كەزىندە اقىن قاسىم امانجولوۆ، «بىرەۋدىڭ اسپانداعى اسىلىمىن، بىرەۋگە جۇرتتا قالعان جاسىعىمىن...» دەگەندەي بۇل قازاققا تيىسپەي جۇرسەڭ دە، اندا-ساندا ءبىزدى ەسكە الىپ قوياتىنىنا «راحمەت»؟! بۇگىن مەن تۋرالى اتىعاەۆ دەگەن فەيزبۋككە جازىپتى. بۇل جىگىتتىڭ ءسوزى مەن ءىسىنىڭ الكەس-شالكەس ەكەنىن 2015 جىلى حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ، «الاش» عزو-مەن بىرگە يۋنەسكو-دا (پاريج) «قازاق حاندىعىنىڭ 550-جىلدىعىنا ارنالعان كونفەرەنتسيا» وتكىزۋ كەزىندە بايقاعانمىن.

ول كونفەرەنتسياعا ءارتۇرلى ينستيتۋتتار مەن ۋنيۆەرسيتەتتەردەن عالىمدار قاتىستى. سولاردىڭ ىشىندە تاريح عزي قاتىسۋى ءتيىس بولاتىن. سول ينستيتۋتتىڭ باسشىلىعى اتالعان كونفەرەنتسياعا قاتىسپادى. ينستيتۋت ديرەكتورىنىڭ سول كەزدەگى ورىنباسارى ن. اتىعاەۆ جۇمىسقا كومەكتەسۋدىڭ ورنىنا ءارتۇرلى بولمايتىن سۇراقتارمەن بىرنەشە اي بويى باسىمىزدى قاتىرىپ جىبەرگەسىن، ول ينستيتۋت ۇيىمداستىرۋ توبىنان شىعارىلدى جانە اتىعاەۆتىڭ ماقالاسى كونفەرەنتسيانىڭ ماتەريالدارىنا كىرمەي قالدى.

باسشىلارى وسىنداي تاريح ينستيتۋتى 2014 جىلى رەسەيدەگى تاريحشىلارىمەن بىرگە «تىڭنىڭ تاريحىن زەرتتەپ» 6 توم شىعارامىز دەپ باعدارلاما جاساعان بولاتىن. ونداي قالايماقان باعدارلامانى توقتاتۋ ءۇشىن مەن «پرەزيدەنت جانە حالىق» گازەتىنىڭ 2014ج 21 ساۋىردەگى نومىرىندە كولەمدى ماقالا جاريالاپ، ونى بارلىق عزي پەن ۋنيۆەرسيتەتتەرگە تاراتتىق. ءسويتىپ «تىڭ تۋرالى ۇلى باعدارلاما» قۇردىمعا كەتتى.

2019 جىلى كوكتەمدە «رۋحاني جاڭعىرۋ...» بويىنشا دايىنداپ جاتقان بىرنەشە جوباعا تاريحشى قاجەت بولىپ عابيدەن جاكەەۆتەن كومەك سۇراعاندا، ول كۋرستاسىم دەپ ن.اتىعاەۆتى الىپ كەلدى. ۇشەۋمىز كەزدەسكەندە نۇرلانعا، «ينستيتۋت، ول ءورت سوندىرەتىن مەكەمە ەمەس. سەنىڭ ەرەكشە تالابىڭنىڭ ەشكىمگە قاجەتى جوق. وسى جوبالارعا قاتىسقانداردىڭ بارلىعىنا بىردەي تالاپ قويىلادى. جوباعا قاتىسساڭ كەيدە ازداپ ەڭبەگىڭدى كۇتەتىن جاعداي بولادى. ەڭ نەگىزگىسى ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن ەشكىمگە قارىز ەمەسپىز. قالاي بولعاندا دا ەڭبەگىڭدى تولىعىمەن الاسىڭ. الدا 100 تومدىق «الەم تاريحىنداعى تۇركى وركەنيەتى» جيناعىن جازۋعا 23 ەلدەن ءار سالانىڭ عالىم-ماماندارى قاتىسادى جانە وعان 7-10 جىل كەتەدى...». وسىمەن كەلىسىپ جوبانى مينيسترلىكتەرگە تاپسىردىق. وتكەن جىلى ول «رۋحاني جاڭعىرۋعا ...» كىرمەدى. بۇل جوبالاردى قابىلداماعان مينيسترلەردى جۇمىستان كەتىرۋ تۋرالى پرەزيدەنتكە دە جازىلدى.

سەبەبى، «سوكرالدى (ياعني «و دۇنيەلىك») قازاقستان» دەگەن مەملەكەتتىك مەكەمە قۇرعانداردان نە سۇراۋعا بولادى؟

وسىنداي جاعداي سارايشىق قالاسىنىڭ ورنىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن جايىقتىڭ جاعاسىنىڭ قۇلاۋىن توقتاتاتىن دامبا سالۋعا قارجى ءبولۋدىڭ قاجەتتىگى تۋرالى ماسەلە بىرنەشە رەت كوتەرىلىپ، وبلىستىڭ ءبىر اكىمى جۇمىستان كەتىپ، ن.نوعاەۆ اتىراۋعا اكىم بولىپ كەلگەسىن، 13 جىلدان كەيىن شەشىلگەن. جالپى، بۇرىن ىستەلمەگەن جاڭا جانە كولەمدى جوبالار ءبىر جىلدا شەشىلمەيتىنى قالىپتى جاعداي عوي.

اتىعاەۆ پەن جاكەەۆكە، «ەگەر وسى جوبا سوزىلىپ كەتەتىن بولسا، نۇرلاننىڭ ەڭبەگى ونداعان ەسە ارتىق ەتىپ قايتارىلادى» دەپ ايتىلدى. سوزگە توقتامايتىن ادامعا نە ايتۋعا بولادى؟ ونىڭ بۇگىنگى جازعانىن ميتتەران، «سكرىتوە پووششرەنيە» دەسە، وندايلاردى شىعىس دانالىعى «سەنىڭ ارتىڭداعىلار» دەيدى.

مەنىڭ ويىمشا ماسەلە نۇرلاندا ەمەس، اتىعاەۆتا سياقتى.

2015 جىلى نۇرسۇلتاندا مەملەكەتتىك تاريح ينستيتۋتىنداعى حالىقارالىق عىلىمي كونفەرەنتسيادا ءسوز بەرگەسىن كافەدراعا شىقسام، زالدا نەگىزىنەن جاستار ەكەن. سولارعا ارناپ، 2011ج ادام ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتتەن باستاپ بيلىكتىڭ بارلىق تارماقتارىنا «ادامنىڭ تەگى ونىڭ تاعدىرىن انىقتايدى. بوداندىقتان ارىلعان قازاقتىڭ تەگىندە «-وۆ»، «-ەۆ» ت.ب. بولماۋ كەرەك... جاس تاريحشىلار دا تەكتەرىن تۇزەتۋ كەرەك. سەبەبى، بودان ادام ازاتتىق تۋرالى زەرتتەپ، قوعام مەن ۇلتقا ماعىنالى ەشتەڭە ايتا المايدى... بۇل ازات ۇلتتىڭ نەگىزگى ۇستانىمدارىنىڭ ءبىرى...» دەگەن باعىتتا حات جازعانىمىزدى ايتىپ، ءريمدى سالعان رومۋل – ءوزىنىڭ تەگىن يافەتتەن باستايتىنىن ياعني ون مىڭ جىلدىق تاريحى مەن تەگىن بىلەتىنىن. شەجىرەشى-تاريحشىلاردىڭ ماڭىزى، ولاردىڭ ون مىڭ جىلدىق تاريحتى ءبىلىپ، ەلدىڭ مىڭ جىلدىعىن دۇرىس بولجاۋىندا» ەكەنىمەن قورىتىندىلادىم.  

تەكتى وزگەرتۋ تۋرالى زاڭ 1996ج شىققانىمەن، 23 جىلدا قازاقتىڭ 23% ءوز تەكتەرىن وزگەرتپەسە كىمگە، نە دەيسىڭ؟ ونىڭ ىشىندە «زيالى ما، زياندى ما» ەكەنىن تۇسىنبەگەندەرگە... شە؟ ونداي توبىر «قازاقتا شەگارا بولعان جوق... قازاقستاننىڭ تاريحى 1991 جىلدان باستالادى» دەگەن دوڭىز تاعالاۋشىلاردىڭ ساندىراقتارىن قۇراننىڭ سۇرەسىندەي قايتالاۋعا دايىن بولادى.

ماسەلە جەكە بىرەۋدە دە بولماس. جالپى، وسى نۇرلان سياقتىلاردىڭ شاتپاقتارىنىڭ ەشكىمگە قاجەت ەمەس ەكەنى دە تۇسىنىكتى.

نەگىزگى ماسەلە ءبىزدىڭ تاريح عىلىمى گ.كيسسەنجيردىڭ «قازاقستان وركەنيەتتەردىڭ بەسىگى» دەگەنىن نەگە زەرتتەمەيدى؟ ارحەولوگيامىز نەگە ورتا عاسىردان ءارى بارا المايدى؟ مەملەكەتتىڭ شىنايى تاريحىن جازۋدان نەگە جانە كىمنەن قورقامىز؟...

2007 جىلى ۆ.پۋتين اركايمدە بولعاننان كەيىن رەسەي جاڭا تاريحىن جازۋعا كىرىستى. ونىڭ ىشىندە ماڭىزدى سالا 2020 جىلى 750 جىلدىعىن وتكىزىپ جاتقان التىن وردانىڭ مۇراگەرىمىز دەگەن ۇستانىمىندا. ءبىر بۇرمالانعان تاريحتى ءجۇز جىلدان كەيىن دە وزگەرتۋ قيىن بولادى. سوندىقتان، 2017 جىلى «سارايشىق ءۇش مەملەكەتتىڭ استاناسى» (التىن وردا، نوعاي جانە قازاق حاندىقتارى) اتتى ماقالانى پاريجدە شىعارىپ رەسەي ت.ب. ونداعان ەلگە تاراتتىق. التىن وردانى قۇرۋ تۋرالى شەشىم 1227 جىلى تاراز قۇرىلتايىندا قابىلدانعانى بەلگىلى. بۇرمالانباي، دۇرىس جازىلعان تاريح مەملەكەتتىڭ ءححى عاسىرداعى سارا جولىن ايقىندايدى. سوندىقتان، تاريح ءۇشىن كۇرەستى، وتان ءۇشىن كۇرەس دەپ قابىلداۋ كەرەك.

ال، ءبىزدىڭ جۇزدەن استام ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن ونداعان عزي تاريحشىلارى مەن ماماندارى ءۇشىن استاۋ (كورمۋشكا) وتاننان دا قىمبات پا دەپ قالاسىڭ؟!

تارازدىڭ تاريحى مەن ارحەولوگياسى ماسەلەسىن رۋحانياتىمىزدىڭ جاناشىرى ا. مىرزاحمەتوۆپەن تالقىلاپ وتىرعاندا كورشى وزبەكتەرگە بايلانىستى توسىن جاعدايلار شىقتى. وزبەكتەر ءستاليننىڭ كەزىندە (ول كەزدە بىزدىكىلەر ءبىرىنىڭ ۇستىنەن-ءبىرى ارىز جازىپ 60 مىڭداي الاشورداشىلار مەن زيالىلاردى ايداتىپ، اتىقىزىپ، احاڭ ايتقانداي «اۋىلدىڭ يتتەرىنە قاپقىزىپ» جاتتى) سامارقاننىڭ ب.د.د. ءىح ع.، بۇحارا- ب.د.د. VIIIع.، حيۋا – ب.د.د.VIIع... قالالار ەكەندەرىن انىقتاپ بارلىق وقۋلىقتارعا كىرگىزسە، حرۋشەۆتىڭ كەزىندە قازاقستاننىڭ جەرىن قوسىپ الىپ، ش.راشيدوۆتىڭ تۋعان جەرىندە جەزاق وبلىسىن اشتى. بۇل، ب.د.د. ءىى عاسىردا «جەر مەملەكەتتىڭ نەگىزى» دەگەن مودە قاعاننىڭ وسيەتىن ۇستانعان مەملەكەت پەن ەلىنىڭ مۇددەسىن ويلايتىن دانا باسشىلاردىڭ تىرلىگى. ال، جەرى مەن ەلىن ساتۋعا دايىن ۇرى-قارى باسقارعان ەلدىڭ ۇلاعاتتى بولماسى بەلگىلى...

ۇلتتىڭ ۇلىلىعى رۋحىندا. رۋحتىڭ بيىكتىگى زيالىلارىندا. ەلدىڭ كۇش-قۋاتى زيالىلار مەن حالىقتىڭ بىرلىگىندە. 30-شى جىلدارداعى جاساندى اشتىق پەن رەپرەسسيانىڭ نەگىزگى سەبەبى ەلدە بىرلىكتىڭ بولماۋىنان.

قازىرگى قازاقستاننىڭ دامۋىنا كەدەرگى ءۇش ءتۇرلى وبىر بار. ولار: ماڭگۇرتتىك، رۋشىلدىق جانە اسىرە دىنشىلدىك.

بۇل، دەرتتەردەن قۇتىلۋ ءۇشىن قوعامدى مەملەكەتقۇرۋشى قازاق حالقىنىڭ اينالاسىنا بىرىكتىرەتىن ۇلتتىق ياعني مەملەكەتتىك يدەولوگيانى قابىلداپ، ىسكە اسىرۋ قاجەت.

جانۇزاق اكىم

قوسىمشا: Abai.kz اقپاراتتىق پورتالى ەركىن اقپارات الاڭى. مۇندا وي جارىستىرىپ، پىكىر الماستىرۋعا اركىم قۇقىلى. جوعارىداعى سپيكەردىڭ پىكىرى رەداكتسيا ۇستانىمىن بىلدىرمەيدى. الداعى ۋاقىتتا ماقالادا ەسىم-سويلارى اتالعان جەكەلەگەن ازاماتتار رەداكتسيامىزعا جاۋاپ بەرۋگە نيەتتى بولسا، ولاردىڭ دا پىكىرىن بەرۋگە ءازىرمىز. 

Abai.kz