سوڭعى ەكi جىلدا "اقىرزاماندى" بولجاۋشى ەكونوميستەردiڭ سانى كۇرت ارتتى. بازبiر ساراپشىلار امەريكا دەفولتقا ۇشىراعان جاعدايدا، عالامدىق ەكونوميكانىڭ قانداي جاعدايعا ۇشىرايتىنىن ەلەستەتۋ مۇمكiن ەمەس دەيدi. عالامداستىرۋدىڭ جاعىمسىز سالدارىنىڭ بiرi سول، اقش دوللارى قۇنى جوق قۇر قاعازعا اينالعان كۇنi حالىقارالىق ساۋدا-ساتتىقتا، الەمدiك قور نارىعىندا نە بولاتىنىن بولجاۋ قيىن.

سوڭعى ەكi جىلدا "اقىرزاماندى" بولجاۋشى ەكونوميستەردiڭ سانى كۇرت ارتتى. بازبiر ساراپشىلار امەريكا دەفولتقا ۇشىراعان جاعدايدا، عالامدىق ەكونوميكانىڭ قانداي جاعدايعا ۇشىرايتىنىن ەلەستەتۋ مۇمكiن ەمەس دەيدi. عالامداستىرۋدىڭ جاعىمسىز سالدارىنىڭ بiرi سول، اقش دوللارى قۇنى جوق قۇر قاعازعا اينالعان كۇنi حالىقارالىق ساۋدا-ساتتىقتا، الەمدiك قور نارىعىندا نە بولاتىنىن بولجاۋ قيىن.

ونىڭ ۇستiنە، وسى اپتادا امەريكانىڭ فەدەرالدى رەزەرۆتiك جۇيەسi دوللاردىڭ حال-جاعدايىن انىقتاۋ ءۇشiن ەكi كۇندiك جينالىس وتكiزدi. وسى ورايدا، بەلگiلi ەكونوميست وراز جاندوسوۆقا بiرنەشە سۇراق قويىپ، بۇگiنگi عالامدىق ەكونوميكاداعى جاعداي تۋرالى، ونىڭ قاراپايىم قازاقستاندىقتارعا تيگiزەتiن اسەرi تۋرالى پiكiرiن سۇرادىق. مەملەكەتتiك بيلiكتiڭ دە، دەموكراتيالى وپپوزيتسيالىق ساياسي پارتيانىڭ قۇرامىندا دا بiراز جىل جۇمىس iستەگەن ەكونوميست بۇگiنگi جاعدايعا سابىرلى قارايدى.
- امەريكانىڭ فەدەرالدى رەزەرۆتiك جۇيەسi جينالىسىنىڭ ناتيجەسiن كوپتەگەن ەلدەر باقىلاپ وتىر. وسى وتىرىستا قابىلدانعان شەشiمدەرگە كوپ نارسە بايلانىستى: ەڭ اۋەلi امەريكالىق ەكونوميكانىڭ تۇراقتالۋ مۇمكiندiگi, دوللاردىڭ كەلەشەگi... ال دوللاردىڭ جاعدايىنا قازiر بۇكiل الەم الاڭداپ وتىر دەسەك، ارتىق ەمەس. سiزدiڭشە، بۇل جيىننىڭ قورىتىندىسى قانداي بولماق؟ اقش مەملەكەتi جاقىن بولاشاقتا دوللاردان باس تارتىپ، التىن قورىمەن قامتاماسىز ەتiلگەن باسقا ۆاليۋتاعا اۋىسۋى مۇمكiن دەگەن سىبىستار ايتىلىپ ءجۇر. ماسەلەن "امەرو" دەگەن سياقتى...
- بiر نارسەنi انىق ايتۋعا بولادى: امەريكالىقتار "امەرو" بولسىن نەمەسە باسقا ۆاليۋتانىڭ پايداسىنا بولا ءوز ۆاليۋتاسىنان باس تارتپايدى. وسى اپتاداعى فەدەرالدى رەزەرۆتiك جۇيە وتىرىسىنىڭ باستى ماقساتى - ەكونوميكاداعى جالپى جاعدايدى جاقسارتۋ ءۇشiن امەريكانىڭ ورتالىق بانكiنiڭ مونەتارلىق ساياساتىنا قوسىمشا وزگەرتۋلەر كەرەك پە، جوق پا دەگەن ماسەلەنi شەشۋ. سوڭعى بiر-بiر جارىم ايدا امەريكادا ەكونوميكالىق ءوسiم سايابىرسىپ قالدى، تiپتi نولگە تەڭ دەۋگە بولادى. ارينە، بiر-ەكi اي بۇرىنعى جاعدايعا قاراعاندا دەفولتتىڭ بولۋ مۇمكiندiگi قازiر ازداۋ، ويتكەنi كونگرەستە بيۋدجەت دەفيتسيتiن قىسقارتۋ بويىنشا بەلگiلi بiر قادامدارعا بايلانىستى كەلiسiم جاسالدى عوي. جالپى، قازiرگi جاعداي ەكونوميكالىق ءوسiم قارقىنىنا تiكەلەي بايلانىستى.
- دوللار عانا ەمەس، ەۋرونىڭ دا باسىنا بۇلت ءتونiپ تۇر عوي. جالپى، قازiرگi تاڭدا الدەقالاي حالىقارالىق رەزەرۆتiك ۆاليۋتالاردىڭ بiرi قۇلدىراسا، شەتەلدەگi ەسەپشوتتاردا جاتقان ۇلتتىق قوردىڭ جاعدايى نە بولماق؟
- ەگەر الەمدiك ۆاليۋتالاردىڭ بiرi قۇنسىزداناتىن بولسا، وندا ۇلتتىق قورداعى التىن-ۆاليۋتا قورىن بىلاي قويىپ، ەكونوميكاداعى جالپى جاعداي جاقسى بولمايدى. سەبەبi مۇنداي جاعدايدا 2008 جىل مەن 2009 جىلدىڭ باسىنداعىداي عالامدىق ەكونوميكالىق ءوسiم سايابىرلايدى نەمەسە الەمدiك ءجIو تومەندەيدi. بۇل شيكiزاتتىڭ الەمدiك باعالارىنا تiكەلەي اسەر ەتەدi. ولاردىڭ باعاسى تۇسسە، بiزدiڭ ەكونوميكامىزعا جاعىمدى اسەرi بولماسى انىق.
ال ۇلتتىق قوردىڭ بەلگiلi بiر ۆاليۋتاداعى بiر بولiگi, ياعني ونىڭ قارىزدىق مiندەتتەمەلەرi, سول ۆاليۋتا قۇلدىراعان جاعدايدا، ولار دا قۇنسىزدانادى. ال اكتسيالارعا سالىنعان بولiگiنiڭ (ولاردىڭ ۇلەسi از عانا ەكەنiن ايتۋعا تيiسپiز), جاعدايى نە بولاتىنىن ءدال قازiر ايتۋ مۇمكiن ەمەس، سەبەبi دەۆالۆاتسيا بولعان مەملەكەتتە كەيبiر كومپانيالاردىڭ اكتسيالارىنىڭ قۇنى، كەرiسiنشە، ءوسۋi دە مۇمكiن.
- دوللاردان باسقا الەمدiك رەزەرۆتiك ۆاليۋتا تۋرالى اڭگiمە ايتىلعالى بiراز بولدى. امەريكا ەكونوميكاسى قيىندىقتارعا ۇشىراعان جاعدايدا، قانداي رەزەرۆتiك ۆاليۋتا ونىڭ ورنىن باسۋى مۇمكiن؟
- قازiر دوللار عانا ەمەس، ەۋرو دا، جاپوندىق يەنا دا، بريتاندىق فۋنت ستەرلينگ تە رەزەرۆتiك ۆاليۋتا بولىپ سانالادى. بۇل ۆاليۋتالارعا تاعى قانداي ۆاليۋتالار قوسىلۋى مۇمكiن دەگەنگە كەلسەك، بiر جاعىنان، قىتايدىڭ ەكونوميكاسىنىڭ قاۋقارى، ەلدiڭ سىرتقى قارجىلىق اكتيۆتەرi, ساۋدا كولەمi جاعىنان يۋان دا باسەكەلەس بولا الادى، ەكiنشi جاعىنان، يۋاندى رەزەرۆتiك ۆاليۋتاعا اينالدىرۋ ءۇشiن قىتايدىڭ ۇكiمەتi ءالi دە بولسا كوپ iشكi رەفورمالار جاساۋى كەرەك. ولار بەلگiلi بiر رەفورمالاردى باستاپ تا كەتتi. بiراق قارقىنى شامالى، بۇل رەفورمالاردى تولىقتاي جۇزەگە اسىرۋ ءۇشiن ءالi ونداعان جىلدار كەرەك. ال وعان دەيiن باسقا مەملەكەتتiڭ ۆاليۋتاسى رەزەرۆتiك ۆاليۋتاعا اينالماسا دا، سول دەڭگەيگە جاقىنداپ قالۋى مۇمكiن. مۇنداي قابiلەتi بار ەلدەر رەتiندە ءۇندiستاندى، برازيليانى، رەسەيدi, تۇركيانى اتاۋعا بولار.
- بۇگiنگi جاعدايدا قاراپايىم ازاماتتارعا ازىن-اۋلاق قورىن قانداي ۆاليۋتادا ساقتاۋعا كەڭەس بەرەسiز؟
- قارجىنى قاي ۆاليۋتادا ساقتاۋ كەرەكتiگi كوپتەگەن ماسەلەگە بايلانىستى. ەڭ اۋەلi, مۇناي باعاسىنا قاراۋ كەرەك. باق وكiلدەرi مەنەن وسى سۇراققا جاۋاپ سۇراعاندا، مەن مۇنى ۇنەمi ايتىپ جۇرەمiن. سوندىقتان قازiرگi تاڭداعى مۇنايدىڭ باعاسىنا قاراعاندا، تەڭگەمەن ساقتاعان سەنiمدiرەك بولار. ال ەگەر مۇنايدىڭ 1 باررەلi 70-80 دوللاردان تومەن تۇسەتiن بولسا، وندا قازاقستاندىقتارعا ۇكiمەت پەن ۇلتتىق بانكتiڭ قانداي ساياسات جۇرگiزiپ وتىرعانىن باعۋعا كەڭەس بەرەر ەدiم. بارلىق كەزەڭدەرگە جارايتىن ناقتى شەشiم جوق، وسى ەكi فاكتورعا قاراۋ كەرەك. دەگەنمەن قازiرگi تاڭدا اقشانى تەڭگەمەن ساقتاعان دۇرىسىراق بولار.
- وسى ايدىڭ باسىندا ۇلتتىق بانك توراعاسى گريگوري مارچەنكو "تەڭگە بۇگiندە تۇراقتى", - دەپ مالiمدەدi. ادەتتە، ۇلتتىق بانك توراعاسى الدەقانداي مالiمدەمە جاساعاندا، جاعداي كەرiسiنشە وزگەرiپ كەتۋi مۇمكiن. مىسالى 2009 جىلعى دەۆالۆاتسيانىڭ كەزiندەگiدەي...
- بۇل سۇراققا مەن الدىڭعى جاۋابىمدا iشiنارا جاۋاپ بەرiپ كەتتiم عوي دەيمiن. ال ۇلتتىق بانك توراعاسىنىڭ مالiمدەمەلەرiنە كەلسەك، وكiنiشكە قاراي، بiزدiڭ ەلدە ۇلتتىق بانك ءوز ساياساتىن جۇرگiزۋدە تاۋەلسiز ەمەس. استانا، انىعىن ايتقاندا، اقوردا نە ايتسا، سونى iستەيدi. مەنiڭشە، 2009 جىلى ۇلتتىق بانك ەكونوميكالىق جاعدايدى جاقسى بiلiپ-ءتۇسiنiپ وتىردى، ويتكەنi سول جىلدىڭ باسىندا مۇنايدىڭ الەمدiك باعاسى 1 باررەلگە 40 دوللارعا دەيiن ءتۇسiپ كەتتi عوي. بiراق استانادا شەشiم قابىلدانعانعا دەيiن ء"بارi جاقسى" دەپ ايتۋ كەرەك دەگەن تاپسىرما تۇسكەن بولۋى كەرەك دەپ ويلايمىن. ال ول شەشiم نەگە سونشالىقتى ۇزاق ۋاقىت بويى - ياعني الەمدiك قارجى-ەكونوميكالىق داعدارىستىڭ ۋىتتى كەزەڭi, 2008 جىلدىڭ قىركۇيەك ايىنان 2009 جىلدىڭ اقپان ايىنا دەيiن سوزىلدى - ول جاعى ماعان بەيمالiم.
- مەملەكەتiمiزدiڭ سىرتقى قارىزدارى جونiندەگi رەسمي دەرەكتەر شىنايى دەپ ويلايسىز با؟ وسى باعىتتاعى ۇكiمەتتiڭ iس-ارەكەتiن قولدايسىز با؟
- بiزدiڭ سىرتقى قارىزىمىزدىڭ كولەمi تۋرالى مەملەكەتتiك ورگاندار جاريالاعان مالiمەت شىنايى دەپ ويلايمىن. ياعني 31 ناۋرىزداعى مالiمەت بويىنشا مەملەكەتتiڭ جالپى سىرتقى قارىزى 124 ملرد. دوللار، ال ۇكiمەتتiڭ قارىزى 7,6 ملرد. دوللاردى قۇرايدى. بۇل باعىتتاعى ۇكiمەتتiڭ iس-ارەكەتiنە كەلسەك... ۇكiمەت بۇل سالادا ءالi تالاي جۇمىس iستەۋi كەرەك، ويتكەنi, مەنiڭ ويىمشا، ەلدiڭ سىرتقى قارىزى ءجIو مەن بۇگiنگi ەكسپورت كولەمiنە قاراعاندا وتە ۇلكەن. سوندىقتان سىرتقى قارىز ساياساتىن قاتاڭداتۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمiن. بۇل بiرiنشiدەن ۇلتتىق كومپانيالارعا دا تiكەلەي قاتىستى.
- ەگەر اقش پەن قازاقستاننىڭ سىرتقى قارىزدارىن سالىستىرار بولساق، قاي ەل بiرiنشi دابىل قاعۋى كەرەك؟
- بۇل جەردە ماسەلە مەملەكەتتiك قارىز تۋرالى ەكەنiن ەسكەرۋ قاجەت. ال مەملەكەتتiك قارىز دەپ ەڭ اۋەلi ۇكiمەتتiڭ جانە ەگەر بار بولسا ۇلتتىق بانكتiڭ قارىزى ايتىلادى. بۇگiنگi تاڭدا اقش-تىڭ مەملەكەتتiك قارىزىمەن سالىستىرعاندا، ارينە، قازاقستاننىڭ قارىزىنىڭ كولەمi وتە از. ەگەر ەكi ەلدiڭ مەملەكەتتiك قارىزىن سالىستىرساق، دابىلدى اۋەلi اقش قاعۋى كەرەك. مۇنى بiز كورiپ تە وتىرمىز. اقش كونگرەسiندەگi, ەلدەگi ەكونوميستەر اراسىنداعى پiكiرتالاستار - وسىنىڭ ايعاعى.
- قازiر الەمدiك ەكونوميكادا داعدارىستىڭ ەكiنشi تولقىنى كەلەدi دەگەن پiكiر بار. بiراق كەيبiر ساراپشىلار بۇگiنگi جاعداي وسىدان ەكi جىل بۇرىن باستالعان داعدارىستىڭ جالعاسى دەيدi. داعدارىس قاۋپi ءتونiپ تۇرعان جاعدايدا، وعان قازاقستاندىقتار قالاي دايىندالۋى كەرەك؟
- شىندىعىن ايتقاندا، دامىعان ەلدەردەگi داعدارىس 2008 جىلى باستالعالى بەرi ءالi ءوتiپ بولعان جوق دەۋگە بولادى. كوپتەگەن دامىعان مەملەكەتتەردە داعدارىستىڭ بەتiن قايتارۋعا جاسالعان شارالار كۇتكەندەگiدەي ناتيجە بەرمەدi. بيىلعى جىلدىڭ تامىز-قىركۇيەك ايىن الار بولساق، قازiرگi جاعدايدىڭ ناشارلاۋىنىڭ سەبەپتەرi 2008 جىلى بولعان داعدارىستىڭ ءتۇپ سەبەبiمەن تامىرلاس.
قازاقستاندىقتارعا ەكونوميكالىق تۇراقتىلىقتىڭ جايىن ويلاپ، مازاسىزدانۋعا تۋرا كەلەدi, بiراق بۇل الدىڭعى كەزەكتەگi ماسەلە ەمەس. نەعۇرلىم ەكونوميكامىز ديۆەرسيفيكاتسيالانىپ، شيكiزات پەن ونىڭ الەمدiك باعاسىنا تاۋەلسiز بولعان سايىن، سوعۇرلىم بiزدiڭ مەملەكەتiمiزدە ەكونوميكالىق تۇراقتىلىق بولادى. ال قاراپايىم ادامدار داعدارىس جاعدايىنا قالاي دايىن بولادى دەگەنگە كەلسەك، بالكiم تسيكلدىق قۇلدىراۋعا بەيiم سالالاردان تىس جۇمىس تابۋ كەرەك شىعار. ەكiنشiدەن، ارينە، بەلگiلi بiر كولەمدە قارجىلىق قور جيناپ، ونى ساقتاۋدى ەستە تۇتۋ كەرەك.
- سiز قازiر ەكونوميكالىق تالداۋ ورتالىعىن باسقاراسىز. ۇكiمەتتەن، مەملەكەتتiك ورگانداردان قازiرگi ەكونوميكالىق جاعدايدى تالداۋعا قاتىستى تاپسىرىس الىپ تۇراسىزدار ما؟
- ءيا، مەن قازiر "راكۋرس" ەكونوميكالىق ساراپتاۋ ورتالىعىنىڭ ديرەكتورىمىن، بۇل ورتالىقتىڭ جۇمىس iستەگەنiنە ەكi جارىم جىل بولىپ قالدى. وسى ۋاقىت iشiندە بiز، ەكونوميكالىق بلوكتاعى مينيسترلiكتەن بiر عانا تاپسىرىس الدىق، بiراق ونىڭ كولەمi سونشالىقتى كوپ ەمەس.

سۇحباتتاسقان
گۇلبيعاش وماروۆا