دوس جانە تانىستارىمنىڭ اراسىندا «ۆيرۋس ءوزى بار ما؟»، «بۇل نازارباەۆ پەن ءپۋتيننىڭ ميتينگتەردى بولدىرماۋ جانە بيلىك ءترانزيتىن جاساۋ ءۇشىن قولدان جاساپ وتىرعانى ما؟» نەمەسە “ادام ولگەنىن كورىپ جۇرگەن جوقپىز، جاي ساندار ءوسىپ جاتقان سياقتى” دەيتىن ءتۇرلى ويلاردى ەستىپ ءجۇرمىن. ءبىر سوزبەن ايتقاندا وسىنداي ويعا يە ادامداردىڭ بەيجاي قاراۋى ۆيرۋستىڭ ارى قاراي تارالۋىن قامتاماسىز ەتىپ وتىر. مەنىڭ ويىمشا، مىناداي ويلاردىڭ قالىپتاسۋى الدىمەن ادامنىڭ دۇرىس اقپارات ىزدەمەۋىنەن بولادى. وزىنە Whatsapp نەمەسە وزگە دە مەسسەندجەرلەر ارقىلى كەلەتىن اقپاراتتىڭ راس نە وتىرىگىن تەكسەرمەي، سەنە بەرۋى نەگىز بولىپ وتىر. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، بىلىمسىزدىكتىڭ كەسىرى.

وكىنىشكە وراي، امەريكالىقتاردىڭ كوپ بولىگى paycheck to paycheck (جالاقىدان جالاقىعا) ءومىر سۇرەتىندەر. ونى عىلىمدا فورديزم دەپ اتايدى. كوبىنىڭ قارا كۇن ءۇشىن دەپ جيعان قارجىسى جوق. سوڭعى ءۇش اپتادا 20 ميلليونعا جۋىق امەريكالىق جۇمىسسىزدار الاتىن جاردەماقىعا ءوتىنىش بەرگەن. وسى ازاماتتاردىڭ باسىم بولىگىنىڭ پاتەر اقىسىنان بولەك، كوممۋنالدى قىزمەتى (شامامەن $100-200), بايلانىس ($25-50), ساقتاندىرۋ ($200-300), كولىك ساقتاندىرۋى ($100-200), ءۇيدى ساقتاندىرۋ ($300-800) سىندى وزگە دە تولەمدەرى بار. ودان بولەك، كەيبىر ازاماتتاردا اي سايىن تولەيتىن نەسيە كارتالارى، يپوتەكا، كولىك نەمەسە باسقا زاتتاردىڭ نەسيەلەرى بار.

اقش-تاعى شاعىن جانە ورتا بيزنەستىڭ 30 پايىزى مامىردىڭ باسىندا قايتا ىسكە قوسىلماسا، بانكروت بولعالى تۇر. ال مامىردىڭ باسىندا پاندەميانىڭ بىتپەيتىنى انىق. سول ءۇشىن فەدرەزەرۆ پايىزدىق مولشەرلەمەنى تومەندەتىپ، امەريكالىق بيزنەسكە 2.3 تريلليون اقش دوللارى كولەمىندە نەسيە بەرەتىنىن مالىمدەدى. وزدەرىڭىزگە بەلگىلى، دوللاردىڭ پايىزدىق مولشەرلەمەسى تومەندەگەندە، نەسيە قولجەتىمدى بولادى. بۇل ۆاليۋتانى ينفلياتسيادان (دوللاردىڭ قۇنسىزدانۋى) قورعايدى، بىراق دەفلياتسياعا (دوللاردىڭ قۇنىنىڭ ارتۋى) الىپ كەلەدى. بۇل ونسىز دا نەسيەگە قۇرىلعان بيزنەستەردىڭ تاعى نەسيەگە باتاتىنىن بىلدىرەدى. مۇنداي وزگەرىستى ەكونوميكاسى ديۆەرسيفيكاتسيالانعان ەلدەر عانا جاساي الادى. ال قازاقستان سىندى ەلدەر كەرىسىنشە پايىزدىق كورسەتكىشتى ءوسىرىپ تاستادى. ناتيجەسىندە، تەڭگە دە قۇلدىرادى، نەسيە دە قولجەتىمسىز بولا ءتۇستى. بۇل اقش-تا سوڭعى 100 جىلدا بولماعان داعدارىسقا الىپ كەلىپ وتىر. وسىنى نازارباەۆ  پەن پۋتين ۇيىمداستىردى دەسەڭىز، ەندى نە جازارىمدى بىلمەيمىن.

بايقاساڭىزدار، رەسەي مەن قىتاي وسى جاعدايدى پايدالانىپ، ءتۇرلى ەلدەرگە گۋمانيتارلىق كومەك رەتىندە مەديتسينالىق جابدىقتاردى جىبەرىپ، ءوز گەوساياسي ابىرويىن ارتتىرۋعا تىرىسىپ جاتىر. اراسىندا، قازاقستان دا ماقتانعىسى كەلىپ، حورۆاتيا سىندى ەلدەرگە كومەك جىبەرگىسى كەلگەندەي بولدى. كەزىندە اقش ەكىنشى دۇنيجۇزىلىك سوعىستى پايدالانىپ، ەۋروپا ەلدەرىنە قارجىلاي قولداۋ ءبىلدىرۋ ارقىلى دوللاردى حالىقارالىق ۆاليۋتاعا اينالدىرعان ەدى.

ەندى كوروناۆيرۋستىڭ قۇرىلىمى مەن ونىڭ جۇمىس ىستەۋ مەحانيزمىنە توقتالايىق. وتكەندە ەنتوني فاۋچي NBC تىلشىسىنە كوروناۆيرۋس پاتوگەنىنىڭ جۇمىس ىستەۋ مەحانيزمى ءالى كۇنگە دەيىن تۇسىنىكسىز ەكەنىن ايتتى. ۆيرۋستىڭ جاسى ۇلكەن ادامدارعا قاۋىپتى بولىپ، ال جاستارعا ونشا اسەرى بولمايتىنى انىق. بىراق جاستاردىڭ اراسىندا، كەيبىرەۋلەر جۇقتىرعانىن سەزبەي، جازىلىپ شىقسا، تاعى بىرەۋلەرى توسەك تارتىپ، اۋىرىپ قالاتىنى بار. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ۆيرۋس ادام يممۋنيتەتىنە جاسايتىن شابۋىل تاكتيكاسى بەلگىسىز.

«مەن بۇل سالادا 50 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەپ كەلسەم دە، بۇرىن سوڭدى كوروناۆيرۋستىڭ جۇعۋ مەحانيزمى سىندى پروتسەستى ءالى كەزدەستىرگەن ەمەسپىن. كوروناۆيرۋستىڭ اسەرى ءبىر ادامعا وتە تومەن بولسا، ءدال سونداي ەكىنشى ادامعا ءولىم قاۋپىن تۋدىرىپ جاتىر. نەگە ەكەنىن انىقتاي الماي جاتىرمىز»، دەدى فاۋچي.

سودان كەيىن، ۆيرۋستى ءوزى بىلمەي، ءوزى اۋىرماي باسقا ادامدارعا تاراتىپ جۇرگەندەر دە بار. سوسىن ۆيرۋستان جازىلىپ شىققانداردىڭ ءوزى سول ۆيرۋستى تاراتۋشىعا اينالۋ مۇمكىندىگى دە بار. ول دا ازىرگە بەلگىسىز. بىرنەشە امەريكالىق ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ عالىمدارىنىڭ بىرىگىپ جاساعان زەرتتەۋىنە سۇيەنسەك، الەمدە ءاربىر ۆيرۋس جۇقتىرعانى انىقتالعان ادامعا تاعى 5-8 جۇقتىرعانىن بىلمەي جۇرگەن ادام تۇرا كەلەدى ەكەن. دەمەك، بۇل كوروناۆيرۋستى جۇقتىرعاندار سانى بۇگىن انىقتالعانداي، 1,6 ميلليون ەمەس، 8-13 ميلليون بولۋى مۇمكىن. باسقاشا ايتقاندا، 1,6 ميلليون ادامدا ۆيرۋستىڭ سيمپتومدارى انىقتالىپ، تەست تاپسىرعان جانە پوزيتيۆ دەگەن جاۋاپ العان. ال قالعانىندا ەشقانداي سيمپتوم جوق. سوندىقتان ولار تەست تاپسىرماعان ءارى ءوزى بىلمەي ۆيرۋستى باسقالارعا تاراتىپ ءجۇر. عالىمدار ۆيرۋس تارالۋىنىڭ ماتەماتيكالىق مودەلىن جاساۋ ارقىلى وسىنداي شەشىمگە كەلىپ وتىر. تولىعىراق مىنا سىلتەمە ارقىلى وقي الاسىزدار:
https://www.nature.com/articles/s41586-020-2196-x

قازىرگى تاڭدا، امەريكالىقتار وتە ناشار مەنەدجمەنتتىڭ كەسىرىنەن ەڭ ۇلكەن سوققىنى الىپ وتىر. بۇكىل الەمدە انىقتالعان كەيستەردىڭ دەرلىك ۇشتەن ءبىر بولىگى، ياعني 500 مىڭعا جۋىعى اقش-تا تىركەلگەن. ال ءولىم سانى 16 700-گە جەتىپ، يتاليانى باسىپ وزۋعا از قالدى. وكىنىشكە وراي، بۇل اقش-تاعى پاندەميانىڭ ءالى باسى. وسىدان ءۇش اپتا بۇرىن يتاليادا ءبىر تاۋلىكتە 250 ادام قايتىس بولعانىن ەستىپ جاڭا ۇستاپ ەدىك. ال اقش-تا كەشەگى ءبىر تاۋلىكتە 2000 ادام ولگەنىن وقىدىم. بۇل وسىدان ءبىر تاۋلىك بۇرىنعى كورسەتكىشتەن 50 پايىزعا كوپ. دەمەك ءوسۋ قارقىنى وتە جىلدام.

ميچيگان شتاتى پاندەمياعا قارسى كۇرەسكە ەرىكتىلەردى جيناپ جاتىر. ول ءۇشىن ءسىز مەديتسينا قىزمەتكەرى بولۋىڭىز شارت ەمەس. قارت كىسىلەرگە ازىق-تۇلىگىن جەتكىزىپ، وزگە دە زاتتاردى ەمحانالارعا جەتكىزۋ سىندى جۇمىستارعا ەرىكتىلەردىڭ كومەگى قاجەت ەكەن. جوعارىداعى ويمەن بيلىكتى جامانداپ جۇرگەن دوستارىمدى سەندىرۋ ءۇشىن وسى ەرىكتىلەر قاتارىنا قوسىلسام دا دەپ وتىرمىن. قالاي قارايسىزدار؟

جولداس ءورىسبايدىڭ الەۋمەتتىك جەلىدەگى جازباسى

Abai.kz