ەرتەرەكتە اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس، تورتكۇل دۇنيەگە ءامىرىن جۇرگىزگەن قاھارلى ءبىر قاعان ءومىر ءسۇرىپتى. بۇل دۇنيەنىڭ وتكىنشى راحاتى مەن قىزىعىنا قانىپ، ابدەن تويىپ، جالىققان قاعان، ءبىر كۇنى: «ماعان قىزىر بابانى كورسەتكەن ادامعا ات باسىنداي التىن بەرەم» - دەپ جارياعا جار سالادى. وكىنىشكە وراي، قاعاننىڭ تىلەگەنى بىردەن ورىندالا قويمايدى. ءبىر كۇنى ۇستىندەگى كيىمىنىڭ ساۋ-تامتىعى جوق، ءجۇزى جابىرقاۋلى ءبىر جارلى قاعانعا كەلىپ; «ات باسىنداي التىنىڭدى بەرسەڭ، ءبىر جىلدان كەيىن، قىزىر بابانى كورسەتەم» دەپ، شارت قويادى. قىزىر بابانى كورۋگە ىنتىققان قاعان جارلىنىڭ شارتىنا امالسىزدان كوندىگەدى. ءسويتىپ، ۇلى بيلەۋشى اراعا جىل سالىپ، مەجەلى كۇندى سارعايىپ، سارسىلا كۇتەدى. قاعاننىڭ شىدامى تاۋسىلۋعا شاق قالعاندا، جارلىنىڭ ايتقان مەرزىمى دە كەلىپ جەتەدى. الايدا، جارلى حابار بەرە قويمايدى. قاعان دەرەۋ جاساۋىلدارىن جارلىنى ۇستاپ اكەلۋگە اتتاندىرادى. جاساۋىلدار جارلىعا بارسا، ول بايعۇس: «مەن كوزىمدى اشقاننان ءوز قولىم ءوز اۋزىما جەتپەي، جوقشىلىقتىڭ تاۋقىمەتىن تارتىپ ءوستىم. قاتتى قينالىپ جۇرگەندە قاعاننىڭ قىزىردى كورسەتكەن ادامعا ات باسىنداي التىن بەرەمىن دەگەنىن ەستىپ، ويىم بۇزىلدى. قاعاننان قىزىردى ءبىر جىلدان كەيىن كورسەتەمىن دەپ، ات باسىنداي التىنىن الداپ الىپ، ەڭ بولماعاندا عۇمىرىمنىڭ ءبىر جىلىندا قاعاناعىم قارق، ساعاناعىم سارق بولىپ شالقىپ ءومىر سۇرەيىن دەپ ويلادىم. مىنە، جىل بولدى نە ىشەمىن، نە جەمەيمىن دەگەنىم جوق، راحات كۇن كەشتىم.

ەرتەرەكتە اق دەگەنى العىس، قارا دەگەنى قارعىس، تورتكۇل دۇنيەگە ءامىرىن جۇرگىزگەن قاھارلى ءبىر قاعان ءومىر ءسۇرىپتى. بۇل دۇنيەنىڭ وتكىنشى راحاتى مەن قىزىعىنا قانىپ، ابدەن تويىپ، جالىققان قاعان، ءبىر كۇنى: «ماعان قىزىر بابانى كورسەتكەن ادامعا ات باسىنداي التىن بەرەم» - دەپ جارياعا جار سالادى. وكىنىشكە وراي، قاعاننىڭ تىلەگەنى بىردەن ورىندالا قويمايدى. ءبىر كۇنى ۇستىندەگى كيىمىنىڭ ساۋ-تامتىعى جوق، ءجۇزى جابىرقاۋلى ءبىر جارلى قاعانعا كەلىپ; «ات باسىنداي التىنىڭدى بەرسەڭ، ءبىر جىلدان كەيىن، قىزىر بابانى كورسەتەم» دەپ، شارت قويادى. قىزىر بابانى كورۋگە ىنتىققان قاعان جارلىنىڭ شارتىنا امالسىزدان كوندىگەدى. ءسويتىپ، ۇلى بيلەۋشى اراعا جىل سالىپ، مەجەلى كۇندى سارعايىپ، سارسىلا كۇتەدى. قاعاننىڭ شىدامى تاۋسىلۋعا شاق قالعاندا، جارلىنىڭ ايتقان مەرزىمى دە كەلىپ جەتەدى. الايدا، جارلى حابار بەرە قويمايدى. قاعان دەرەۋ جاساۋىلدارىن جارلىنى ۇستاپ اكەلۋگە اتتاندىرادى. جاساۋىلدار جارلىعا بارسا، ول بايعۇس: «مەن كوزىمدى اشقاننان ءوز قولىم ءوز اۋزىما جەتپەي، جوقشىلىقتىڭ تاۋقىمەتىن تارتىپ ءوستىم. قاتتى قينالىپ جۇرگەندە قاعاننىڭ قىزىردى كورسەتكەن ادامعا ات باسىنداي التىن بەرەمىن دەگەنىن ەستىپ، ويىم بۇزىلدى. قاعاننان قىزىردى ءبىر جىلدان كەيىن كورسەتەمىن دەپ، ات باسىنداي التىنىن الداپ الىپ، ەڭ بولماعاندا عۇمىرىمنىڭ ءبىر جىلىندا قاعاناعىم قارق، ساعاناعىم سارق بولىپ شالقىپ ءومىر سۇرەيىن دەپ ويلادىم. مىنە، جىل بولدى نە ىشەمىن، نە جەمەيمىن دەگەنىم جوق، راحات كۇن كەشتىم. بۇدان كەيىن قاعان باسىمدى السا دا تاعدىرىما رازىمىن» دەيدى. جاساۋىلدار جارلىنى قاعانعا الىپ كەلە جاتقاندا، جولشىباي ءبىر بالا جولىعىپ: «مەنى دە قاعانعا ەرتىپ اپارىڭدار» دەپ، جاساۋىلدارعا ەرە كەلەدى.

بولعان جايدى ەستىپ ءبىلىپ، قاعان تەرىسىنە سيماي قاتتى اشۋلانىپ، كارىنە مىنەدى. عۇمىرىندا ەشكىمنىڭ مازاعىنا ۇشىراماعان قاعاندى قايداعى جوق جارلى-جاقىبايدىڭ جۇرەگى داۋلاپ، شىمىركپەي، وڭاي الداي سالۋى، قاعانعا اۋىر تيەدى.

قاعاننىڭ ءۇش ءۋازىرى بار بولاتىن. جارلىعا جازا بەرۋ ءۇشىن جاسى ەگدە تارتقان ءبىرىنشى ۋازىرىنەن اقىل سۇرايدى. ءبىرىنشى ءۋازىر: «بۇل دارعا اسىپ ولتىرۋگە ابدەن لايىق ادام» دەپ ءوز ۇكىمىن بەرەدى. سول  ساتتە، جاساۋىلدارعا ەرىپ كەلگەن جاس ءورىم: «اركىم ءوز تەگىنە تارتادى» دەپ قالادى. بىراق، ونىڭ سوزىنە ەشكىم قۇلاق تۇرە قويمايدى. قاعان ەكىنشى جاسى ۇلكەن ۋازىرىنەن اقىل سۇراعاندا، ول: «بۇل - ارقا ەتىن ارشا، بورباي ەتىن بورشا قىلىپ، ءجۇز دۇرە سوعۋعا ابدەن لايىق ادام» دەپ ءوز كەسىمىن ايتادى. سوندا الگى جاس ءورىم تاعى دا: «اركىم ءوز تەگىنە تارتادى» دەيدى. بۇندا دا ونىڭ سوزىنە ەشكىم ءمان بەرە قويمايدى. قاعان ءوزىنىڭ ءۇشىنشى جاس ۋازىرىنەن اقىل سۇراعاندا، ول: «تاقسىر، مىنا بەيشارا تىرشىلىكتىڭ تاۋقىمەتىن كوپ تارتىپ، تاعدىردىڭ سىناعىنا شىداس بەرە الماي، جالعاندىققا باردى. كىشى ادام كىشىلىگىن جاساپ قاتەلىككە بوي الدىردى. ات باسىنداي التىننان ايىرىلعاننان ءسىزدىڭ بايلىعىڭىز كەمىپ قالمايدى ءسىز ۇلكەن ادامسىز، ۇلكەندىگىڭىزدى  جاساپ مۇنى كەشىرە سالىڭىز» دەپ پاراساتتى ۇكىم بەرەدى. سول ساتتە تاعى دا الگى جاس وسكىن: «اركىم ءوز تەگىنە تارتادى» دەيدى. ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت بۇل ءسوزىن قايتالاعاننان كەيىن قاعان امالسىزدان الگى جاس بالاعا قاراپ: «شىراعىم، سەن كىم بولاسىڭ، نە ءۇشىن بۇلاي دەدىڭ؟»، - دەيدى. جاس وسكىن: «ءبىرىنشى ءۋازىرىڭىز: «دارعا اسىپ ءولتىرۋ كەرەك» دەپ ۇكىم بەرگەندە، «اركىم ءوز تەگىنە تارتادى» دەگەنىم، بۇل ءۋازىردىڭ اكەسى ءسىزدىڭ اتاڭىز حان بولعاندا، ونىڭ ادامداردى دارعا اسىپ ولتىرەتىن جاندايشابى بولاتىن. ءبىرىنشى ءۋازىرىڭىز كوزىن اشقاننان اكەسىنىڭ ءىسىن كورگەننەن كەيىن، ءوز كورگەنىن ايتتى. ەكىنشى ۋازىرىڭىزدەن كەسىم سۇراعاندا، ونىڭ: «ءجۇز دۇرە سوعۋ كەرەك» دەگەنى، مۇنىڭ دا اكەسى ءسىزدىڭ اتاڭىز حاندىق قۇرعاندا دۇرە سوعاتىن جاساۋىل بولعان ەدى. بۇل دا اكەسىنەن كورگەنىن ايتتى. سوندىقتان مەن «اركىم ءوز تەگىنە تارتادى» دەدىم. ءۇشىنشى ءۋازىرىڭىزدىڭ: «جارلىنىڭ بۇرىنعى وتكەن ءومىرىن كورمەسە دە، جاعدايعا قانىعىپ، ونىڭ عۇمىرىن كوز الدىڭىزعا كەلتىرىپ: «كىشى ادام كىشىلىگىن جاسادى. ءسىز ۇلكەنسىز، ۇلكەندىگىڭىزدى جاساپ، كەشىرىم بەرىڭىز» دەگەندە، «اركىم ءوز تەگىنە تارتادى» دەۋىمنىڭ سەبەبى، بۇل ءۋازىردىڭ اكەسى ءسىزدىڭ اتاڭىزدىڭ ءۋازىرى بولعان ەدى. شىر ەتىپ دۇنيەگە كەلگەننەن اكەسىنىڭ تاربيەسىن كورگەننەن كەيىن بۇنىڭ بويىنا ۋازىرلىك قاسيەت دارىعان بولاتىن. ءاسىلى، ءادىل ۇكىم بەرگەن مىنا جاس ءۋازىرىڭىز. ءسىزدىڭ شىن ءۋازىرىڭىز وسى كىسى» دەگەندە، قاعاننان باستاپ كورىپ تۇرعان قالىڭ بۇقارا شىناشاقتاي بالانىڭ كورەگەندىگىنە ءتانتى بولىپ، تاڭىرقاسادى. الگى جاس  بالا ءوز ءسوزىن ءبىتىرىپ، كوز الدارىندا ءىزىم-عايىم جوق بولىپ كەتەدى. بالكىم، قاعاننىڭ كورگىسى كەلگەن قىزىر باباسى وسى جاس وسكىن شىعار.

يسلام ەلدەرىندە كەڭىنەن ايتىلاتىن بۇل ءاپسانادان نە تۇيۋگە بولادى؟ البەتتە، قىزىر بابانىڭ جۇرتشىلىققا جاس بالا بولىپ كورىنۋى قىزىقتى بولعانىمەن، مۇنداعى نەگىزگى تاقىرىپ تەكتىلىك ەكەندىگى تۇسىنىكتى. ءاسىلى، ءاربىر ۇلت ءوزىنىڭ تەكتى تۇقىم ەكەنىن ايگىلەۋگە قۇشتار تۇرادى. اتام قازاق ءۇشىن دە تەكتىلىك قاستەرلى ءھام قاسيەتتى ۇعىم بولاتىن. بۇل فانيدەگى شىمبايعا باتار ەڭ اۋىر ءسوز «تەكسىز»، «كورگەنى جامان»، «كورگەنسىز» دەگەن تىركەستەر بولعان. بۇرىنعىنىڭ تانىمىندا تەكتىلىك بايلىقپەن، مانساپپەن ولشەنگەن ەمەس. بابالارىمىز بايلىقتىڭ بۋى ۇرعانداردى «شوپكە تىشار» دەپ، مانسابىنا مالدانعاندى «جامان اتقا مىنسە، اتاسىن تانىماس» دەپ سىن ساداعىنا الاتىن. كەرىسىنشە، كەدەي بولسا دا ويى كەمەل، جان-سارايى جارقىن جانداردى «سىرلى اياقتىڭ سىرى كەتسە دە سىنى كەتپەيدى» دەپ باعالاعان.

زادىندا، بابالارىمىز تەكتىلىكتى - قاق-سوقپەن ءىسى جوق، ۇساق-تۇيەككە شىج-بىج بولمايتىن ۇستامدىلىقپەن، ارام اسقا قول سۇقپايتىن ادالدىقپەن، ايەلدىڭ ەتەگىندە، ءناپسىنىڭ جەتەگىندە كەتپەيتىن تاحۋالىقپەن، اتاق-داڭق ءۇشىن الاسۇرمايتىن دەگدارلىقپەن، قارا باسىنان قالىڭ بۇقارانىڭ قامىن جوعارى قوياتىن ازاماتتىقپەن، تاياقتان تايسالمايتىن، سەمسەردەن سەسكەنبەيتىن باتىرلىقپەن، حاقيقات ءۇشىن باسىن بايگەگە تىككەن جانسەبىلدىلىكپەن، ار-ۇياتتى ۇلىقتاعان يبالىلىقپەن، قۇدايعا قالتىقسىز يلانعان يماندىلىلىقپەن بەزبەندەگەن.

وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ تەكتىلىك ولشەمى مۇلدە باسقاشا سيپاتتا ورىلۋدە. اتا-بابامىز ۇلىقتاعان تەكتىلىكتەن الاش بالاسى مۇلدە اجىراپ بارا جاتىر. ونىڭ سەبەبى، ءبىزدىڭ قوعام قازىر سىرعا تولى مىنا بەۋ-دۇنيەدەن حيكمەت ىزدەمەيدى. نە ءۇشىن جاراتىلدىم، قايدان كەلدىم، قايدا بارامىن، وسىنشاما عالامات جاراتىلىستىڭ تۇپكى ءمانى نەدە؟ - دەپ اتويلاعان جۇرەك ۇنىنە قۇلاق تۇرمەيدى. باسىمىزدان كەشىپ جاتقان ءاربىر ءساتتىڭ يلاھي ءبىر سىرى بار ەكەنىن تەرەڭ ۇعىنبايدى. ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان ورتانىڭ باقىتى ءۇشىن كۇرەسۋگە قۇلىقسىز. ال، كەرىسىنشە، دۇنيە-بوقتىڭ مۇڭىن مۇڭداپ، سويىلىن سوعۋعا كەلگەندە الدىنا جان سالمايدى. قالىڭ بۇقارانىڭ مۇددەسىنەن قارا باستىڭ قامىن جوعارى قوياتىنى سونشالىقتى، پەندەشىلىككە سالىنعاندا پەرعاۋىننان دا اسىپ تۇسەدى.

تەگى، ءتۇپ-نەگىزىنەن الشاقتاپ، قاعىنان جەرىگەن قوعامنىڭ تۇبىندە قاسىرەت شەگەتىنى ايدان انىق. وسىنى سەزە تۇرا، بىلە تۇرا، ءبىزدىڭ قوعام بۇل سورماڭداي سوقپاققا نەگە ءتۇستى؟ قاسىرەت شەكتىرەر حارام وي، قارا نيەتتىڭ يەسى - بۇگىنگى قوعام ەرتەڭى ءۇشىن قانداي ونەگە قالدىرا الادى؟ تەكتىلەردىڭ سۇرلەۋىنە قايتا ءتۇسۋىمىز ءۇشىن نە ىستەۋىمىز قاجەت؟ بۇل ساۋالداردىڭ شەشىمىن تابۋدى ءوزىن اردا الاشتىڭ ۇرپاعى سانايتىن ازاماتتاردىڭ ار-ۇجدانى مەن وي-تارازىسىنا قالدىردىق. قانەكي، كوپ بولىپ، كەڭەسىپ، ءبىر باتۋاعا كەلەيىكشى...

«اباي-اقپارات»