اباي «كامالاتتى شەبەرلىك» حاقىنداعى پىكىرلەرىمەن بولىسەدى. تابيعات – وقۋلىق. تابيعات – قازىنا. تابيعات – سۋرەتحانا، ياعني قيساپسىز بوياۋلار مەن دىبىستار دۇنيەسى. جاھان «جۇرگىزىپ قويعان ساعات سياقتى» دەسەدى. تابيعاتتى 1) تىڭداۋ 2) وعان باعىنۋ، تاعىلىم الۋ 3) اقىل جۇمساپ، قۇرمەتتەۋ پارىز. وندا عاجايىپتى ۇلى ۇيلەسىم، كوركەمدىك كەلىسىم بار. ىشكى گارمونيا قاتاڭ ساقتالعان، اقىل-وي قۋاتى شامالاي المايتىن، جاندى-جانسىز دۇنيەنىڭ قۇرىلىمىندا امبەباپ ءوزارا ارەكەتتەستىك بار، مىڭداعان، ميلليونداعان بايلانىستار مەن قارىم-قاتىناستار جۇيەسى بار.

عالام عالاماتى، جاراتۋشى قۇپياسى، جاراتىلىس سىرى، جەتى قات كوك، جەتى قات جەر، ادام بولمىسى ابايدىڭ «جيىرما جەتىنشى سوزىندە» پلاتوننىڭ ۇستازى سوكرات حاكىمنىڭ اتىنان سونشالىقتى ءتۇپسىز تەرەڭدىكپەن قيسىندى باياندالعان. دانىشپان سوكرات شاكىرتى اريستوديمگە ادامنىڭ دەنەسى، وعان اقىلدىڭ قايدان بۇيىرعانى جايىندا مىناداي پالساپالىق تۇيىندەمەسىن، تۇجىرىمىن ايتادى: «بۇل عالامدى كوردىڭ، ولشەۋىنە اقىلىڭ جەتپەيدى، كەلىستى كورىمدىگىنە ءھام قانداي لايىقتى جاراستىقتى زاكونىمەن جاراتىلىپ، ونىڭ ەشبىرىنىڭ بۇزىلمايتۇعىنىن كورەسىڭ». شىنىندا، ايرىقشا كۇردەلى بايلانىس، ءتارتىپ، جۇيە بار. تىلسىمنىڭ تۇڭعيىعىنا دەن قويعان ويشىل اباي: «بۇلاردىڭ يەسى ءبىر ولشەۋسىز ۇلى اقىل ما؟ ەگەر اقىلمەنەن بولماسا، بۇلايشا بۇل ەسەبىنە، ولشەۋىنە وي جەتپەيتۇعىن دۇنيە ءتۇرلى كەرەككە جاراتىلىپ ءھام ءبىر-بىرىنە سەبەپپەن بايلانىستىرىلىپ، پەندەنىڭ اقىلىنا ولشەۋ بەرمەيتۇعىن مىقتى كوركەم زاكونگە قاراتىلىپ جاراتىلدى» – دەيدى. سوكراتتىڭ پايىمىنشا، «جاراتۋشى ارتىق اقىل يەسى». ويلانىپ كورىڭىز. ادامنىڭ ينتەللەكتۋالدىق تۇيسىگى، اقىلى تابيعات الەمىمەن جانە ونىڭ تاماشا كورىنىستەرىمەن وزەكتەس ەكەن. جۇلدىزداردىڭ نازىك ساۋلەلەرى ادامنىڭ اقىل-ويىن جارىقتاندىرادى. اسپان تورىندەگى جارقىراۋىق نۇكتەدەن شىققان ەسەپسىز ساۋلەلەر – ۇيىمداسقان ءتاستۇيىن اسكەر دەۋگە بولادى. قازاق تىلىندەگى «شۇعىلاداي ورىلگەن» دەيتىن فرازا وسى ءبىر رەتتىلىكتى كورسەتىپ، تانىتپاي ما؟! ابايدىڭ ون سەگىز مىڭ عالامنىڭ «مىقتى كوركەم زاكونعا قاراتىلىپ جاراتىلدى» دەگەنىنە مىسال رەتىندە قىزىل ءتۇس قۇبىلىسىنا دەن قويساق، بۇل ءبىر سەكۋندتىڭ ىشىندە ءتورت ءجۇز ميلليون مارتە تەربەلىستەر تۋدىرادى ەكەن. عالامنىڭ ءاربىر بولشەكتەرىنە دەيىن ەنەرگەتيكالىق ورىسكە باعىنىپ، ىشكى گارمونيا مەن سۇلۋلىق زاڭدىلىقتارىنا قۇرىلعان. اتاقتى جاراتىلىستانۋشى انري پۋانكارەنىڭ (1854-1912) كوزقاراسىنشا، سوندىقتان الەم گارمونياعا كەمەلدىگىمەن دە تاڭىرلىك سيپاتقا يە. (انري پۋانكارە. و ناۋكە. م: ناۋكا، 1990. س. 202.).

«ۇلىق قۇدايعا» «قۇلشىلىق» جاساۋدى مويىنداۋ – ابدەن دۇرىس. سەبەبى، اللا ادام بالاسىنىڭ ءوزىن دە، داۋلەتىن دە، بارشا كەرەك-جاراعىن جاراتتى. ءيا، «ءبىر-بىرىنە عىلىم ۇيرەتەرلىك شەشەندىك سالاحياتتى»، «سىپايىلىق شەبەرلىكتى» جانە «عاجايىپ اقىلدى»، «عاجايىپپەنەن جاساعان دەنەگە كىرگىزىپ، مۇنشا سالاحيات يەسى قىلعانى حيكمەتپەنەن وزگە حايۋانعا سۇلتان قىلعاندىعىنا دالەل ەمەس پە؟» دەپ، جيناقىلىقپەن تۇيىندەپ وتىرىپ، جاراتقان يەنىڭ «ادام بالاسىن ارتىق كورىپ، قامىن اۋەلدەن اللانىڭ ءوزى ويلاپ جاساعانىنا دا دالەل ەمەس پە؟ ەندى ادام بالاسىنىڭ قۇلشىلىق قىلماققا قارىزدار ەكەنى ماعلۇم بولماي ما؟ – دەپتى». ابايدىڭ دانالىق دۇنيەتانىمى، جاراتىلىستانۋ عىلىمى بويىنشا وزىق كوزقاراسى، تەرەڭدىكتەردەگى قۇپيا سۇلۋلىق، قۇبىلىستار، زاتتار، بولشەكتەر اراسىنداعى كۇردەلى بايلانىستاردى قۋاتتى اقىل كوزىمەن سارالاۋى، الەمدىك گارمونيانىڭ نەگىزىن، ءمانىسىن ءتۇسىندىرۋى، اي مەن كۇننىڭ جارىعىنداي «جانىنىڭ جارىعى»، ۇزدىك تاجىريبەسى مەن كەمەل قابىلەتى وسىنداي بايلامدار جاساۋعا مۇمكىندىك بەرگەن. ادامزاتتىڭ ماڭگىلىك مەكەنىن، مىرزالىقپەن ءۇيىپ-توگىپ ماڭگىلىككە بەرىلگەن ىرىزدىعىن (جەر، سۋ، اۋا، وت، رۋح، اۋلەت جانە ت.س.س.) مۇقيات قورعاۋ، ساقتاۋ، بايىتۋ، گۇلدەندىرۋ كەرەك ەكەندىگىن مىنا ءبىر پىكىرىنەن «بىرەۋ سەنىڭ قامىڭدى جەسە، سەنىڭ وعان قارىزدار ەكەندىگىڭە دە ۇستاز كەرەك پە؟» دەگەنىنەن دە تەلەگەي سىر مەن ماعىنا يشاراتتارى «وتىز سەگىزىنشى سوزىندە» بۇعان جان-جاقتى تولىق، تەرەڭ تۇسىنىك-سيپاتتاما بەرىلگەن: «كىم وزىڭە ماحاببات قىلسا، سەن دە وعان ماحاببات قىلماعىڭ قارىز ەمەس پە؟ اقىل كوزىمەن قارا: كۇن قىزدىرىپ، تەڭىزدەن بۇلت شىعارادى ەكەن، ول بۇلتتاردان جاڭبىر جاۋىپ، جەر جۇزىندە نەشە ءتۇرلى داندەردى ءوسىرىپ، جەمىستەردى ءوندىرىپ، كوزگە كورىك، كوڭىلگە راحات گۇل-بايشەشەكتەردى، اعاش-جاپىراقتاردى، قانت قامىستارىن ءوندىرىپ، نەشە ءتۇرلى ءناباتاتتاردى (وسىمدىكتەردى) ءوستىرىپ، حايۋانداردى ساقتاتىپ، بۇلاقتار اعىزىپ، وزەن بولىپ، وزەندەر اعىپ، داريا بولىپ، حايۋاندارعا، قۇسقا، مالعا سۋسىن، بالىقتارعا ورىن بولىپ جاتىر ەكەن. جەر ماقتاسىن، كەندىرىن، جەمىسىن، كەنىن، گۇلدەر گۇلىن، قۇستار ءجۇنىن، ەتىن، جۇمىرتقاسىن; حايۋاندار ەتىن، ءسۇتىن، كۇشىن، كوركىن، تەرىسىن; سۋلار بالىعىن، بالىقتار يكراسىن، حاتتا ارا بالىن، بالاۋىزىن، قۇرت جىبەگىن-ءھامماسى ادام بالاسىنىڭ پايداسىنا جاسالىپ، ەشبىرىندە بۇل مەنىكى دەرلىك بىرنارسە جوق، ءبارى – ادام بالاسىنا تاۋسىلماس ازىق». اسىلى، حاكىمنىڭ اسىل، ماعىنالى بايلام-تولعامدارىنىڭ ءتۇپ-توركىنى «ساۋلە بەرۋشى كىتاپتىڭ» «شىنشىل اقىل-كەڭەسىمەن»، «مۇباراك ءبىر ناسيحاتىمەن» ۇيلەسەدى: «جەردى توسەپ، وندا ءارتۇرلى كوركەم نارسەلەردى وسىردىك» (50-قاف سۇرەسى، 7-ايات). «سەندەرگە كوكتەن، جەردەن، ريزىق بەرەتىن كىم؟ ەندەشە، اللادان باسقا قانداي قۇدىرەت بار» (27 – ءنامىل سۇرەسى، 64-ايات).

اباي ادامزات تاريحىنداعى، دۇنيە تاريحىنداعى جاراتۋشىنىڭ كەرەمەت قىزمەتىن، «ارتىقشا عاجايىپتاۋعا لايىقتى»، «اقىل يەسى»، «ادام بالاسىنىڭ ۇزىلمەس ناسىلىنە تاۋسىلماس ازىق بولسىن دەگەندىك» ۇلى تىلەگىن دايەكتىلىكپەن ۇعىندىرعان. بۇل زامانعا، قوعامعا، ۋاقىتقا ماڭگىلىك قاعيدا، ۇران ەتەتىن «قۇدايلىق قۇدىرەتتىڭ»، جاراتىلىستىڭ اتىنان ايتىلعان قاسيەتتى لەبىز. ءارى قاراي ىلگەرى جىلجىساق، التىن بەسىك، جەر-انا، سۇرقيا، سۇم، ءازازىل ساياسات ويلاپ تاپقان رادياتسيانىڭ، تەرروريزمنىڭ، ەكسترەميزمنىڭ، سەپەراتيزمنىڭ، لاڭكەستىكتىڭ، بەيداۋا جۇقپالى دەرتتەردىڭ قۇربانىنا، جەمىنە اينالدى. قۇرلىقتار توزاقتىڭ وتىنا شارپىلدى، ادامزات تاعدىرى ويىنشىق ىسپەتتى. «ەسسىزدەردىڭ ناسيحاتى» بەلەڭ الىپ، بەرەكەسىزدىككە دۋشار ەتۋدە. بۇل تۇرعىدان كەلگەندە، اباي پايىمدارى – كەمەڭگەرلىك كەڭەستىڭ ناق ءوزى. جاقسىلىق ءىس ىستەۋشى، جارىلقاۋشى، «عالامدى قانداي حيكمەتپەنەن جاراستىرىپ، قانداي قۇدىرەتپەنەن ورنالاستىرعان» جانە «بىرىنەن-ءبىر پايدا الاتۇعىن قىلىپ جاراتىپتى»، «عالام اللا تاعالانىڭ ىشىندە»، «ءبىر» مەن «بار» دا «عالامنىڭ ىشىندە»، «كامالاتتى شەبەرلىكپەن جاراتقان ءھام ادام بالاسىن ءوسىپ-ءونسىن دەپ جاراتقان»، «ەرىنبەدى، كەلىسىممەنەن، حيكمەتپەنەن، كامالاتتى ءبىر جولعا سالىپ جاسادى» دەپ، بىلگىرلىك پەن كوسەمدىك تانىتادى.

عالام جۇزىندەگى بارشا قۇبىلىستاردىڭ، زاتتاردىڭ، نارسەلەردىڭ وزىندىك تاعىلىمى، قاسيەت-ەرەكشەلىكتەرى، «قۇدىرەتتى سيپاتتارى» بار. «ءبارىنىڭ حيكمەتى بار، ءبارىنىڭ سەبەبى بار...» دەيدى. بىرىنەن ءبىرى تۋىنداپ، ءوربىپ قولداپ-قورعاپ، جالعاسىپ، باسقا ءبىر تۇرگە، كۇيگە الماسىپ جاتقان دۇنيە.

«عاقليا دالەلىم قۇدايتاعالا بۇل عالامدى اقىل جەتپەيتىن كەلىسىممەن جاراتقان – دەپ پايىمدايدى اباي – ونان باسقا بىرىنەن-ءبىرى پايدا الاتۇعىن قىلىپ جاراتىپتى».

ادامزات پەن عالامزاتتى عالامات سۇلۋلىقپەن، ۇزدىك كوركەمدىكپەن، تەرەڭ دە پاراساتتى تاعىلىممەن جاراتقان اللانىڭ قۇدىرەتىن جان-جاقتى سيپاتتاپ جەتكىزۋ ءۇشىن، قۇران كارىمدە كورسەتىلگەندەي، ءتورت مۇحيتتى سيا ەتسەڭ دە، كوك اسپاندى قاعاز ەتسەڭ دە، ۇلى جاراتۋشىنىڭ عاجايىپ شەبەرلىگىن ءتۇپ-تامىرىنان قوپارىپ بايانداۋ مۇمكىن ەمەس. ءار قۇبىلىستىڭ، ءار نارسەنىڭ سىرى مەن سىمباتى، ءمانى مەن ءسانى، اقيقاتى مەن شىنايىلىعى بار. دانالىق پەن ءتىلى بار. بۇلاي بولماعاندا الەم كورىكسىز كۇيگە تۇسەر ەدى. اسىلى، عالامنىڭ قۇرىلىمدىق جۇيەسى ابايدىڭ تانىمىندا «اللانىڭ ءوزى دە راس، ءسوزى دە راس»، «اللا وزگەرمەس»، «اللا ءمىنسىز اۋەلدەن...»، «قۇران راس، اللانىڭ ءسوزى ءدۇر ول»، «ادامدى ءسۇي، اللانىڭ حيكمەتىن سەز، نە قىزىق بار ومىردە ونان باسقا؟»، «ماحابباتپەن جاراتقان ادامزاتتى، سەن دە ءسۇي، ول اللانى جاننان ءتاتتى»، «ءبىر قۇدايدان باسقانىڭ ءبارى وزگەرمەك»، «اۋەلى ايات، حاديس – ءسوزدىڭ باسى»، «بەزەندىرىپ جەر ءجۇزىن ءتاڭىرىم شەبەر»، «اللا مىقتى جاراتقان سەگىز باتىر» دەگەن قيسىندى قاعيداتتارىن ايرىقشا اتاۋعا بولادى.

سۋرەتكەر اباي جانسىزعا جان ءبىتىرىپ، قارا تاسقا ءتىل ءبىتىرىپ، ءتىلسىز تابيعاتتى سويلەتۋگە كەلگەندە اقىندىق دانالىق تانىتادى. وي تەرەڭدىگىنە سەزىم مولدىرلىگى مەن ءسوز شەبەرلىگى ادەمى ۇشتاسقان. مىسالى: «جازعىتۇرى» ولەڭىندە بىلايشا ورىلگەن:

بەزەندىرگەن جەر ءجۇزىن ءتاڭىرىم شەبەر،
مەيىرباندىق دۇنيەگە نۇرىن توگەر.
انامىزداي جەر ءيىپ ەمىزگەندە،
بەينە اكەڭدەي ۇستىڭە اسپان تونەر.

تابيعاتتى تامىلجىتىپ جاڭارتقان، جايناتىپ جاسارتقان – ءتاڭىر يەم. جاساعان جەر مەن اسپاندى ءبىر-بىرىنە عاشىق قىلىپ، جاراستىقتا تۋدىرىپ تابىستىرعان، ديدارلاستىرعان. جەر –انانىڭ قۇشاعى تاپ-تازا نۇرعا تولىپ، باقىت قۇسى قونىپ، بەينە ءبىر جۇماق قورىعىنا اينالعان.

ءارى قاراي:

كۇن-كۇيەۋ، جەر قالىڭدىق ساعىنىستى،
قۇمارى ەكەۋىنىڭ سونداي كۇشتى، –

دەپ ءساتتى ساباقتاستىرادى. كۇندى كۇيەۋگە، جەردى قالىڭدىققا ۇقساتىپ، ءبىر-بىرىنە قۇمارلاندىرىپ، قاۋىشتىرىپ، تاعدىرلاس ەتىپ قويادى. دوڭگەلەنگەن دۇنيەنىڭ كەۋدەسىن كەرىپ، قورعاسىنداي ەرىپ، گۇل اتقان قوساعىمەن قوسا اعارعان قىزىقتى شاعىنىڭ سۇلۋلىعىن اباي بارىنشا تەرەڭدەتە اشادى.

كۇن – كۇيەۋىن جەر كوكسەپ الا قىستاي،
بىرەۋىنە بىرەۋى قوسىلىسپاي
كوڭىلى كۇن لەبىنە تويعاننان سوڭ،
جەر تولىقسىپ، تۇرلەنەر توتى قۇستاي.

ناعىز سۋرەتشىلدىك. شىنايى سىرشىلدىق. ول يسلامدىق-عىلىمي دۇنيەتانىمدى مەڭگەرگەن. ونىڭ ۇلتتىق دۇنيەتانىمىنىڭ تەرەڭدىگىنىڭ ءبىر قىرى وسىعان بايلانىستى. سەبەبى، اللاتاعالا الەمگە ماحاببات، عاشىقتىق سىيلاعان. وسى ءبىر ۇعىم – تۇسىنىكتى اباي وتتاي مازداتىپ، كەمەلىنە كەلتىرە سۋرەتتەگەن. ويشىل اقىننىڭ وسىناۋ جىرىندا قازاقى بولمىس تا، پالساپالىق وي دا، سىر دا، سۋرەت تە ءبىرتۇتاس تۇزىلگەن.

وسىلايشا ۇلى جاراتىلىستى سويلەتىپ، قۇپياسىن توگىلتە سۋرەتتەپ جەتكىزىپ، عالامات قۋاتتىڭ كوزىن تاۋىپ، وي-سەزىم مۇحيتىنىڭ اعىس-تولقىندارىن تۋدىرعان.

اباي دۇنيەنى، بولمىستى، ءومىردى، تۇرمىس-تىرشىلىك تولقىندارىن ەكى تۇرعىدان دا ساباقتاستىرىپ جىرلايدى. ءبىرىنشىسى، وبرازدىلىق-بەينەلىلىك تۇرعىدان; ەكىنشىسى، لوگيكالىق-پالساپالىق زاڭدىلىقتار ارقىلى.

...جىرشى قۇستار اۋەدە ولەڭ ايتىپ،

قيقۋ سالار كولدەگى قاز بەن قۋلار – دەگەنىندە سىر دەستەسى، كوركەمدىك كەستەسى دە كەلىستى. بۇل سويلەمدەردىڭ ىشكى مازمۇنىندا، رۋحىندا اللا كىتابىنىڭ عيبراتتارى، سىر-سيپاتتارى كورىنىس بەرگەندەي:

«اسپانداعىلاردىڭ، جەردەگىنىڭ بارلىعى، قاناتىن كەڭ جايىپ ۇشىپ جۇرەتىن قۇستاردىڭ دا اللانى دارىپتەپ، زىكىر ەتەتىنىن سەن، بىلەسىڭ بە؟ ءبارىنىڭ دە ءوز تىلىندە ايتاتىن دۇعاسى، ماداق سوزدەرى بار. ولاردىڭ نە ىستەيتىنى ءبىر اللانىڭ وزىنە ايان» (24-نۇر سۇرەسى، 41-ايات).

عالامنىڭ، بولمىستىڭ ءارى قۇپيا، ءارى سىرلى، ءارى نازىك تاڭعاجايىپ قۇبىلىستارى ەرەسەن ولشەۋسىز. تابيعاتتى ءتۇسىنۋ، اسەرلى قۇلشىنىسپەن قابىلداۋ، مۇقيات تىڭداۋ، ءتالىمىن ادامي تانىم مەن تاجىريبەدە مىقتاپ ەسكەرۋ – ادامزاتتىڭ اسىل پارىزى. جاسامپاز رۋحاني قۇندىلىقتار، يماندىلىق، ىزگىلىك – جەر مەن كوك اماندىعىنىڭ كەپىلى. جارالعان ءاربىر زاتتا جانە جاراتىلىستىڭ وزىندە تەرەڭ ماعىنالاردىڭ بار ەكەنىن، وندا ءاربىر جان يەسى جانە ءاربىر زات سول عالامات كىتاپتىڭ ءبىر-ءبىر ارىپتەرى ەكەنى اقيقات. نەگىزىندە، ءبىرتۇتاس دۇنيەنىڭ ىشكى جۇيەسى بويىنشا، بارشا قۇبىلىستار، زاتتار ءبىر-بىرىمەن رۋحتاس، تامىرلاس. جاندى-جانسىزعا، ماعىناۋي كەڭىستىككە ۇيلەسىم، كەلىسىم، تاۋەلدىلىك، جاۋاپكەرشىلىك ءتان.

جاراتۋشى مەن جاراتىلىستىڭ جاراسىمدى ىرعاعىن نازىك ۇيلەستىرۋشى، رەتكە، جۇيەگە ءتۇسىرۋشى، شىن مانىسىندە، قۇدىرەتتىڭ ءىسى. حاكىم اباي وسى ءبىر جۇمباق جايتتەردىڭ تۇڭعيىعىنا بارلاۋ جاساعانداي.

ا) ماساتىداي قۇلپىرار جەردىڭ ءجۇزى

ءا) بەزەندىرىپ جەر ءجۇزىن ءتاڭىرىم شەبەر...

ب) كوبەلەكپەن، قۇسپەنەن سايدا دۋ-دۋ،

ۆ) جەر جۇزىنە ءوڭ بەرەر گۇل-بايشەشەك

گ) قىردا تورعاي سايراسا، سايدا بۇلبۇل،

 تاستاعى ءۇنىن قوسار، بايعىز، كوكەك

د) ماساتىداي قۇلپىرار جەردىڭ ءجۇزى!

ج) جەر تولىقسىپ، تۇرلەنەر توتى قۇستاي.

اباي جاراتىلىستىڭ گۇلزارىن، جاراتۋشىنىڭ كوركەم بەزەندىرۋ شەبەرلىگىن، تابيعاتتىڭ تامىلجىعان شاعىن وسىلايشا تولعاسا، ونىڭ ءتۇپسىز تەرەڭ تامىرىندا،كوزقاراسىندا، ويلاۋ جۇيەسىندە قۇران اياتتارى سىرلارىنا جۇگىنگەندىك تە بار.

«ولار جەر جۇزىنە قاراماي ما؟ وندا ءارتۇرلى كوركەم وسىمدىكتەر وسىردىك» (26 – شۇعارا سۇرەسى، 7-ايات)

«ايتالىق، ءبىز جەر بەتىندە الۋان ءتۇرلى ادەمى وسىمدىكتەر وسىردىك. مۇنى ولار كورمەي مە؟ مۇندا كوپ عيبرات بار عوي، بىراق ولاردىڭ كوبى سەنۋشى ەمەس» (26-شۇعارا سۇرەسى، 7-8 ايات).

«قۇران راس، اللانىڭ ءسوزى ءدۇر ول» دەگەن ابايدىڭ كۇردەلى ويلارىنىڭ استارىندا قۇران قاعيداتتارىنىڭ ۇلى ۇشقىندارى بار. سۇلۋ جاراتىلىستى سىڭعىرلاتىپ سويلەتكەن ابايدىڭ «اتا-اناداي ەلجىرەر كۇننىڭ كوزى» دەگەنىندە اللانىڭ نۇرى جايىندا تولعانىپ، وي بولىسەدى. مۇمكىن مىنا ءبىر اياتپەن دە اسىل بايلانىس بارداي:

«اللا – اسپاننىڭ دا، جەردىڭ دە نۇرى. ول بەينە ءبىر بۇركەۋدەگى (قۋىستاعى) ساۋلەگە ۇقسايدى. ايتالىق، بۇركەۋ بار جەردە شىنى-شيشا تۇر، شيشانىڭ ىشىندە شىراق بار. الگى شيشا – ءىنجۋ-جۇلدىز دەرسىڭ. شىراق – شىعىستا، باتىستا بولماعان عاجايىپ ءبىر ءزايتۇن اعاشىنىڭ مايىنان تامىزىق الادى. الگى ماي وت تيمەي-اق جالىنداپ كەتكەلى تۇرادى، ال وت تيسە، نۇر ۇستىنە نۇر قوسىلماق». (24 – نۇر سۇرەسى، 35-ايات).

ابايدىڭ تۇسىندىرۋىنشە، اسىلداردىڭ اسىلى، ماگنيتتىك قاسيەتى بولەكشە مەتالداردىڭ تورەسى – تەمىر. مۇنى بىلايشا جۇمباقتاپ سيپاتتايدى:

قارا جەر ادامزاتقا بولعان مەكەن،
قازىنا ءىشى تولعان ءارتۇرلى كەن.
ىشىندە ءجۇز مىڭ ءتۇرلى اسىلى بار،
سولاردىڭ ەڭ ارتىعى نەمەنە ەكەن.
(شەشۋى: تەمىر)

«سونداي-اق تەمىردى پايدا قىلدىق. وندا مىقتى كۇش ءارى ادامزات ءۇشىن حاجەتتەر بار. (سوعىس قۇرالدارى تاعى باسقا اسپاپتار تەمىردەن جاسالادى). ءتىپتى تەمىرسىز ءومىر بولمايدى.) اللا ونىمەن دىنىنە، ەلشىلەرىنە كورمەي-اق كومەك ەتكەنى كىسىنى ءمالىم ەتەدى». 57 – حاديد سۇرەسى، 25-ايات)

تەمىردە جاراتۋشىنىڭ عالامات سىر-قۇپياسىنىڭ بارى اياتتا ايقىن ايتىلعان. اقجان ماشاني «جۇرەكتىڭ سوعۋىن، قاننىڭ قوزعالىسىن باسقاراتىن تەمىر اتومدارى» جانە جەردىڭ ىشكى وزەگى دە تەمىردەن دەپ جازادى «ءال-فارابي جانە اباي» دەيتىن ەڭبەگىندە. اللا ادامنىڭ قان تامىرلارىنداعى تەمىر ارقىلى (بۇعان ەلەكتروماگنيتتىك تولقىندار جازىلادى) وي اڭسارىن، نيەت قالاۋىن، جان جۇمباعىن جازباي تانيدى. بۇل جايتتەر حاكىم ابايعا بەيمالىم ەمەس. ويتكەنى، ول يسلام وركەنيەتى تاريحىنداعى عىلىمي داستۇرلەردى، اسىرەسە، مۇحاممەد (س.ع.س.) مەدرەسەسىنىڭ سانداعان ساف تازا عۇلامالارىنىڭ، كەمەڭگەر تۇلعالارىنىڭ، حاديسشەلەرىنىڭ، جاراتىلىستانۋشىلارىڭ، ستراتەگتەرىنىڭ، ديپلوماتتارىنىڭ، قۇقىقتانۋشىلارىنىڭ جانە ولاردىڭ جولىن ۇستانعانداردىڭ ءىلىم-ءبىلىمىن قابىلداعان.

سونداي-اق، جاراتىلىستانۋ عىلىمدارىنىڭ ايناسىنداي قۇراندا ماتەماتيكاعا قاتىستى – 61 ايات، سالىستىرمالى تەورياعا تيەسىلى – 61 ايات، فيزيكاعا ارنالعان – 64 ايات، يادرولىق فيزيكاعا بايلانىستى – 5 ايات بار ەكەنىن ليۆان وقىمىستىسى يۋسۋف مۋراۆان انىقتاعان. (ق.مىقتىبەكۇلى. قازانات، 2001. 61-بەت).

ابايدىڭ «38-ءشى قارا سوزىندەگى» عىلىمي وي-تۇجىرىمدارى مەن يسلامدىق قۇندىلىقتارىنىڭ ءمان-ماعىناسى تۇبەگەيلى زەردەلەپ-زەرتتەۋدى قاجەت ەتەتىنى ءسوزسىز.

سەرىك نەگيموۆ،

قازاقستاننىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور

Abai.kz