ۇلى ابايدىڭ ەكونوميكالىق تانىمىن ءوز الدىنا دارا تاقىرىپ ەسەبىندە زەرتتەۋدى كەزدەستىرە قويماعاندايمىز. ابايدىڭ تۇتاس يدەياسىن نەمەسە ونىڭ ءومىردىڭ بەلگىلى سالاسىنا كوزقاراسىن، مىسالى، فيلوسوفيالىق كوزقاراسىن ءسوز ەتكەندەرىندە، زەرتتەۋشىلەر ونىڭ ەكونوميكاعا تانىمىن كوبىنەسە ويشىلدىڭ بويكۇيەزدىكتەن ارىلىپ، ەڭبەككە شاقىرۋ، جالاڭ مالشىلىقتى دوعارىپ، قولونەرمەن اينالىسۋ، ساۋدا-ساتتىققا ارالاسۋ، ەگىن سالۋعا ۇگىتتەۋ سىندى دارىپتەمەلەرى شەڭبەرىندە باقىلاپ، پايىمدايدى. ونىڭ ءوزى جاساعان قوعام ەكونوميكاسىن قالاي تۇسىنگەنىن، ەكونوميكالىق ءومىردىڭ كەيبىر زاڭدىلىقتارىن قالاي تانىعانىن ىشكەرىلەي زەرتتەپ، ونى ەكونوميكا تەوريا بيىگىنەن كوتەرە قاراستىرمايدى. اباي تانىمىن تەك ءسوز جۇزىندە تۇسىنەدى جانە تۇسىندىرەدى.

ابايدىڭ ەكونوميكالىق تانىمى دا، ونىڭ باسقا كوزقاراس-تانىمدارى سياقتى، ونىڭ تۇتاس شىعارماشىلىق ورنەگىنىڭ ءبىر ءتىلىن قۇراپ، وعان مىقتاپ سىڭىرىلگەن. دەسە دە، ابايدىڭ ەكونوميكالىق پايىمدارى ويشىلدىڭ ولەڭدەرىنەن كورى قارا سوزدەرىندە انىعىراق ءھام جەتتىگىرەك جەتكىزىلگەنگە ۇقسايدى. قارا سوزدەرىنىڭ ىشىندە بىرنەشەۋى، مىسالى ءۇشىنشى ءسوز، ون ءبىرىنشى ءسوز، وتىز ءۇشىنشى ءسوز، قىرىق ەكىنشى ءسوز، وسى تاقىرىپقا ارنالادى. سونداي-اق، اباي قارا سوزدەرىنىڭ 1890,1898 جىلدار ارالىعىندا جازىلعاندىعىن ەسكەرسەك(1), قارا سوزدەرىنىڭ ابايدىڭ جان-جاقتىلى تۇسىنىك-تانىمىنىڭ ءپىسىپ، وي ءورىسىنىڭ كەڭىگەن كەزدەرىنىڭ جەمىسى ەكەندىگىن اڭعارامىز.

اباي زارا سوزدەرى، كوپ ساندى زەرتتەۋشىلەردىڭ تانىمىنداعىداي، ولەڭدەرىنىڭ تولىقتىرۋشىسى عانا ەمەس، ولەڭدەرىمەن ۇزەڭگىلەس جانە ۇندەس جاتاتىن پروزالىق شىعارمالارى سانالادى. “كەيبىر قارا سوزدەرىندە بۇرىنعى ولەڭدەرىندە ايتىلاتىن ويلارى قاراپايىم، جەڭىل، وڭاي ۇعىمدارمەن قايتادان ايتىلادى”(2). “1891جىلدان كەيىن ولەڭمەن ايتپاق بولعان سوزدەرىنىڭ تالايىن قارا ءسوز ۇگىتىنە اينالدىرىپ جىبەرگەن. كەي ۋاقىتتا ءبىرتالاي ولەڭدەرىن سول قارا سوزدە ايتقان پىكىرلەرىنەن شىعارىپ، ولەڭ قىلىپ كەتكەنى دە بار”(3). دەمەك، ابايدىڭ ەكى جانرداعى شىعارمالارى بىرىمەن ءبىرى ۇندەسىپ، سىبايلاسىپ جاتادى، ءوزارا تولىقتاسىپ، ۇقساس ويدى باسقاشا جولمەن جەتكىزەدى. 

اكادەميك مۇحتار اۋەزوۆتىڭ: اباي “قارا سوزدەرىنىڭ باعاسى---اباي زامانىنداعى جاعدايدى، تاريحتىق شىندىقتى ءوز قالپىندا بۇلجىتپاي تولىق تانىتىپ بەرەدى” دەپ كورسەتكەنىندەي، اباي قارا سوزدەرىندە قازاقتىڭ كەزىندەگى ەكونوميكالىق تىرلىگى باياعى بەينەسىندە ءدال جەتكىزە بەينەلەنەدى. اباي ءوز ەلىنىڭ ەكونوميكالىق فورماتسياسىن تانيدى، ونىڭ ىشكى ەرەكشەلىكتەرىن اجىراتادى. 

اباي جاساعان مەزگىلدە قازاقتىڭ تاريحي قالىپتاسقان قوعامدىق قۇرىلىمى مەن ەكونوميكالىق فورماتسياسىنىڭ ىرگەسى  سوگىلە قويماعان كەزى بولاتىن. روسسيا قازاقتى تۇتاسىمەن جاۋلاپ العانىمەن، ونىڭ شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ تەتىكتەرى مەن فورمالارى قازاقتىڭ شارۋاشىلىق ءتاسىلىن تولىق قارىمىنا الىپ كەتە الماعان-دى. ونىڭ ۇستىنە شار ۇكىمەتىنىڭ ءوزىنىڭ جاڭا وتارى---قازاقستان سىندى ەلدە ەكونوميكالىق وزگەرىس جاساپ، ونىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن جانداندىرۋ قۇلقى دا جوق بولاتىن. ول كۇللى قازاق دالاسىن ءوزىنىڭ جاڭا تەپسىپ كەلە جاتقان ونەركاسىپ كاپيتالى قاجەتسىنەتىن مال، تەرى، ءجۇن-جۇرقا سىندى شيكىزاتتاردى الاتىن الاڭى دەپ قانا سانايتىن. مۇنىمەن قوسا، قازاق ەكونوميكاسىنىڭ ىشكى بولىگىنەن وزىندىك ءداستۇرلى فورماتسيانى بۇزىپ-بۇلدىرەتىن فاكتورلار ازىرگە تۋىنداماعان ەدى. سونىمەن، ماۋسىم اينالىمىنا ىلەسىپ، دالانىڭ وت پەن سۋىنا باعىپ كوشىپ-قونۋمەن جالعاسىن تاۋىپ كەلە جاتقان جاراتىلىستىق ەكونوميكانىڭ كەرەگەسى تىم بەكەم ەدى. اباي ءوز داۋىرىندەگى قازاق ەكونوميكاسىن “جاراتىلىستىق ەكونوميكا” دەپ ءداپ باسىپ اتاماسا دا، ونىڭ بىرىنشىدەن، تابيعاتقا سۇيەنگەن، ەكىنشىدەن، جالاڭ دا تۇيىق ەكونوميكا ەكەندىگىن جەتە پايىمدايدى. ماسەلەن، اباي بىردە قىس، جاز، كۇز، جازعىتۇرىم مەزگىلدەرىندەگى تابيعات پىيعىلىن، مالشى كۇيىن سۋرەتتەۋ ارقىلى مالشارۋاشىلىعى تاعدىرىنىڭ تابيعاتقا باعىنىشتىلىعىن، تابيعات جادىراسا مال كۇيىنىڭ جاقسارىپ، مالشى ديدارىنىڭ جادىراي تۇسەرىن، تابيعات سۇركەي تارتسا، مالشارۋاشىلىععى تىنىسىنىڭ تارىلىپ، مالشى كۇيىنىڭ مۇشكىلدەرىن اسا تارتىمدى بايانداسا، بىردە جالاڭ دا تۇيىق ەكونوميكا، ونىڭ بار مازمۇنى مال باسىن ءوسىرۋ عانا، ء“اربىر مال ىزدەگەن مالىم كوپ بولسا، وزىمدىكى دە، بالالارىمدىكى دە كوپ بولسا دەيدى،ء…اربىر قازاقتىڭ ويى وسى،ء…تورت اياقتى مالدى كوبەيتكەننەن باسقا وي جوق،…باسقا تىرلىكتىڭ، ەگىن-ساۋدانىڭ كەرەگى جوق”(ۇشىنشى ءسوز) دەپ كورسەتەدى.

جاراتىلىستىق ەكونوميكادا شارۋاشىلىق ماقساتى ابستراكتتانباي، تىم ناقتىلى بولاتىندىقتان، وسى ناقتىلى ماقساتقا قۇرىلعان ءوندىرىس تە ءاردايىم اۋەلگى دەڭگەي جانە شەڭبەردە قايتالانا بەرەدى. اباي جاراتىلىستىق ەكونوميكانىڭ وسى قاسيەتىن دە بايقايدى. “مال كوبەيتكەن قازاق مالشىلارعا باقتىرماق، وزدەرى ەتكە، قىمىزعا تويىپ، سۇلۋدى جايلاپ، جۇيرىكتى بايلاپ وتىرماق”(ۇشىنشى ءسوز), “ول مالدى سۋارماق، تويعىزباق، ساۋداسىن جيعىزباق، كۇزەتتىرمەك، باقتىرماق، ۇرى-ءبورى، قىس، سۋىق، سۇعاناق---سولاردان ساقتانباق، سولاردان ساقتارلىق كىسى تاپپاق”(سەگىزىنشى ءسوز), ال بىلايعى جۇرت “ول اۋىلدان بۇل اۋىلعا، بىرەۋدەن ءبىر جىلقىنىڭ مايىن سۇراپ ءمىنىپ،تاماق اڭدىپ، بولماسا ءسوز اڭدىپ...پايداسىز، جۇمىسسىز قاڭعىرىپ جۇرۋگە قۇمار”(قىرىق ەكىنشى ءسوز) دەپ، باي قازاقتىڭ بارعا ءماز تۇتىپ، قولىنداعى بارىن ەپتەپ مولايتىپ، جاي قازاقتىڭ باسقا حارەكەتتى ءوزى اشۋعا نەمەسە باسقا جاقتان ۇيرەنۋگە نيەت ەتپەي، قازاق ەكونوميكاسىنىڭ اۋەلگى شەڭبەردە، دەڭگەيدە تۇيىق قايتالانىپ جاتقاندىعىن دۇرىس تانيدى. سونىمەن بىرگە، “قازاقتىڭ قازاقتان باسقا جاۋى جوق”(جيىرما التىنشى ءسوز), ء“وزارا جاۋىعىپ، ءبىرىن ءبىرى اڭدىپ”(جيىرما ءتورتىنشى ءسوز), ء“بىرىنىڭ بىرىنە قاسكۇنەم بولماعىنىڭ”(ۇشىنشى ءسوز) سەبەبى دە شارۋاشىلىق جۇرگىزۋدىڭ تار ورىستە تۇيىق اينالاتىندىعىندا دەپ بىلەدى. “مالدان ايىرىلعاندار كوبەيسە قىستاۋى بوسار ەدى دەپ، ول مەنى كەدەي بولسا ەكەن دەپ، مەن انانى كەدەي بولسا ەكەن دەپ، اۋەلدە ىشىمىزدەن قاس ساعىندىق. اربەردەن سوڭ سىرتىمىزعا شىقتى، جاۋلاستىق، داۋلاستىق، پارتيالاستىق”(ۇشىنشى ءسوز), مۇنىڭ ءبارى ء“جۇز قاراعا ەكى ءجۇز كىسى سۇعىن قاداپ جۇرگەندىگىنەن”(جيىرما ءتورتىنشى ءسوز) تۋىنداپ وتىر دەپ كورسەتىپ، جاۋلاسۋ مەن توپشىلدىقتى تۇيىق تا تار ءورىستى ەكونوميكاداعى شەكتى بايلىققا دەگەن تالاستىڭ بارلىققا كەلتىرىپ وتىرعاندىعىن تۇجىرىمدايدى. 

بايلىقتى باسقالاي تاسىلدەرمەن نەمەسە باسقا جاقتاردان مولىقتىرۋدىڭ كوزى اشىلماعان جاعدايدا، ءمانساپ پەن بيلىك قازاق ساحاراسىنداعى بىردەن-ءبىر بايلىق ەسەبىندە تانىلاتىن مالدى وڭاي جانە مولىراق يەلەۋدىڭ ەڭ ۇتىمدى جولى بولىپ قالعان-دى. اباي “وسىنداي قاستارعا ءسوزىم ءوتىمدى بولسىن، جانە دە ەپتەپ مال جيۋعا كۇشىم جەتىمدى بولسىن دەپ، قىزمەتكە، بولىستىق، بيلىككە تالاستىق”(ۇشىنشى سoز) دەپ، بيلىكتى مونوپوليالاۋدىڭ مال تابۋ جولىن مونوپوليالاۋ بولىپ قالىپتاسقاندىعىنىڭ سىرىن اشادى دا، ءمۇنىڭ توركىنىن دە جاراتىلىستىق ەكونوميكاعا، ونداعى شارۋاشىلىق جۇرگىزۋ ءتاسىلىنىڭ مەشەۋلىگىنە اپارىپ سايدىرادى. ەكى بەتكەيلىك، ۇرلىق، پاراقورلىق، الدامشىلىق سىقىلدى جامان ادەتتەردىڭ دە وسى شەكتى بايلىققا دەگەن تويىمسىز تالپىنىستان باستاۋ الىپ جاتقاندىعىن ايتادى.

اباي قارا سوزدەرىندە جۇمىسسىزدىق كوپ رەتتە ءسوز بولادى. اباي قازاقتىڭ ەل قىدىرىپ، ءسوز قۋىپ، ء“وزىنىڭ ازدى-كوپتىسىن بىرەۋگە قوسا سالىپ، كورە ءجۇر، كوزدەي ءجۇر دەپ باسىن بوساتىپ الىپ، ءسوز اڭدىپ، تاماق اڭدىپ، ەل كەزىپ”(قىرىق ەكىنشى ءسوز) بوس تەنتىرەپ جۇرەتىندىگىن سىنايدى جانە مۇنىڭ دا ءوندىرىستىڭ جالاڭدىعىنا سىلتەيدى. “Eگەر ەگىن سالسا، يا، ساۋداعا سالىنسا قولى تيەرمە ەدى”(قىرىق ەكىنشى ءسوز) دەگەن سالماقتى ساۋال تاستايدى. سونىمەن بىرگە، جۇمىسسىزدىقتىڭ پالەنىڭ باسى ەكەندىگىن، “جۇمىسى جوقتىق، تاماعى توقتىق ازدىرار ادام بالاسىن” دەپ بويكۇيەزدىك، رۋحاني سالعىرتتىق، بوياما كەربەزدىك سىندى پالەلەردىڭ سونان تۋىندايتىندىعىن جەتە ۇعىنادى.

ابايدىڭ ءوز تۇسىنداعى قازاقتىڭ ەكونوميكالىق حالىن، سونداعى ەكونوميكانىڭ سىيپاتىن تۇسىنگەندىگىنەن ونىڭ وسى ەكونوميكانى وزگەرتۋ ساناسى دا كۇشتى بولدى. اباي قازاقتىڭ شارۋاشىلىق تىرلىگىنە بۇرىلىس جاساۋدىڭ تەتىگى، ەكونوميكانىڭ تۇيىق قالپىن بۇزۋ مەن شارۋاشىلىق جۇرگىزۋدىڭ جالاڭدىعىنان ارىلۋ دەپ تاپتى. بۇل دارىپتەمەلەرىن قارا سوزدەرىندە باستان اقىر جالعاسترىپ وتىرادى. مۇندا ول دۇنيە وسى كەڭدىكتە ەكەن دەپ ء“وز ەلىمەن، ءوز جەرىمەن ويرانداسىپ”(جيىرما ەكىنشى ءسوز), ء“وزارا قاجالىسپاي ءجۇرىپ، كورۋدى”(وتىز ءۇشىنشى ءسوز), وزگە ۇلتتاردان عىلىم، ونەر، مال تابۋدىڭ باسقاشا جولدارىن ۇيرەنۋدى، “حيقمەت تە، مال دا، ونەر دە،عىلىم جا ءبارى ورىستا زور”(جيىرما بەسىنشى ءسوز) ەكەندىگىن كورسەتىپ، وتە-موتە ورىستى ۇلگى تۇتىپ، مالدى بوتەن جاقتان ىزدەۋدى، ەكونوميكانى اشىق ۇلگىگە بەتتەتۋدى ۇسىنادى. “جوق قازاق ورتاسىندا دا ۇرلىق، وتىرىك، وسەك، قاستىق قىلىپ، ونەردى، مالدى تۇزدەن، بوتەن جاقتان ءتۇزۋ جولمەن ىزدەپ، ورىستەتەرلىك كۇن بولارما ەكەن؟”(جيىرما ءتورتىنشى ءسوز) دەپ كوكىرەگى قارس ايىرىلا ارمان ەتەدى.

“مال تابۋدىڭ” قازاقتاعى جالعىز اياق جولىنىڭ ۇزاققا اپارمايتىندىعىنا كوز جەتكىزگەن اباي، ەكونوميكانى كوپ باعىتتاۋدى، شارۋاشىلىق ءتاسىلىن مولايتۋدى كىرىسە قۋاتتايدى. قازاقتى بوتەن ۇلتتارمەن سالىستىرىپ، “ولاردان ۇلكەن بايلار، ۇلكەن موللالار كوپ شىعاتىندىعىنىڭ، سالتانات-اسەم دە سولاردا بولاتىندىعىنىڭ” سەبەبى، ولاردىڭ “ەڭبەك قىلىپ، مال تابۋدىڭ جولىن بىلگەندىگىن”(ەكىنشى ءسوز)---مال تابۋدىڭ قازاقتان باسقا جولىن بىلگەندىگىنەن دەپ تۇجىرىپ، ءوندىرىستىڭ باسقا تۇرلەرىنە تۇرەن سالۋدى ۇسىنادى. وسى رەتتە، “الداۋ قوسپاي ادال ەڭبەگىن ساتقان قولونەرلى، قازاقتىڭ اۋليەسى سول”(وتىز ءۇشىنشى ءسوز) دەپ قولونەرشىلىككە، “تۇبىندە باياندى ەڭبەك ەگىن سالعان”(وتىز ءۇشىنشى ءسوز) دەپ ەگىنشىلىككە، “ەگىننىڭ ەبىن، ساۋدانىڭ تەگىن ۇيرەنىپ مال ىزدە”،”ونەر—وزى دە مال”(وتىز سەگىزىنشى ءسوز) دەپ ساۋدا-ساتتىققا بەيىمدەلۋگە، تەحنيكا يگەرۋگە كەڭەس بەرەدى، سوعان قۋزايدى.

مۇنان ارى اباي وسىنىڭ بارلىعىنىڭ ەڭبەككە توقتايتىندىعىن قورىتادى، بارلىق قوعامدىق بايلىقتىڭ ەڭبەك پەن باسقا فاكتورلاردىڭ بىرىگۋىنىڭ جەمىسى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزگەن ول، ەڭبەكتى جانە ەڭبەككەرلىكتى تىم جوعارى باعالايدى. “ەرىنبەي ەڭبەك قىلسا، تۇڭىلمەي ىزدەسە، رەتىن تاۋىپ ىستەسە، كىم باي ءبولمايدى؟”(ۇشىنشى ءسوز), ء“وز قايراتىڭا سۇيەنىپ ەڭبەگىڭدى ساۋ، ەڭبەك قىلساڭ قارا جەر دە بەرەدى، قۇر ءتاستامايدى”(تورتىنشى ءسوز), “مالدى نە جەردەن سۇراۋ كەرەك، نە تەردەن سۇراۋ كەرەك قوي”(جيىرما توعىزىنشى ءسوز) دەپ باتىس كلاسسيكالىق ساياسي-ەكونوميانىڭ نەگىزىن قالاۋشى ۋيلليام پەتتيدىڭ “جەر-بايلىقتىڭ اناسى، ەڭبەك بايلىقتىڭ اتاسى”دەگەن ۇلاعاتتى ءتالىمىن قازاقشا قايتالاعانداي بولادى. قازاق تىرلىگىنىڭ كۇيسىزدىگىن، ەڭبەكسىزدىك، جالقاۋلىقپەن بايلانىستىرا قاراپ، جۇرتتى ەندىگى جەردە “ادال ەڭبەكپەن ەرىنبەي ءجۇرىپ مال تابۋعا جىگەر قىلۋعا”(التىنشى ءسوز) شاقىرادى.

اباي توڭىرەگىندەگى قوعامدىق رەالدىقتى زەردەلەۋ بارىسىندا، ءوز تۇسىنداعى قازاق ەكونوميكاسىنىڭ سىيپاتى مەن ەرەكشەلىكتەرىن تانىپ، ءبىلۋ، ونىڭ وزىق ۇلگىگە، يگى باعىتقا بەيىمدەۋدى ۇيرەتۋمەن قاتار، ەكونوميكانىڭ ءىشىنارا زاڭدىلىقتارىن نەمەسە ەكونوميكاداعى زاڭدى بولمىستاردى بايقاي الدى. اباي سول تۇستاعى ەكونوميكالىق قىيمىلداردىڭ وزىنەن ەكونوميكانىڭ ەڭ ءىرى زاڭدارىنىڭ ءبىرى—سۇرانىس پەن ۇسىنىستىڭ قاتىناسى زاڭدىلىعىن تانىدى. ول ءمالىم تۇردەگى ەكونوميكالىق بايلىقتىڭ سانىنىڭ مولايعاندىعىنا قاراپ، وعان سۇرانىستىڭ كەمەيەتىندىگىن، ونىڭ باعاسىنىڭ قۇنسىزداناتىنىن، “كەدەي كوپ بولسا، اقىسى كەم بولار ەدى، مالدان ايىرىلعاندار كوبەيسە، قىستاۋى بوسار ەدى دەپ....اۋەلدە ىشىمىزدەن قاس ساعىندىق”(ۇشىنشى سoز) دەپ، ەڭبەككۇشتىڭ كوبەيۋىمەن وعان بولعان قاجەتسىنۋدىڭ كەمىپ، ونىڭ باعاسىنىڭ(اقىسىنىڭ) ارزانعا توقتايتىندىعىن، مالدان ايىرىلعاندار كوبەيسە، قىستاۋعا بولعان سۇرانىستىڭ كەمىپ، بوساعان قىستاۋدىڭ مولاياتىندىعىن، مۇندا ءبىر شارتتاس زاڭدىلىق بارىن باعامدايدى. مۇنان سىرت، ابايدىڭ ەڭبەكتىڭ ادامنىڭ پسيحولوگيالىق جۇكتەمەسىن جەڭىلدەتۋ قاسيەتى بارىن ءبىلۋى(تورتىنشى ءسوز: ء“اربىر ورىندى حارەكەت ءوزى دە ۋايىم-قايعىنى ازايتادى”), ارقانداي بايلىقتىڭ تەڭ ماندىلىگىن تانۋى(التىنشى ءسوز: “مالىڭدى بەرىپ وتىرساڭ، اتاسى باسقا، ءدىنى باسقا، كۇنى باسقالار دا جالدانىپ بىرلىك قىلادى”) سىڭايلى  تانىمدارى دا ونىڭ ءىشىنارا ەكونوميكالىق زاڭدىلىقتاردى ءايبات اڭعارعاندىعىن دەرەكتەسە كەرەك. 

اباي ەكونوميكالىق پسيحولوگيا تاقىرىبىندا ادام قاجەتىن ەكى جىككە تۇرعىزادى. ول ادام بالاسىنىڭ “ىشسەم، جەسەم، ۇيىقتاسام” دەيتىن قاجەتتەرى “بۇلار ءتاننىڭ قۇمارى”، “بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن، ۇيرەنسەم ەكەن” دەيتىن قاجەتتەرى “مۇنىڭ ءبىرى جان قۇمارى” دەپ تۇسىندىرەدى(جەتىنشى ءسوز). دەمەك، اباي ادام قاجەتىنىڭ ءبىر سىدىرعى ەمەستىگىن، سونداي-اق وسى ەكى قاجەتتىڭ(قۇماردىڭ) تەڭ ماندە ەمەستىگىن ء“تان قۇمارىنىڭ”(ادامزاتتىڭ ءبىرىنشى قاجەتىنىڭ) تومەن ساتىدا جانە نەگىزدىك ورىندا ەكەندىگىن، ال، “جان قۇمارىنىڭ”(ەكىنشى قاجەتتىڭ) ءتان قۇمارىنا(بىرىنشى قاجەتكە) سۇيەنىپ، جانە ونان جوعارى ساتىدا تۇراتىندىعىن تۇراقتاندىرادى. ء“بۇلار(تان قۇمارى) بولماسا، ءتان جانعا قوناق ءۇي بولا المايدى، ءام ءوزى وسپەيدى، قۋات تاپپايدى”(جەتىنشى ءسوز), “اش كىسىنىڭ كوڭىلىندە اقىل، بويىندا ار، عىلىمعا قۇماردلىق قايدان تۇرسىن!”(جيىرما بەسىنشى ءسوز) دەپ پايىمدايدى.

تەڭگەرمەشىلىكتىڭ تەرىس اسەرىن ۇعىنۋىن دا ابايدىڭ كورەگەندىگى سانالۋى ءتيىس. اباي “قازاق ويلايدى، بىرلىك، ات ورتاق، اس ورتاق، كيىم-داۋلەت ورتاق بولسا ەكەن دەيدى”(التىنششى ءسوز) دەپ، قازاقتىڭ العا ۇمتىلماۋىنىڭ، ءوز كۇشىنە سۇيەنىپ تىرلىك قىلۋ نيەتىنە كەلە بەرمەيتىندىگىنىڭ ءبىر باستاۋىنىڭ وسى تەڭگەرمەشىلىكتە ەكەنىن “ولاي بولعاندا بايلىقتان نە پايدا، كەدەيلىكتەن نە زيان”(التىنشى ءسوز) دەگەن ساۋالمەن تۇيەدى. قازاقتىڭ كەرەناۋ، جىگەرسىز، تابانسىز، بويكۇيەز مىنەزدەمەلەرىن اشىپ، سەرگەكتىككە، قايراتتىلىققا، بايلامدىلىققا، جاپاكەشتىككە تاربيە ايتۋى، تاپقان مالدى يگى ماقساتقا جۇمساپ، قىزىعىن كورۋدى قۋاتتاۋى دا ابايدىڭ وسى اتالعان قاسيەتتەردى تۇرمىستىڭ مولشىلىعى مەن تىرشىلىكتىڭ جاڭعىرۋىنا باستايتىن ىزگى ادەتتەر دەپ تۇسىنگەن ەكونوميكالىق تانىم-تۇيسىگى سانالارى حاق.

اباي داۋىرىندەگى قازاق ەكونوميكاسىنىڭ تار ورىستىلىگى مەن ءبىر سارىندىلىعىنان، ويشىلدىڭ ەكونوميكالىق تانىمدارى مازمۇن جاعىنان تىم كەڭ ءورىس اشا المايدى. اباي ولاردى بەلگىلى بيىكتەن كۇزەتىپ، ولاردىڭ ءمانى مەن سەبەبىن، ىقپالى مەن ناتيجەسىن تەوريالىق تۇرعىدان جانە دە تەرەڭدەي، ارناۋلى زەردەلەۋگە مۇمكىندىك الا المايدى. دەسە دە، ابايدىڭ ەكونوميكالىق تانىمدارى قازاقتىڭ ەكونوميكالىق تەوريا تاريحىندا ماڭىزدى ورىن الارى ءسوزسىز.

(1)(2)(3)(4) مۇحتار اۋەزوۆ: «اباي تانۋ ماسەلەلەرى»

قۇرمەت قابىلعازىۇلى 

Abai.kz