلاديمير ميروشنيك دەگەن باسقارعان.

جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە ۇلتارالىق قاتىناسقا سىزات ءتۇسىپ، نەشە ءتۇرلى اڭگىمەلەر بولعانى راس. 19 جەلتوقساندا قالادان اۆتوبۋسپەن كەلە جاتقان ەدىم، ايالدامادان تۇسىسىمەن ەكى ارىپتەسىم: ءبىرى ۇزىنتۇرا ورىس، ەكىنشىسى  الاسا بويلى گرەك جىگىتى، «شتەپسەل» مەن «تاراپۋنكا» دەۋشى ەدىك، بىزدەن وزىپ، اڭگىمەلەسىپ كەلە جاتتى. برەجنەۆ الاڭىنداعى وقيعا جايلى: «يتتەرگە ساباق بولدى، ەنلى كوتتەرىن قىسىپ جۇرەتىن شىعار» دەپ جاستاردى مازاق ەتىپ بارادى. ارتىنان قۋىپ جەتىپ: «نە ساندىراقتاپ كەلەسىڭدەر، جاستاردىڭ ەشقانداي كىناسى جوق، ارەكەتى دۇرىس، كورىپ تۇر. ۋاقىت وتە بۇل وقيعا وڭ باعاسىن الاتىن بولادى» دەدىم.  

ەندى جەلتوقسان وقيعاسى جايلى د. ا. قوناەۆتىڭ: «و موەم ۆرەمەني» دەپ اتالاتىن (الماتى، 1992, «ءداۋىر» باسپاسى) كىتابىنان ءۇزىندى كەلتىرەيىن. 16 دەكابريا 1986 گودا سوستويالسيا پلەنۋم تسك كپك ، گدە سەكرەتار تسك كپسس وگلاسيل و موەم ۋحودە  نا پەنسيۋ. پەرۆىم سەكرەتارەم تسك كپك يزبرالي كولبينا. 17 دەكابريا وكولو 11 چاسوۆ ۋترا منە پوزۆونيل ۆتوروي سەكرەتار تسك كپك  و. س. ميروشحين ي پوپروسيل پريەحات ۆ تسك. نا موي ۆوپروس; «چەم ۆىزۆانو، ۆەد يا نا پەنسي ون وتۆەتيل: «نا پلوششادي سوبرالاس گرۋپپا مولودەجي. وني ترەبۋيۋت رازياسنيت  رەشەنيە پروشەدشەگو ۆچەرا پلەنۋما تسك. بىلو بى حوروشو ۆام ۆىستۋپيت پەرەد سوبراۆشيمي ي رازياسنيت سۋت دەلا». ون پەرەدال ترۋبكۋ كولبينۋ. توت پوپروسيل پريەحات ۆ تسك ي ۆىسۋپيت پەرەد مولودەجيۋ. يا سوگلاسيلسيا ي پريەحال، زاشەل ۆ كابينەت پەرۆوگو سەكرەتاريا، گدە بىلي ۆ سبورە ۆسە چلەنى بيۋرو. پروسيدەل دۆا چاسا. ون پەرەگوۆوريل س موسكۆوي  ي وبراششاياس كو منە سكازال، ۆى سۆوبودنى. وتدىحايتە، مى سامي پريمەم مەرى ي ناۆەدەم پوريادوك. كولبين پرەدلوجيل ۆىستۋپيت پەرەد مولودەجيۋ نازارباەۆا ي كاماليدەنوۆا. پەرەد ۋحودوم سپروسيل ميروشحينا، زاچەم مەنيا ۆىزۆالي ي نە دالي ۆىستۋپيت. ون وتۆەتيل: پوسوۆەتوۆاليس چلەنى بيۋرو ي رەشيلي. چتو ۆام نا پلوششادي ۆىستۋپات نە نادو. كوگدا ۆوزۆراتيلسيا دوموي منە پوزۆونيل م.س. گورباچەۆ.ون سپروسيل: «چەم وبياسنيت تاكوي ۆىحود مولودەجي»؟ يا وتۆەتيل:  «سەيچاس سوبرالوس رۋكوۆودستۆو رەسپۋبليك ي وني سوۆەششايۋتسيا. ون سكازال، حوروشو رازبەرەمسيا ي پريمەم مەرى، ناۆەدەم پوريادوك». نيكتو يز رۋكوۆوديتەلەي رەسپۋبليك ي نە رازياسنيلي مولودەجي سۋتي پلەنۋما. ۆمەستو ەتوگو وني پوستاۆيلي پود رۋجە ميليتسيۋ ي ۆويسكا، جەستوكو راسپراۆيليس س سوبراۆشميميسيا. كەيىن ديماش احمەتۇلى الاڭعا جينالعان جاستاردىڭ الدىندا سويلەۋدەن باس تارتتى دەگەن وسەك تاراتىلدى.

جەلتوقسان وقيعاسى جايلى «Abai.kz» پورتالىندا (16.12. 2019) «اللاجار» ءفيلمىن تۇسىرگەن بەلگىلى كينورەجيسسەر قالدىبەك ابەنوۆ بىلاي دەپ  جازىپتى. 17 جەلتوقساندا فۋرمانوۆ كوشەسىنىڭ بويىمەن توپتاسقان جاستار الاڭعا قاراي بارا جاتقانىن كورىپ، ولارعا ىلەسىپ مەن دە باردىم، ءبارى تىنىش ەدى. سول كۇنى ماسكەۋگە ۇشاتىندىقتان تۇستەن كەيىن كەتىپ قالدىم. قوناقۇيدە كەشكى جاڭالىقتاردان: «الماتىدا ماسكۇنەمدەر مەن باسبۇزار جاستار الاڭعا شىعىپ بۇزاقىلىق جاساپتى دەگەن» حابار تاراتىلىپ جاتقانىن ەستىدىم. 

برەجنەۆ الاڭىندا جانتۇرشىگەرلىك قايعىلى وقيعا ەكىنشى كۇنى كەشكە قاراي ورىن الدى. ەرەۋىلگە شىققانداردى تاراتۋ ءۇشىن «مەتەل» دەپ اتالعان وپەراتسيا ۇيىمداستىرىلدى. ۇشاقپەن ءنوۆوسىبىر جانە باسقا قالالاردان قۇرامىندا ورىستارمەن قاتار، كاۆكاز جانە ت.ب. ۇلت وكىلدەرى بار مۇزداي قارۋلانعان اسكەرلەر، جانە جەرگىلىكتى ميليتسيا الاڭعا جينالعان مىڭداعان  جاستاردى قورشاپ الدى. ولاردى تاراتۋ ءۇشىن جەلتوقساننىڭ ايازىنا قاراماستان اۆتوكولىكتەردەن مۇزداي سۋ بۇركىلىپ، كۇش قولدانىلا باستادى. شامامەن ەكى جارىم مىڭعا جۋىق ادام ىشكى ىستەر بولىمىنە جەتكىزىلىپ، نەمەسە ۇرىپ سوعىپ، ارنايى كولىكتەرگە تيەپ قالانىڭ سىرتىنا ايدالاعا اپارىپ تاستالدى. قاقتىعىس كەزىندە ە. سىپاتاەۆ، س. مۇحامەدجانوۆا، ك. مولدانازاروۆا،  م. ابدىقۇلوۆ، ل. اسانوۆا سياقتى قىرشىن جاستار مەرت بولىپ، تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقانىن كورمەي كەتتى. كەيىن جەلتوقسان وقيعاسىنا قاتىسقاندارعا قانشاما قىسىم جاسالىپ، قاراكۇيە جاعىلدى، قۋعىن سۇرگىنگە ۇشىرادى، جوعارعى جانە ارنايى وقۋ ورىندارىنان شىعارىلدى. ەرەۋىلگە بەلسەندى قاتىسقان 99 ادام اكىمشىلىك قىلمىستىق جازاعا تارتىلدى. قايرات رىسقۇلبەكوۆ، سامات قونىسبەكوۆ، جانسايا ءسابيتوۆانىڭ جاساعان ەرلىكتەرى جاستارعا ونەگە بولىپ ۇمىتىلماس.  

قازاقستان كپ وك-ءنىڭ گ. كولبين باستاعان. م. مەڭدىباەۆ جانە ت.ب. بيۋرو مۇشەلەرى قوشتاعان بەلسەندىلەر ۇگىت ناسيحات جۇمىستارىنا كىرىستى. ەلىمىزدىڭ  كەيبىر اتاقتى زيالىلارى جاستاردى ناشاقور مەن ماسكۇنەمدەر، قازاق حالقىن ماسقارا ەتتى دەپ جازعىردى. ستۋدەنتتەر اراسىندا ءتالىم تاربيە جۇمىستارى قاناعاتسىز جۇرگىزىلگەن دەپ قاز مۋ-ءنىڭ رەكتورى ءو. ا. جولداسبەكوۆكە، حالىق شارۋاشىلىعى ينستيتۋتىنىڭ رەكتورى ن. مامىروۆقا. قازاق پوليتەحنيكالىق ينستيتۋتى، فيزكۋلتۋرا مەن سپورت جانە ت.ب. جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ باسشىلارىنا پارتيالىق سوگىس جاريالاندى. كەيىنىرەك ۇلتجاندى كورنەكتى عالىم، دارىندى ۇيىمداستىرۋشى ومىربەك ارسلانۇلى قىزمەتىنەن بوساتىلدى. سابىر قاسىموۆ: «دەگەنمەن دە نەبىر ازاماتتار قاسقايىپ، جۇيەگە قارسىلىعىن ءبىلدىردى. قازاق كسر جوعارعى كەڭەس پرەزيدۋمىنىڭ قىزمەتكەرى بەيبىت قويشىباەۆ، يرەك داۋرەنوۆ، سوفا سماتاەۆ  جانە باسقا زيالىلار جالپى ۇلتتىق قارسىلىققا ءوز ۇندەرىن قوستى دەپ جازىپتى. «مەن قازاقپىن دەپ ۇران تاستاپ، جىر جازعان جۇبان مولداعاليەۆ گ. كولبيننىڭ قازاقستان جازۋشىلار وداعىندا وتكىزگەن جيىلىسىندا : «سارى اياز بەن كوك مۇزدا ءوز ۇلتىنىڭ تاپتالعان ار نامىسىن قورعاۋعا شىققان ۇل قىزدارىن جاناشىرلىق ءبىلدىرىپ: «مىنانداي سۇمدىقتى كورگەنشە كەشەگى قىرعىن سوعىستا (ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس، م.ق). نەگە ءولىپ كەتپەدىم - دەپ نارازىلىعىن اشىق ءبىلدىرىپتى.

سابىر قاسىموۆ ءوز ماقالاسىندا 1986  جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسىن باسىپ جانشۋدا ز. كاماليدەنوۆ پەن م. مەڭدىباەۆتىڭ اتقارعان ءرولىن ناقتى كورسەتىپتى. اۆتور18 جەلتوقساندا سوكپ ورتالىق كوميتەتىنىنىڭ حاتشىسى م.س. سولومەنتسەۆ وتكىزگەن پارتيا جيىلىسىندا ز. كاماليدەنوۆ كوتەرىلىسشىلەردى اياۋسىز باسىپ، وعان قاتىسۋشىلاردى جازالاۋعا شاقىرعانىن، م. مەڭدىباەۆتىڭ باسشىلىعىمەن الماتىنىڭ زاۋىتتارى مەن فابريكالارىندا ىستەيتىن جاساقشىلار ارماتۋرادان جاسالعان تەمىر سويىلمەن قارۋلاندىرىلىپ، بەيبىت شەرۋگە شىققانداردى سوققىعا جىقتى»- دەپ جازىپتى. 1985 جىلى ۇقك-ءنىڭ (كگب) توراعاسى قىزمەتىنە ماسكەۋدەن  كەلگەن ميروشنيك تاعايىندالعان ەدى، ول جايلى دا ەشتەمە ايتىلماعان. 17 جەلتوقساندا تەمىر سويىلدارمەن قارۋلاندىرىلعان جاساقشىلار ەرەۋىلشىلەرگە قارسى جىبەرىلگەنىن ناقتى بىلمەيمىن. جەلتوقسان وقيعاسى كەزىندە ارانداتۋشىلار مەن بۇزاقىلارعا قارسى ساقتىق شارالارىن كۇشەيتۋ ماقساتىندا الەۋمەتتىك مەكەمەلەر مەن قوعامدىق ورىنداردا جاساقشىلار ۇيىمداستىرىلعانى راس. جۇبايىم قالانىڭ ورتالىعىنداعى جيناق بانكىنىڭ مەڭگەرۋشىسى قىزمەتىن اتقاراتىن، ەكى تاۋلىك بويى جۇمىس ورنىندا بولىپ، سوندا قونىپ ءجۇردى. مەن جۇمىس ىستەيتىن عىلىمي زەرتتەۋ ينستيتۋتى قالا سىرتىندا ەدى. 17 جەلتوقساندا تۇسكە قاراي قارعالى كووپتەحنيكۋمىنىڭ جۇزدەن اسا ستۋدەنتتەرى ورتالىق الاڭعا توپتاسىپ بارا جاتىر، سولاردى توقتاتىپ كەيىن قايتارىڭدار دەگەن نۇسقاۋ بولدى. ونشاقتى جاساقشىلار مەن ءۇش ءتورت ميليتسيا قىزمەتكەرلەرى الدارىنان شىعىپ، اقىلىمىزدى ايتىپ الاڭعا دەيىن ارا قاشىقتىق ون شاقىرىمنان اساتىنىن، جول جونەكەي بىردەڭەگە ۇرىنىپ قالۋلارى مۇمكىن ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ، ستۋدەنتەردى جاتاقحانالارىنا قايتاردىق. 

نە سەبەپتى جەلتوقسان قوزعالىسىنا ساياسي باعا بەرىلىپ، ونى باسىپ جانشىعاندار جازاعا تارتىلمادى؟

جەلتوقسان وقيعاسى جايلى 2018 جىلى «قازاق ءۇنى» پورتالىندا بەلگىلى اقىن قوعام قايراتكەرى مۇحتار شاحانوۆ بىلاي دەپ جازىپتى. مەن ماسكەۋدە سوكپ -نىڭ 28 سەزىندە (1990), ارال ماسەلەسىن ايتام دەپ م. س. گورباچەۆتى الداپ، جەلتوقسان شىندىعىن الەمگە جايىپ سالدىم. كەيىنىرەك رەسەيدىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى بوريس ەلتسين تۇگەلدەي مەنى جاقتاپ، ودان قايمىققان گورباچەۆ كوميسسيانىڭ تەڭ ءتوراعاسى رەتىندە مەنى بەكىتتى، وقيعاعا كىنالى ادامداردىڭ اتى ءجونىن ءتىزىپ بەردىم. ءبىز اشقان شىندىقتى جوققا شىعارۋ ماقساتىندا كسرو-نىڭ قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى، پروكۋراتۋراسى بىرىگىپ، ارنايى كوميسسيا قۇردى. جەلتوقسان كومميسسياسىنىڭ توراعاسى بولىپ بەكىتىلگەن قادىر مىرزاليەۆ: «الاڭعا شىققانداردىڭ ءبارى ناشاقورلار مەن ماسكۇنەمدەر ەدى»- دەگەن كولبينشىلەردىڭ پىكىرىن قۋاتتادى. ونى كسرو باس پروكۋراتۋراسىنىڭ ورىنباسارى س. قاسىموۆتىڭ ماعان جازعان حاتىنان بىلۋگە بولادى. 

جەلتوقسان وقيعاسى جايلى د.ا. قوناەتىڭ: «و موەم ۆرەمەني» كىتابىنان قىسقا ءۇزىندى كەلتىرە كەتەيىن  ۆ دەكابرە 1990 گودا تسك كپسس  پود داۆلەنيەم وبششەستۆەننوستي پريزنال سۆويۋ وشيبكۋ، س تسەلوگو نارودا بىلو سنياتو نەسپراۆەدليۆوە وبۆينەنيە. اۆتوريتەتنايا كوميسيا پود رۋكوۆودستۆوم نارودنوگو دەپۋتاتا سسسر  م. شاحانوۆا پريشلا سوۆەرشەننو ك پروتيۆوپولجنومۋ ۆىۆودۋ: چتو ۆىستۋپلەنيە كازاحستانسكوي مولودەجي نە بىلو ناتسيوناليستيچەسكيم، ەتو بىلو يح پراۆو نا سۆوبودنوە ۆىراجەنيە  گراجدانسكوي پوليتيچەسكوي پوزيتسي. كوميسسيا پويمەننو نازۆالا ۆينوۆنيكوۆ پريمەنەنيە سيلى دليا رازگونا، يزبيەنيە ي ارەستا سوتەن ي تىسياچ مولودىح ليۋدەي. ونا پريشلا ك ۆىۆودۋ: پريزنات نەۆوزموجنىم وستاۆلياتنا زانيماەمىح دولجنوستياح ەتيح سكوپرومەتيروۆاۆشيح سەبيا ليۋدەي. نو دو لوگيچەسكوگو كونتسا ەتو ترەبوۆانيە نە بىلو دوۆەدەنو. ۆ كازاحستانە نە بىلو نيكاكوگو ناتسيوناليزما ي بازى دليا ەگو ۆوزنيكنوۆەنيە، پوليتيچەسكيە وتسەنكي بىلي وشيبوچنىە. 

ەندى جەلتوقسان كوميسسيانىڭ جۇمىسى نەمەن بىتكەنى جايلى «وبششەستۆەننايا پوزيتسيا» گازەتىندە (15.02. 2018 گ.) 1992-1995 جىلدارى قازاقستان رەسپۋبليكاسى كونستيتۋتتسيالىق سوتىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان ا. نۋرماگامبەتوۆتىڭ: «كونستيتۋتتسيوننىي سۋد پوچەمۋ نە راسسموترەل دەلو پو دەكابرسكيم  سوبىتيام» دەگەن ماقالاسىنان ءۇزىندى كەتىرەيىن. پودگوتوۆكا دەلا دليا راسسموترەنيا  بىلا پورۋچەنا سۋدە س. كاسىموۆۋ. نەسكولكو پوزدنەە، س ۋچەتوم پرەدستوياششەگو وبەما پروتسەسسۋالنىح دەيستۆي ك رابوتە بىل پودكليۋچەن سۋديا  گ. كيم. سۋدي دوكلادچيكي ناپراۆلياليس ۆ سلۋجەبنۋيۋ كومانديروۆكۋ ۆ ستوليتسۋ روسسيسكوي فەدەراتسي دليا سبورا ماتەريالوۆ ي وپروسا بىۆشيح پارتينىح، سوۆەتسكيح ي پراۆووحرانيتەلنىح ورگانوۆ، پروجيۆايۋششيح ۆ موسكۆە، يمەيۋششيح وتنوشەنيە ك دەكابرسكيم  (1986) سوبىتيام، ۆكليۋچايا بىۆشەگو سەكرەتاريا تسك كپك گ. كولبينا. پودگوتوۆكا ك سۋدەبنومۋ رازبيراتەلستۆۋ زانيالو زناچيتەلنو بولشە ۆرەمەني، نو ۆمەستە س تەم ۆسە شلو ك وبياۆلەنيۋ ناچالا سۋدەبنوگو رازبيراتەلستۆا.سيتۋاتسيا ۆ كورنە يزمەنيلاس، كوگدا ۆەسنوي 1993 گودا  ۆەرحوۆنىم سوۆەتوم رك ح11 سوزىۆا بىلي ۆىنەسەنى يزمەنەنيا ي دوپولنەنيا ۆ ۆىشەپەرەچيسلەننىە زاكونى، سۋششەستۆەننو ۋرەزاۆشيە پولنوموچيا كوستيتۋتسيوننوگو سۋدا. ۆ چاستنوستي كس ليشيلسيا پراۆا نە تولكو ۆوزبۋجدات سۋدوپرويزۆودستۆو پو سوبستۆەننوي ينيتسياتيۆە، نو ي پراۆا پو سوبستۆەننوي ينيتسياتيۆە  راسشيريات پرەدمەت يسكا. اۆتور سۆويۋ ستاتيۋ زاكانچيۆاەت تاك:  «تراگيچەسكيە سوبىتيا 1986 گودا ۆسەگدا بۋدۋت نەزاجيۆايۋششەي رانوي ۆ سوزناني ناشەگو نارودا»  

سونىمەن 1986 جىلعى جەلتوقسان كوتەرىلىسى ءوزىنىڭ ساياسي باعاسىن تولىقتاي الا الماي، ءبىراز ماسەلەلەر اشىق ايتىلماي وتىر. سابىر قاسىموۆقا ۇكىمەت ۇيىندە دە:«ەشكىمگە ەشبىر جاعدايدا تىسىمنەن شىعارمايتىنىم جونىندە انت العاننان كەيىن عانا قوناەۆتىڭ قىزمەتىنەن الىنىپ ورنىنا ۋليانوۆ وبكومىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى گ. كولبين سايلاناتىنىن»- الدىن الا ايتقان كىم؟ وعان 16-17 جەلتوقساندا قكپ وك ساياسي شتابىندا كوتەرىلىستى باسۋ ماقساتىندا قانداي شەشىمدەر قابىلدانىپ، قانداي بۇيرىقتار بەرىلىپ جاتقانى جايلى» اقپارات بەرىپ وتىرعان كىم? 

2009 جىلى عالامتوردا مۇحتار شاحانوۆ، دوس كوشىم مەن جاسارال قۋانىشالى: «بيلىك اۋىسىپ، جەندەتتەر جازالانباي 1986 جىلعى جەلتوقسان اقيقاتى اشىلمايدى» دەگەن تاقىرىپ بويىنشا سۇحباتى جاريالانىپتى. سودان بەرى ون جىل وتسە دە «جابۋلى قازان جابۋلى» قالىپ وتىر. جاقىندا بەلگىلى اقىنىمىز «Abai.kz» پورتالىندا جارياعان ولەڭ جولدارىنا نازار اۋدارايىق:

ءسال ايالدا، تاعزىم ەتپەي بۇل الاڭنان وتپەڭدەر،
الاڭ بەتىن قورشاپ تۇرعان شىرشالارعا الا كوك،
جاس ءبۇلدىرشىن سەزىمىڭدى جانار ەتىپ قاراپ ءوت،
سول ارادا ساتقىندىقتىڭ ەلەستەيدى قارا بەت،
قارا بەتتىڭ بۇگىن كوبى دارا تۇلعا قارا بەت.

1991 جىلى 8 جەلتوقساندا بەلورۋستىڭ بەلوۆەجە ورمانىندا ءۇش ەلدىڭ رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ باسشىسى بوريس ەلتسين، ۋكراينانىڭ - لەونيد كراۆچۋك، بەلورۋستىڭ - ستانيسلاۆ شۋشكەۆيچ كەزدەسىپ، ولار ەگەمەن ەل بولعانىن، تاۋەلسىز مەملەكەت وداعىن (سنگ تمد ) قۇراتىنىن جاريالادى. سول كۇنى بوريس ەلتسين اقش تىڭ پرەزيدەنتى بۋشقا قوڭىراۋ شالىپ، كەڭەس وداعى تاراعانىن، ەندى ونداي الىپ دەرجاۆا جوق ەكەنىن مالىمدەدى. كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان رەسپۋبليكالاردىڭ ىشىندە ەڭ سوڭعىسى بولىپ، قازاقستان ەگەمەندىگىن 1991 جىلى 10 جەلتوقساندا جاريالادى. سوندىقتان وسى كۇن تاۋەلسىزدىك كۇنى بولعانى دۇرىس. 17 جەلتوقسان تاۋەلسىزدىك مەيرامى ەمەس، جەلتوقسان قۇرباندارىن ەسكە الاتىن قارالى كۇن بولعانى دۇرىس.    

1986 جىلعى جەلتوقسان وقيعاسى قارساڭىندا ۇكىمەت باسشىلىعىنا ۇمىتكەرلەرگە كەلسەك، 1986 -1988 جج قازاقستان كومپارتياسى وك-ءنىڭ حاتشىسى  قىزمەتىن اتقارعان ز. كاماليدەنوۆ 1988 جىلى قازاق كسر جوعارعى كەڭەسىنىڭ توراعاسى قىزمەتىنە سايلانىپ، سول جىلى 52 جاسىندا زەينەتكە شىعىپتى. 1985 جىلدان قازاقستان كومپارتياسىنىڭ حاتشىسى قىزمەتىن اتقارعان م.س. مەڭدىباەۆ 1988-1991 جج ارالىعىندا قازاق كسر مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ  توراعاسىنىڭ ورىنباسارى بولىپ، ساياساتتاعى مانسابى سونىمەن اياقتالعان كورىنەدى. كوشەتاۋ، تورعاي جانە قىزىلوردا وبلىستارىندا كوپ جىلدار ءبىرىنشى حاتشى بولىپ ىستەگەن، 1988-1990 جىلدارى كسرو جوعارعى كەڭەسىنىڭ  ۇلتتار ماسەلەسى جونىندە كوميسسيا توراعاسىنىڭ ورىنباسارى ن. اۋەلبەكوۆ، 1991-1992 جج پرەزيدەنتتىڭ قەڭەسشىسى بولىپتى. 

مۇرات قويشىباەۆ،

اۋىلشارۋاشىلىق عىلىمدارىنىڭ دوكتورى. پروفەسسور  قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى

Abai.kz