قازاقستان پرەزيدەنتىنىڭ ساياسي ماسەلەلەر جونىندەگى كەڭەسشىسى ەرمۇحامەت ەرتىسباەۆ قوعامداعى ەڭ ءبىر داۋلى، كۇردەلى ماسەلەنىڭ ءوزىن اشىق تالقىلاۋدى قالايدى. «ايقىن» گازەتىنە بەرگەن وسى جولعى سۇحباتىندا دا ول بۇل ۇستانىمىنان جاڭىلعان جوق.

- جاقىندا ءسىز پارلامەنت سايلاۋىنىڭ كەزەكتەن تىس ءوتۋىن جاقتايتىندار قاتارىندا ەكەنىڭىزدى ايتتىڭىز. سوندا بۇل قازىر اقوردادا كەزەكتەن تىس سايلاۋ وتكىزۋ ماسەلەسى قىزۋ تالقىلانىپ جاتىر دەگەندى اڭعارتا ما؟
- شىنىمەن دە كەزەكتەن تىس پارلامەنت سايلاۋىنىڭ قاجەتتىگى تۋرالى بىرنەشە مارتە ايتقانمىن. سەبەبى ءبىز پرەزيدەنت سايلاۋىن وتكىزىپ، 2016 جىلعا دەيىن مەملەكەت باسشىسىن انىقتاپ الدىق. ەندى تەزىرەك وسى تولقىنمەن پارلامەنت سايلاۋىنىڭ دا وتكەنىن قالار ەدىم. ويتكەنى 2012 جىلى جازدا كەزەكتى سايلاۋ بولعاندا ەلدە جاعىمدى الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق، ساياسي احۋال ساقتالادى دەگەنگە سەنىمدى ەمەسپىن. اقوردادا ەشكىممەن بۇل ماسەلەنى تالقىلاعان جوقپىن. بالكىم، باسشىلىقتان بىرەۋ كەزەكتەن تىس سايلاۋ جايىن ويلايتىن دا شىعار.
- مىسالى، پرەزيدەنت پە؟ بۇل جونىندە مەملەكەت باسشىسىمەن اڭگىمەلەستىڭىز بە؟
- مەن پرەزيدەنتتىك سايلاۋ وتە سالا پرەزيدەنتپەن وسى ماسەلە تۋرالى سويلەستىم. ول: «كەزەكتەن تىس پارلامەنت سايلاۋىن وتكىزۋ ىڭعايسىز، ويتكەنى پرەزيدەنت سايلاۋى كەزەكتەن تىس ءوتتى. حالىقارالىق قاۋىمداستىق نە ايتادى؟!»، - دەدى. سوندىقتان پرەزيدەنت ءبارىن كونستيتۋتسيا بويىنشا جاساعاندى دۇرىس سانايدى. 1 قىركۇيەكتە ءماجىلىستىڭ سەسسياسى اشىلعان كەزدە ول كەزەكتەن تىس سايلاۋدىڭ بولمايتىندىعىن تاعى ءبىر مارتە راستادى.
- دەگەنمەن سايلاۋ مەرزىمىنەن بۇرىن وتە قالسا، ونىڭ قاي ۋاقىتتا بولعانى دۇرىس؟
- وندا اقپاننىڭ سوڭى، ناۋرىزدىڭ باسى. بالكىم، قاڭتاردىڭ سوڭى مەن اقپاننىڭ باس كەزى شىعار؟ ءبىر سوزبەن ايتقاندا، كوكتەمگە دەيىن وتكىزگەن ءجون.
- بىراق سول كەزەكتەن تىس سايلاۋدىڭ ناتيجەسى قازىردەن بەلگىلى ەمەس پە: «نۇر وتانعا» - 80 پايىز، «اق جولعا» - 20 پايىز؟!
- ءيا، سولاي شىعار. قازىر بۇل تۋرالى كوپتەگەن ساراپشىلار «وسىنداي پايىزدىق قاتىناس، ياعني «نۇر وتاننىڭ» 80 پايىز، «اق جولدىڭ» اقىرى 20 پايىز الۋى ەڭ وڭتايلىسى» دەپ اشىق ايتادى.
- وقيعا ءوربۋىنىڭ باسقاشا نۇسقاسى جوق پا؟
- وقيعانىڭ باسقاشا دامۋى تەك ءبىر-اق جاعدايدا: ەگەر بارلىق وپپوزيتسيا ءبىر پارتياعا بىرىكسە عانا بولۋى مۇمكىن.
- وندا وپپوزيتسيا ءبىر پارتياعا قوسىلاتىن شىعار؟
- مەنىڭ ويىمشا، جوق!
- بالكىم، ساياسي الاڭدا جاڭا ساياسي كۇشتەر پايدا بولار؟
- ەگەر قازىرگى ۇساق پارتيالار دا ءبىر ءىرى پارتياعا بىرىكسە، سولاي بولۋى مۇمكىن. مىسالى، «رۋحانيات»، «ادىلەت»، «اۋىل» ءبىر پارتياعا بىرىكسە...
- ال مۇلدەم جاڭا ساياسي پارتيالاردىڭ قۇرىلۋى مۇمكىن ەمەس پە؟
- جاڭا ساياسي كۇش جاساقتاۋعا مۇلدەم ۋاقىت جوق! سوندىقتان بايىرعى پارتيالاردى بىرىكتىرۋ جولىمەن ولاردى قايتا ۇيىمداستىرۋ كەرەك.
- ماسەلەن، وسى اپتانىڭ سوڭىندا «ۇلى دالا» قوعامدىق-ساياسي قوزعالىسى ءوز قۇرىلتايىن وتكىزەدى...
- زاڭ بويىنشا قوعامدىق قوزعالىستار ەمەس، تەك ساياسي پارتيالار عانا سايلاۋعا قاتىسا الادى. بالكىم، قازاقستاننىڭ حالىقتىق كوممۋنيستىك پارتياسى ءوز ءسوزىن ايتىپ، «ازات» پارتياسى 7 پايىزدىق سايلاۋ كەدەرگىسىنەن ءوتىپ كەتۋگە ۇمتىلاتىن شىعار. بىراق بۇل - وتە بيىك مەجە، ونى ەڭسەرۋ وتە قيىن.
- قازاقستاننىڭ كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ جەتەكشىسى پارتيانىڭ قىزمەتىن التى ايعا توقتاتىلۋىن الداعى كەزەكتەن تىس پارلامەنتتىك سايلاۋمەن بايلانىستىرادى. بۇل ءسوز راس پا؟
- مەن سەرىكبولسىن ءابدىلديننىڭ كوزقاراسىن ماقۇلدامايمىن. مەن - مەملەكەت باسشىسىنىڭ كەڭەسشىسىمىن. ەگەر مەن «ابدىلديندىكى - دۇرىس» دەسەم...
- قازىرگى باسشىسى - عازيز الدامجاروۆ...
- ءابدىلدين دە وسى تۋرالى ايتقان. وندا مەن: «سوت شەشىمىنىڭ ساياسي استارى بار» دەگەندەي بولار ەدىم. ولار ۇلكەن قاتەلىكتەر جىبەردى. ەڭ ءبىرىنشى، كومپارتيانى قاشىپ جۇرگەن ميللياردەر مۇحتار ءابليازوۆ قارجىلاندىراتىنىن ءبارى بىلەدى. ول ەلدەن شىعارىپ الىپ، بانكتەن 12 ميلليارد دوللار اكەتتى عوي. وعان قاتىستى قىلمىستىق ءىس قوزعالعان. ءتىپتى انگليانىڭ وزىندە ونىڭ شوتتارى تۇتقىندالدى. كومپارتيانىڭ قىلمىسكەردىڭ اقشاسىن پايدالانۋى - وتە ورەسكەل، ساياسي جانە قۇقىقتىق قاتەلىك. پارتيانىڭ قىزمەتىن ۋاقىتشا توقتاتۋدىڭ ءبىر سەبەبى - وسى. وعان قوسا تىركەلمەگەن «العا» پارتياسىنىڭ مۇشەلەرى ۋاقىتشا كومپارتياعا ءوتىپ الىپ، پارتيالىق تىزىمگە ەنگىلەرى كەلەدى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، زاڭ بۇزۋشىلىق شاش ەتەكتەن.
- سوڭعى كەزدە ەلەكتوراتتىڭ جاڭا ءبىر توبى پايدا بولعان سياقتى. ماسەلەن، قازاقستانعا ورالعان قانداستارىمىز ءوز قۇقىقتارىن بەلسەندىرەك قورعاي باستادى. ولار دۇنيەجۇزىلىك قازاقتار قاۋىمداستىعى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى تالعات ماماشەۆتى ەل الدىندا كەشىرىم سۇراۋعا ءماجبۇر ەتسە، ەندى «سامۇرىق-قازىنا» قورىنىڭ جەتەكشىسى، پرەزيدەنتتىڭ كۇيەۋ بالاسى تيمۋر قۇلىباەۆتى سوتقا بەرۋگە ىقتيارلى...
- مەن ونى جوققا شىعارا المايمىن. ورالماندار - قازىر قازاقستانداعى بولەك الەۋمەتتىك توپ. مىسالى، امەريكادا پولشالىق، يرلاندىق، لاتىنامەريكالىق، ورىستەكتى امەريكالىقتار بار. ولاردىڭ ءبارى - وزدەرىنشە بولەك-بولەك الەۋمەتتىك توپ. بارلىعى بىردەي اعىلشىنشا سويلەگەندەرىمەن، وزدەرىنىڭ ادەت-عۇرىپتارىن ساقتاپ قالعان. ورالماندار، ارينە، باسقا قازاقتاردان ەرەكشەلەنەدى. سوندىقتان ورالماندار رەتىندە ەلەكتوراتتىڭ ءبىر بولىگى قالىپتاسقانىن راستايمىن.
- ايتپاقشى، ماڭعىستاۋداعى جۇمىسشىلاردىڭ ەرەۋىلى وراسان زور ەكونوميكالىق شىعىن اكەلگەندىگى ايتىلادى. وندا نەگە بۇل ماسەلە جارتى جىل بويى شەشىمىن تاپپادى؟ ونىڭ شەشۋ جولدارى جوق پا؟!
- شىنىمەن، بۇل ەرەۋىل مۇناي وندىرۋدە ەكونوميكالىق شىعىنعا سوقتىردى. بىراق بۇل - «قازمۇنايگاز»، شەتەلدىك كومپانيا ءۇشىن (بۇل كاسىپورىنداعى 50 پايىز ۇلەس قىتاي كومپانياسىنا تيەسىلى) پرينتسيپتىك ماسەلە. جاڭاوزەندەگى مۇنايشىلاردىڭ جالاقىسى - قازاقستان بويىنشا ەڭ جوعارى بولىپ سانالادى. ولار ورتاشا 230 مىڭ تەڭگە جانە ودان دا جوعارى الادى. بۇل - قاراعاندى شاحتەرلەرى، تەمىرتاۋ مەتاللۋرگتەرى، «قازاقمىس» جۇمىسشىلارى جالاقىلارىنان دا جوعارى. وسى تۇرعىدان العاندا، ەرەۋىلشىلەر تالاپ ەتكەندەي، ونى 100 پايىزعا كوتەرۋ مۇناي وندىرۋشىلەر ءۇشىن رەنتابەلدى بولماي شىعادى. وندا بۇكىل كەن ورىندارىن جاۋىپ، مۇنايدى رەسەيدەن نەمەسە كولۋمبيادان ساتىپ العان جاقسى شىعار؟! مىسالى، 30 جىل بۇرىن انگليادا شاحتەرلەر ەرەۋىلگە شىقتى. سوندا سول ءۇشىن «تەمىر لەدي» اتانعان مارگارەت تەتچەر بۇكىل شاحتالاردى جاۋىپ تاستادى. ول: «كومىردى پولشادان، رەسەيدەن ساتىپ الامىز!» دەدى. ويتكەنى اعىلشىن جۇمىسشىلارى دا جالاقىنى كوتەرۋدى تالاپ ەتتى. اينالىپ وتۋگە بولمايتىن ەكونوميكالىق زاڭدىلىقتار بار. ەگەر جالاقىنى وسىرسە، وندا مۇناي بيزنەسىنىڭ ءوزى ءتيىمسىز بولىپ قالادى.
- دەگەنمەن ماسەلە وسىلاي شەشىلمەي تۇرا بەرسە، سايلاۋ ناۋقانى قارساڭىندا ول مۇلدەم قيىنداپ كەتپەي مە؟
- ارينە، بۇل جاعداي پارلامەنتتىك سايلاۋ كومپانياسى الدىندا ۋشىعىپ كەتۋى مۇمكىن. بيلىكتىڭ قاتەلىگى نەدە؟ وسىنىڭ ءبارىن حالىققا كەڭىنەن ءتۇسىندىرۋ كەرەك ەدى. ۇندەمەي قالۋعا بولمايدى!

سۇحباتتاسقان ايجان كوشكەنوۆا

«ايقىن» گازەتى