«شولمەك مىڭ كۇندە سىنبايدى، ءبىر كۇندە سىنادى...»
كۇنى كەشە جامبىل وبلىسى، قورداي اۋدانىندا بولعان قازاق-دۇنگەن اراسىنداعى قاقتىعىس قوعامدى ءدۇر سىلكىندىردى. بيلىك تۇرمىستىق كيكىلجىڭ دەپ باعالاعان بۇل وقيعا شىن مانىندە ۇلتتىق سيپات الىپ كەتكەنى بايقالدى.
وسىعان دەيىن قوردايداعى قاقتىعىستىڭ ءمان-جايى اقپاراتتا ايتىلدى، جازىلدى. سوندىقتان، شەتىن وقيعانىڭ ەگجەي-تەگجەيىن قايتالاپ جاتپايىق. تەك كوڭىلىمىزدى كۇپتى ەتكەن ءبىردى-ەكىلى ساۋال بار. داۋ نەدەن باستالدى؟ قازاق نەگە كوتەرىلدى؟ ءبىز بۇل سۇراقتاردى ساياساتكەرلەر مەن اسسامبلەيا وكىلدەرىنە قويدىق.
سپيكەرلەردىڭ وي-پىكىرى مەن ايتقان سوزدەرىن ەش وزگەرتپەي، قاز-قالپىندا ۇسىنعاندى ءجون كوردىك. كىم، نە دەيدى، بىلە جۇرىڭىزدەر...
«داۆايتە پوزۆوليم كوميسسي رابوتات. چۋت-چۋت پودوجدەم...»
ابۋباكير ۆايسىروۆيچ، «قازاقستاندىق دۇنگەندەر قوعامى» قۇ-نىڭ توراعاسى:
- نۋ، نە زاناەم. ۆوت ەتوگو يا نە زنايۋ. سەيچاس نا كورداە يدەت كوميسسيا. تام ەست پراۆيتەلستۆو كازاحستانا، پراۆووحرانيتەلنىي ورگانى. داۆايتە پوزۆوليم كوميسسي رابوتات. چۋت-چۋت پودوجدەم...
«ۋ ۋرودوۆ نەت ناتسيونالنوستي!»
رۋستام ابدۋسالاموۆيچ، قحا مۇشەسى، «قازاقستانداعى ۇيعىر مادەني ورتالىعى» قۇ-نىڭ جەتەكشىسى:
- موليتسيا... ۆوت چتو مى موجەم دەلات ۆ پودوبنوي سيتۋاتسي! دۋا - لۋچشەە ورۋجيە چەلوۆەكا... يا پريزىۆايۋ ۆسەح موليتسيا زا تەح، كتو ناس پوكينۋل مينۋۆشەي نوچيۋ، زا تەح، كتو پوسترادال ي زا تەح، كتو سبيلسيا س يستيننوگو پۋتي، تەح كوگو ناكرىلي بەسى... پۋست ۆسەۆىشني پروستيت، بلاگوسلوۆيت، وبلەگچيت ي پوموجەت! نام نۋجەن مير! ناشي گلاۆنىە ۆراگي ەتو ناشي گوردىنيا ي نافس، كوتورىە پريۆوديات ك تاكيم پوسلەدستۆيام... پريچەم وبە ستورونى مۋسۋلمانە ي مەجدۋ نيمي سمۋتا (فيتنا)!
يا ۆيجۋ، كاك پرەدستاۆيتەلي رازليچنىح ەتنوسوۆ كاجدىي دەن جيۆۋت، دۆيگايۋتسيا، رابوتايۋت، ۆوسحۆاليايۋت ي بلاگوداريات كازاحستان ي ەگو نارود. وني ليۋبيات ەتۋ زەمليۋ! ا تە، كتو ناگلەيۋت ي دوپۋسكايۋت گادوستي ەتو نە پرەدستاۆيتەلي ەتيح ەتنوسوۆ، ا سۆولوچي ي نە پو ناتس. پريزناكۋ، ا پوتومۋ چتو ني وبرازوۆانيا، ني كۋلتۋرى، ني ۆوسپيتانيا، ني پونياتي. ۋ ۋرودوۆ نەت ناتسيونالنوستي! نو وتۆەچايۋت زا نيح تسەلىە نارودنوستي، كوتورىە نا ساموم دەلە ۋجە داۆنو زنايۋت ي پونيمايۋت، چتو نە نادو ۆىپەندريۆاتسيا ي ستارايۋتسيا نە دوپۋسكات.
ۆمەستە س تەم، نە ستويت ۋپرەكات ەتنوسى زا تو، چتو وني زدەس جيۆۋت رابوتايۋت كورميات دەتەي ي ۆنوسيات سۆوي ۆكلاد ۆ رازۆيتيە كازاحستانا... چيسلەننوست رازليچنىح ەتنوسوۆ (نە كازاحوۆ) - 32%، ەتو پوريادكا 6 ملن. چەل. پو تاكوي لوگيكە چتوبى يزبەجات ۋپرەكوۆ زا تو، چتو ون زدەس روديلسيا ي كورميت سەميۋ ەمۋ نۋجنو پوكينۋت ەتو مەستو. ەتو نە پراۆيلنو، ۆەد ون زارابوتال ەتو تاك جە كاك ۆسە درۋگيە ي ساموە گلاۆنوە، سچيتاەت سەبيا گراجدانينوم كازاحستانا ي نە مەنشە درۋگيح ليۋبيت ەتۋ سترانۋ! پرياموە ۆليانيە نا ەكونوميكۋ ي بلاگوسوستويانيە گوسۋدارستۆا...
نا ساموم دەلە، ۆسيو س چەگو يزناچالنو ناچالوس، ەتو بىلا نە مەجناتسيونالكا، ا چيستايا حۋليگانكا، كوتورۋيۋ نادو بىلو نا مەستە رازرۋليت ي ۆسەح جيوستكو ناكازات پو سپراۆەدليۆوستي ي پو ۆسەي ستروگوستي زاكونا. نو كومۋ-تو بىلو ۋگودنو پريدات ەتومۋ دەلۋ مەجناتسيونالنوي وكراس، ي ك سوجالەنيۋ منوگيە موي سووتەچەستۆەننيكي پوۆەليس نا ەتۋ پروۆوكاتسيۋ... ۆ رەزۋلتاتە پوسترادالي نەۆيننىە ليۋدي، ا سرەدي نيح جەنششينى، دەتي، ستاريكي... ۋۆى...
يا ەششيو راز وبراششايۋس كو ۆسەم! مى، كازاحستانتسى ودين نارود، ودنا سەميا ي جيۆيوم ۆ ودنوم ناشەم وبششەم دومە كازاحستان! نام نەچەگو دەليت! ناوبوروت، ناشا ميسسيا سوۆمەستنو سوزيدات، رازۆيۆات ي پروتسۆەتات! ەسلي مى وبەدينيۆشيس ەتو نە سدەلاەم، تو س نامي وبيازاتەلنو سدەلايۋت چتو-نيبۋد "درۋگوە"! كرومە ناس ساميح مى نيكومۋ نە نۋجنى، ا ۆسەم ناشيم "درۋزيام" نۋجنو ليش تو، چتو ۋ ناس ەست پود زەملەي، نا زەملە ي ۆ ناشيح سەردتساح، نو مى ەتو نە وتداديم!
ي وتدەلنوە سپاسيبو پرەزيدەنتۋ سترانى كاسىم-جومارتۋ كەمەلەۆيچۋ، كوتورىي بۋكۆالنو مولنيەنوسنو وترەاگيروۆال نا سوبىتيا! ي مى ۆسە كونەچنو جە پوددەرجيۆاەم ەگو! حۋليگانستۆو ي بەسپرەدەل نە يمەەت ناتسيونالنوستي! ي ساموە ۆاجنوە - مير ي سوگلاسيە، ەتو ناشە گلاۆنوە بوگاتستۆو!
«ۇكىمەتتىك كوميسسياعا قازاق بەلسەندىلەرىنىڭ بىرنەشەۋىن قوسۋ كەرەك»
ابزال قۇسپان، زاڭگەر:
- قوردايداعى جاعدايدى تەكسەرەتىن ۇكىمەتتىك كوميسسياعا قاتىستى ماسەلەنى دۇرىس كوتەرىپ جاتىرسىزدار. ۇكىمەتتىك كوميسسيا دەيمىز. وعان دۇنگەن ۇلتىنىڭ ۇلتتىق بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى كىرىپ وتىر. ول ەڭ بولماسا ۇكىمەت مۇشەسى ەمەس، ۇكىمەتكە ەشقانداي قاتىسى جوق قوعامدىق ۇيىمنىڭ وكىلى. ال، قازاقتاردىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعايتىن بەلسەندىلەر، ەل اعالارى، قازىر ساياساتقا ارالاسىپ جۇرگەن مۇحتار تايجان بولسىن، باسقاسى بولسىن ءبىر ادام جوق.
ال، ۇكىمەت مۇشەلەرىن قازاقتىڭ جوعىن جوقتاپ، مۇڭىن مۇڭدايتىن ادامدار قاتارىنا قوسپايمىن. وعان جاڭاوزەن وقيعاسى دا، كەشەگى جەر ميتينگىسى دە، باسقا جاعدايلار دا كۋا. سوندىقتان ، بۇل جەردە قوعامدىق ۇيىم وكىلدەرى بولسىن، بەلسەندى اعالارىمىزدىڭ بىرەۋى بولسىن، ءتىپتى بىرنەشەۋىن قوسۋ كەرەك ەدى. نەمەسە، دۇنگەندەردىڭ ۇلتتىق قوعامدىق بىرلەستىگىن مۇلدەم قوسپاۋ كەرەك ەدى. قازاقستان ۇكىمەتى قانداي شەشىم شىعارساڭ دا كونەسىڭدەر دەۋ كەرەك ەدى.
سونىمەن قاتار دۇنگەندەردىڭ قوعامدىق بىرلەستىگى باسشىسىنىڭ قايتا-قايتا مالىمدەمە جاساپ جاتقانىنا قاراپ وتىرمىن. ماعان ۇناپ وتىرعان جوق، ونىڭ ءسوزى. ول بۇل وقيعا ارنايى ۇيىمداستىرىلعان، مۇنى دۇرىستاپ تەرگەۋ كەرەك دەگەندى قايتا-قايتا ايتىپ جاتىر. دەمەك، ونىڭ ويىنشا، بۇل وقيعانى قازاقتار ادەيى ۇيىمداستىرعان. ياعني، ءۇشىنشى كۇشتەر دۇنگەندەردى پوليتسيا وكىلدەرىنە ايداپ سالعان بوپ شىعا ما؟ بۇل اقىلعا سىيمايتىن نارسە.
«ۇلتتىق سيپات العان جوق...»
اسكەر اللاۆەرديەۆچ پيريەۆ، قحا مۇشەسى، «قازاقستانداعى «احىسكا» تۇرىك قوعامى» قۇ فيليالىنىڭ توراعاسى:
- بىرىنشىدەن، قازاقتار نەگە كوتەرىلدى ەمەس، حالىق نەگە كوتەرىلدى دەپ باستايىق. مەنىڭشە بۇعان الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جاعداي تۇرتكى بولدى، دەپ ويلايمىن. جانە قاجەتتى دەڭگەيدە، جەتكىلىكتى مولشەردە يدەولوگيالىق جۇمىستار جۇرگىزىلمەدى.
جالپى، سوڭعى بىرنەشە جىلدىڭ ىشىندە بولعان كونفليكت جاعدايلاردى الاتىن بولساق، ەكى ماسەلە بار.
بىرىنشىدەن، وسىنداي جاعداي بولعان كەزدە، وعان ۇلتتىق سيپاتتى وڭاي بەرۋگە بولادى ەكەن. بايقاپ وتىرمىز.
ەكىنشىدەن، قوعامىمىز پروۆاكاتسياعا بەرىلە سالادى ەكەن.
ال، مىنا وقيعادا دا پروۆاكاتسيا بولعان دەپ جاتىر عوي. ناقتى بىلمەيمىز، بىراق قوردايدا كىشىگىرىم ءبىر جاعداي بولىپ قالعان بولۋى مۇمكىن. بىراق، سونى ءارى قاراي ءورشىتىپ جىبەرگەن ارانداتۋشىلار بولۋى مۇمكىن.
قازىرگى ءبىزدىڭ كەزەڭ اقپاراتتىق زامان عوي. الەۋمەتتىك جەلى مەن ۋاتساپ ارقىلى قالاعان اقپاراتىڭدى ءبىر سەكۋندتا جەتكىزە الاسىڭ. دەمەك، قوعامنىڭ كوڭىل كۇيى سونداي اقپاراتقا وڭاي كوتەرىلەدى ەكەن. سونى بايقاپ وتىرمىز.
جانە، بىزدە رەسمي اقپارات حالىققا كەشىگىپ جەتەدى. ول دا ىندەت. سوندىقتان، ارانداتۋشىلار ءارتۇرلى اقپاراتپەن قوعامدى دۇرلىكتىرەدى. دەمەك، بۇل وقيعا ۇلتتىق سيپات العان جوق، تەك ارانداتۋشىلار سونداي سيپات بەرۋى مۇمكىن.
«شولمەك مىڭ كۇندە سىنبايدى، ءبىر كۇندە سىنادى»
مۇحتار تايجان، قوعام قايراتكەرى:
- وسى ۋاقىتقا دەيىن بيلىك ەشقانداي ماسەلەلەردى جۇيەلى، جوسپارلى جانە الدىن-الا شەشە المادى. شەنەۋنىكتەر وزدەرى ويلاپ تاپقان قىزعىلت الەمدە «نۇرسۇلتان-نۇر وتان-قازاقستان» دەگەن ءسوز تىركەسىن كورسەتتى. ولار ءۇشىن نە ەكونوميكادا، نە يدەولوگيادا، نە ۇلتارالىق قاتىناستاردا پروبلەمالار بولعان جوق.
بىراق جىلدار بويى شەشىلمەگەن ماسەلەلەر ۋشىققان كەزدە، ولار ۇنەمى اسىعىستىق تانىتادى.
حالىقارالىق قاتىناستا بيلىك ءۇشىن دە جالعان ۇنسىزدىك پەن راقىمشىلىق بار! ويتكەنى، قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى بار! ەگەر ەلدە شىنىمەن تاتۋلىق پەن تىنىشتىق بولسا، وندا نەگە جىل سايىن ەتنيكالىق قاقتىعىستار ورىن الادى؟ نەلىكتەن جىل سايىن قان توگىلىپ، دياسپورالاردىڭ باسشىلارى شىعىپ كەشىرىم سۇرايدى؟ وتكەن جىلى - قاراعاندى، قازىر ماسانچي، بۇعان دەيىن شىمكەنت وبلىسىندا بولدى.
نەلىكتەن كورشىلەس قىرعىزستاندا، وزبەكستاندا، تاجىكستاندا جانە تۇركىمەنستاندا زارداپ شەككەندەرمەن جىل سايىنعى ەتنيكالىق قاقتىعىستار بولمايدى، بىراق بىزدە بار؟ بيلىك ءتىپتى ولاردى وسىلاي اتاۋعا، اشىق دياگنوز قويىپ، بارلىعىن ىشكى جانجالدارمەن بايلانىستىرۋعا قورقادى. ەگەر دياگنوز قويۋدى بىلمەسەك، ءبىز بۇل ماسەلەنى قالاي شەشەمىز؟
ال، قورداي ماسەلەسىنە كەلسەك، ونداعى جەرگىلىكتى تۇرعىنداردىڭ ايتۋىنشا،
- قىزدار كەشكە جۇرە المايدى، ويتكەنى دۇنگەندەر ولارعا تيسەدى،
- وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن دۇنگەندەر قازاقستاننىڭ تۋىن جاعىپ جىبەرگەن.
- دۇنگەندەر باسقا پاندەردىڭ قاجەتى جوق دەپ، تەك ءوز تىلدەرى مەن ماتەماتيكانى تالاپ ەتىپ جەرگىلىكتى مۇعالىمدەردى دەپ ۇرىپ تاستاعان.
- دۇنگەندەر ۇنەمى «جەر سەندەردىكى، بيلىك بىزدىكى» دەگەندى ايتادى.
- ولار «بارلىق بيلىكتى ساتىپ الدى جانە ولارعا ەشتەڭە بولمايدى»
- ولاردىڭ بارلىعىنىڭ پسيحياتريالىق اۋرۋحانادان انىقتاماسى بار. سوندىقتان ولار قانداي قىلمىسقا بارسا دا جاۋاپتى بولمايتىن كورىنەدى.
مەنىڭشە، بۇل فاكتىلەردىڭ بارلىعىن ۇكىمەت كوميسسياسى مۇقيات تەكسەرۋى كەرەك. جۇزدەن استام ادام وق جاراقاتىمەن مەديتسينالىق ورگاندارعا جۇگىندى. ال، ءبىرىنشى بولىپ كىم وق اتتى؟ بۇل ءبىر كۇندىك اشۋدان بولعان نارسە مە؟
مەنىڭشە، "شولمەك مىڭ كۇندە سىنبايدى، ءبىر كۇندە سىنادى". سوندىقتان، وسىنداي قاقتىعىستاردىڭ نەگىزگى سەبەپتەرىن جويۋ قاجەت.
ءتۇيىن. قوردايدا بولعان قاقتىعىس - قازاقستانداعى وزگە ۇلت وكىلدەرىمەن بولىپ جاتقان العاشقى وقيعا ەمەس. وسىنداي ماسەلەنىڭ بارلىعى بيلىك تاراپىنان تۇرمىستىق كيكىلجىڭ دەپ باعالانىپ كەلدى. الايدا، قازىرگى قوعامنىڭ ۇلتتىق ماسەلەلەرگە كەلگەندە باياعىداي ەنجارلىق تانىتپايتىنىن ەسكەرسەك، بيلىك مۇنداي ماسەلەدە ەندى قاتەلەسۋگە بولمايتىنىن ءتۇسىنۋى ءتيىس.
نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى
Abai.kz
