تۇرسىن جۇرتباي. «ۇرانىم – الاش!..». ح.عابباسوۆتىڭ تەرگەۋ حاتتاماسى
بۇل سۇراق-جاۋاپتان 1905-1911 جىلدار اراسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنەن ناقتى مالىمەت الامىز. پاتشاعا جولدانعان قارقارالى پەتيتسياسىنىڭ قىر ەلىنە ىقپالى، جاستاردىڭ كۇرەسكە تارتىلۋ جولدارى، سونداي-اق رەسەي يمپەرياسىندا ۇلت رەتىندە ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىنان ايىرىلىپ، تىزىمنەن سىزىلىپ تاستالعان قازاق حالقىنىڭ ازاماتتىق وجدانى ءۇشىن كۇرەسكەن الاش قوزعالىسىنىڭ ءىس-ارەكەتىنەن جانە وعان ناقتى كىمدەردىڭ قاتىسقانىنان ماعلۇمات بەرەدى.
ءبىر اپتادان كەيىن حالەل عابباسوۆ تاعى دا جاۋاپقا شاقىرىلدى. مۇندا نەگىزىنەن تىڭشىلار ارقىلى انىقتالعان مالىمەتتەر مەن ە.وماروۆتىڭ كورسەتىندىسىندەگى ەكەۋارا اڭگىمەنىڭ استارى تەكسەرىلگەن.
«قوسىمشا تەرگەۋ حاتتاماسى. 21 قاراشا، 1928 جىل.
سۇراق: سىزدەردىڭ توپتارىڭىزدا قازاق جەرىنىڭ كودەكسىن جاساپ شىعارۋدىڭ قاجەتتىگى تۋرالى ءسوز قوزعالدى ما؟
جاۋاپ: بۇل تاقىرىپتا ەشكىممەن اڭگىمەلەسپەدىم، ءتىپتى ەستىگەمىن دە جوق. وماروۆ بۇل جونىندە ەشتەڭە دەگەن ەمەس. قايتالاپ ايتامىن، وماروۆ بۇل تۋرالى ءبىر ءسوز دە ايقان ەمەس.
سۇراق:سىزگە سەمەي قالاسىندا مۇحتار جالەلەتدينوۆ (؟) جولىقتى ما؟
جاۋاپ: جولىققان ەمەس، مەن ونى وتە سيرەك كورەتىنمىن.
سۇراق: «الاش» اۋداندىق وداقتاستىعىنىڭ (سەمەيدىڭ سول جاعالاۋى 1927 جىلعا دەيىن سولاي اتالعان، ال وداقتاستىق - مويىنسەرىك بولسا كەرەك - ت.ج.) جۇمىسىمەن قىرعا ءجيى شىعىپ تۇردىڭىز با؟
بۇل سۇراق-جاۋاپتان 1905-1911 جىلدار اراسىنداعى قازاق حالقىنىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنەن ناقتى مالىمەت الامىز. پاتشاعا جولدانعان قارقارالى پەتيتسياسىنىڭ قىر ەلىنە ىقپالى، جاستاردىڭ كۇرەسكە تارتىلۋ جولدارى، سونداي-اق رەسەي يمپەرياسىندا ۇلت رەتىندە ءومىر ءسۇرۋ قۇقىعىنان ايىرىلىپ، تىزىمنەن سىزىلىپ تاستالعان قازاق حالقىنىڭ ازاماتتىق وجدانى ءۇشىن كۇرەسكەن الاش قوزعالىسىنىڭ ءىس-ارەكەتىنەن جانە وعان ناقتى كىمدەردىڭ قاتىسقانىنان ماعلۇمات بەرەدى.
ءبىر اپتادان كەيىن حالەل عابباسوۆ تاعى دا جاۋاپقا شاقىرىلدى. مۇندا نەگىزىنەن تىڭشىلار ارقىلى انىقتالعان مالىمەتتەر مەن ە.وماروۆتىڭ كورسەتىندىسىندەگى ەكەۋارا اڭگىمەنىڭ استارى تەكسەرىلگەن.
«قوسىمشا تەرگەۋ حاتتاماسى. 21 قاراشا، 1928 جىل.
سۇراق: سىزدەردىڭ توپتارىڭىزدا قازاق جەرىنىڭ كودەكسىن جاساپ شىعارۋدىڭ قاجەتتىگى تۋرالى ءسوز قوزعالدى ما؟
جاۋاپ: بۇل تاقىرىپتا ەشكىممەن اڭگىمەلەسپەدىم، ءتىپتى ەستىگەمىن دە جوق. وماروۆ بۇل جونىندە ەشتەڭە دەگەن ەمەس. قايتالاپ ايتامىن، وماروۆ بۇل تۋرالى ءبىر ءسوز دە ايقان ەمەس.
سۇراق:سىزگە سەمەي قالاسىندا مۇحتار جالەلەتدينوۆ (؟) جولىقتى ما؟
جاۋاپ: جولىققان ەمەس، مەن ونى وتە سيرەك كورەتىنمىن.
سۇراق: «الاش» اۋداندىق وداقتاستىعىنىڭ (سەمەيدىڭ سول جاعالاۋى 1927 جىلعا دەيىن سولاي اتالعان، ال وداقتاستىق - مويىنسەرىك بولسا كەرەك - ت.ج.) جۇمىسىمەن قىرعا ءجيى شىعىپ تۇردىڭىز با؟
جاۋاپ: ناقتى ايتا المايمىن. 1924 جىلدىڭ نە شىلدە، نە تامىز ايىندا شىقتىم.
سۇراق: «الاش» اۋداندىق وداقتاستىعىنىڭ سايلاۋى الدىندا ءسىز قايدا بولدىڭىز؟
جاۋاپ: 1924 جىلى ءوز اۋىلىمدا دەمالىستا بولدىم.
سۇراق: اۋداندىق وداقتىڭ قۇرىلتايىن دايىنداۋعا قاتىستىڭىز با؟
جاۋاپ: قاتىسقامىن جوق. مەن 1925 جىلعى جينالىسقا شاقىرىلۋشى ەسەبىندە قاتىستىم جانە ول وداق جينالىسىن باسقارما مۇشەسى قوزىباعاروۆ جۇرگىزدى.
سۇراق: 1925-1926 جىلعى ناۋقان كەزىندە (قانداي ناۋقان - ؟. زادى بۇل سەمەي گۋبەرنياسىنىڭ شەكاراسى انىقتالىپ، قازاقستانعا تۇبەگەيلى قوسىلۋى تۋرالى ءسىبىر رەۆكومىمەن اراداعى ايتىس تۋرالى بولسا كەرەك - ت.ج.) قايدا بولدىڭىز؟
جاۋاپ: 1925 جىلدىڭ باسىنا دەيىن سەمەيدە بولدىم. ناۋقانعا ءوز باسىم قاتىسقامىن جوق.
سۇراق: تالاس-تارتىس تۇسىندا ومبىدان ەشكىم كەلءدى مە؟
جاۋاپ: جوق، ەشكىم كەلمەدى.
(بۇدان كەيىنگى تاسپاعا جازىلىپ الىنعان ءبىراز سوزدەر ءوشىپ كەتىپتى. اڭگىمە ءا.بوكەيحانوۆقا كومەك ەسەبىندە جينالعان قارجى ماسەلەسى توڭىرەگىندە. ول تۋرالى وزگە „ايىپكەرلەردىڭ" بەرگەن جاۋابىندا مالىمەتتەر بار - ت.ج).
...جاۋاپ: وعان (بوكەيحانوۆقا - ت.ج.) ەشقانداي قارجىلاي كومەك كورسەتىلگەن جوق. ويتكەنى بارلىعى تاراپ كەتكەن بولاتىن. ول ءوزىن وتە ناشار سەزىنەتىن، سوندىقتان دا ساناتويگە بارىپ ەمدەلۋىنە كومەك جاساۋ تۋرالى ۇسىنىس ايتىلدى. ەگەردە ءبىز ويلاماعان جەردەن كومەك ۇسىنساق، ونىڭ مۇنى قالاي قابىلدايتىنى بەلگىسىز ەكەندىگى جونىندە دۋلاتوۆ, نە قادىرباەۆ ەسكەرتكەن ەدى. ونىڭ قىزىلورداعا اۋىسۋى تۋرالى اڭگىمە بولعان ەمەس.
سۇراق: بوكەيحانوۆ ماسكەۋدە تۇرعاندا وعان قانداي دا ءبىر كومەك كورسەتىلدى مە؟
جاۋاپ: مەن 1924 جىلى ءوز قاراجاتىمنان ءجۇز تەڭگە جىبەردىم.
سۇراق: ول سول كەزدە قىزمەت ىستەپ ءجۇر مە ەدى؟
جاۋاپ: ءيا، ول ءوزىنىڭ جۇمىسىندا بولاتىن. كۇنشىعىس باسپاسىنىڭ قاراجات جاعدايى وتە ناشار بولاتىن.
سۇراق: باسقالاردان كومەك كورسەتىلدى مە؟
جاۋاپ: جوق.
سۇراق: بايتۇرسىنوۆ قاي جىلى قاراجات اۋداردى؟
جاۋاپ: وتكەن جىلى بوكەيحانوۆقا كومەك رەتىندە 20 سوم بەردىم، ول قولىنا تيگەن-تيمەگەنىن بىلمەيمىن.
سۇراق: ايتەۋىر ءسىز بەردىڭىز عوي.
جاۋاپ: العان-الماعانىن بىلمەيمىن.
سۇراق: ول قاراجاتتى كىم جيدى؟
جاۋاپ: مەن قادىرباەۆقا بەردىم-اۋ دەيمىن.
سۇراق: ياعني اقشا ناقتى ءبىر ادامنىڭ قولىنا جيناقتالعانى عوي.
جاۋاپ: بايتۇرسىنوۆ ماسكەۋ ارقىلى ءجۇرىپ، تاپسىرۋ كەرەك بولاتىن. دۋلاتوۆ، نە قادىرباەۆ ونىڭ وتە كىرپياز ادام ەكەنىن ەسكەرتكەن، سوندىقتان دا الدى ما، جوق پا، بىلمەيمىن. ءبىز جان-جاققا كەتتىك.
سۇراق: تاعى كىمگە كومەك بەردىڭىز؟
جاۋاپ: اۋەزوۆكە 70-80 سوم اۋداردىم. ودان قاراجاتقا وتە قات بوپ جۇرگەنى تۋرالى حات الدىم. ءبىز 10 تەڭگەدەن جيىپ بەردىك. ودان باسقا ەشكىمگە اقشا بەرگەمىن جوق.
سۇراق: سىزدەردىڭ ارالارىڭىزدا جەر ماسەلەسى تۋرالى ءسوز قوزعالدى ما؟
جاۋاپ: جوق».
31 جىلدىڭ 20 قىركۇيەگى كۇنگى ايىپتالۋشى مۇحتار اۋەزوۆتەن الىنعان قوسىمشا تەرگەۋ سۇراعىنىڭ حاتتاماسى.
م.اۋەزوۆ: «...لەنينگرادتا وقىپ جۇرگەن كەزىمدە ەسكى تانىسىم، مەنىمەن اۋىلداس سەمەيلىك حالەل عابباسوۆقا قاراجات جاعىنان قىسىلىپ جۇرگەنىمدى ەسكەرىپ، اقشالاي كومەك كورسەتۋ تاۋرالى حات جازعانىم راس. ونى كەيىن قايىرىپ بەرەتىندىگىمدى دە ەسكەرتتىم. بۇل 1927 بولاتىن. جاڭا عانا ۇيلەنگەمىن، ايەلىم ەكەۋمىز لەنينگرادتا تۇردىق. ۋنيۆەرسيتەتتىڭ سوڭعى كۋرسىندا وقيتىنمىن. عابباسوۆ ماعان 125 سوم جىبەردى. بۇل مەنىڭ عابباسوۆقا جەكە ءوزىمنىڭ قايتارىپ بەرۋگە ءتيىستى قارىزىم دەپ ەسەپتەدىم. ۇمىتپاسام عابباسوۆ جىبەرگەن اقشانى 1928 جىلدىڭ باسىندا الدىم. مەن ول قارىزىمدى عابباسوۆقا قايىرۋدىڭ رەتى كەلمەدى. ستۋدەنتتىك جاعدايدا جۇرگەن مەنىڭ اقشام بولمادى. ال مەن تاشكەنتكە كەلىپ، قىزمەت ىستەي باستاعاندا عابباسوۆ تۇتقىنعا الىندى دا، قارىزىمدى قايتارا المادىم. عابباسوۆتان قارىزعا اقشا العاندا مەن قايداعى ءبىر ۇيىمنىڭ بار ەكەنىن، عابباسوۆ ول اقشانى سول ۇيىمنان العانىن بىلگەمىن جوق، بۇل جونىندە ول حات تا جازعان جوق، اۋىزشا دا ايتپادى. ەگەردە ول اقشانى تانىستارىنان جيناسا، ونى دا ماعان ايتقان ەمەس. مەن ءوزىمنىڭ جەكە تانىسىم رەتىندە تەك قانا عابباسوۆتان عانا قارىز سۇرادىم، العان اقشا ءۇشىن مەن تەك قانا عابباسوۆتىڭ وزىنە قارىزدارمىن دەپ ويلادىم».
ح.عابباسوۆ (جالعاسى). «سۇراق: وتكەن جىلى كەلگەن شۆەتسوۆ ەسىڭىزدە مە؟
جاۋاپ: وتكەن جىلى ەمەس، ودان ارعى جىلى كەلگەن. ونىڭ زەرتتەۋلەرى سىنعا ۇشىراعانى ەسىمدە.
سۇراق: كىم تۇرعىسىنان؟
جاۋاپ: حالىق كوميسسارلار كەڭەسىنىڭ جوسپارالۋ مەكەمەسىندە وتكەن كەڭەيتىلگەن ماجىلىستە.
سۇراق: سۇلتانبەكوۆتىڭ ءىسساپارى الدىندا جەر ماسەلەسى تۋرالى سويلەستىڭىزدەر مە، وماروۆپەن ارالارىڭىزدا قانداي اڭگىمە بولدى؟
جاۋاپ: وماروۆپەن وتكەن جىلى كەزدەستىم. مەن كەڭسەمدە جۇمىس ىستەپ وتىرعام. دۋلاتوۆ ەكەۋى كەلدى. دەمالىسىن پايدالانىپ، پەدتەحنيكۋمداعى وقۋىن بىتىرۋگە تاشكەنتكە بارۋدى جوسپارلادى. ول سودان ءارى قوستانايعا جۇرمەكشى بولدى. مەن شىعارىپ سالامىز دەدىم. ول 3-5 ادامدى باقشاعا الىپ باردى، ءبىز سىرا ىشتىك، تاماقتاندىق. بۇل 1927 جىلدىڭ جازى بولاتىن. وماروۆپەن اراداعى جالعىز كەزدەسۋىم بۇل.
سۇراق: وماروۆ پەن سۇلتانبەكوۆتىڭ ءىسساپارى تۋرالى ءسوز بولدى ما؟
جاۋاپ: اڭگىمە بولعان جوق سياقتى.
سۇراق: بوكەيحانوۆتىڭ دەمالىسقا باراتىنى بەلگىلى مە ەدى؟
جاۋاپ: جوق.
سۇراق: ءسىز ول تۋرالى كىمنەن ءبىلدىڭىز؟
جاۋاپ: وتكەن جىلى كۇزدە مەن وماروۆتان ولاردىڭ چەليابينسكىدەگى ءبىر قازاق اۋىلىندا دەمالعانىن ەستىدىم.
سۇراق: تەك وماروۆتىڭ سوزىنەن عانا ما؟ وندا نە دەپ سويلەسكەنىن ايتتى ما؟
جاۋاپ: ەشتەڭە دە. تەك بوكەيحانوۆتىڭ ايتقان انەكدوتتارىن عانا ايتتى.
سۇراق: اقاەۆ پەن بايتۇرسىنوۆ ۇيىمداستىرعان بانكەت بوكەيحانوۆتىڭ كەلۋىنە بايلانىستى ما؟
جاۋاپ: بوكەيحانوۆتىڭ قاشان كەلگەنىن بىلمەيمىن. ول وتە كىرپياز ادام. ەشقانداي بانكەت بولعان جوق.
سۇراق: ول تۋرالى ءسىز ەشتەڭە ەستىگەن جوقسىز با؟
جاۋاپ: سىزدەن العاش رەت ەستىپ وتىرمىن.
سۇراق: وتكەن جىلى قاي ۋاقىتتا دەمالىستا بولدىڭىز؟
جاۋاپ: شىلدەنىڭ اياعىندا عوي دەيمىن.
سۇراق: قىزىلوردانىڭ جاڭالىعىن ايتقان جوقسىز با؟
جاۋاپ: جوق، ەسىمدە جوق.
سۇراق: جەر ماسەلەسى تۋرالى دا ءسوز قوزعامادىڭىزدار ما؟
جاۋاپ: جوق.
سۇراق: بيىل كىمنىڭ ۇيىنە توقتادىڭىز؟
جاۋاپ: كولىك بولماعاندىقتان دا سەمەيدە تۋعان قارىنداسىمنىڭ ۇيىندە 2 كۇن بولدىم. قوزىباعاروۆ پەن بەيسەمبينوۆتى كوردىم.
سۇراق: شىعارىپ سالدى ما، قارسى الدى ما؟
جاۋاپ: جوق، مەنى قارىنداسىمنىڭ كۇيەۋى قارسى الدى.
سۇراق: نەگە ءسىز تارگىلەۋدى جاقتايسىز؟
جاۋاپ: دەمەك، تۇرعىنداردى ەكونوميكالىق السىرەۋگە الىپ كەلگەن كوممۋنيستەر مەن ۇلتشىلداردىڭ اراسىنداعى الشاقتىق ماسەلەسى جونىندەگى پىكىرىمنىڭ سولاي بولعانى.
سۇراق: دەمەك ءسىز بۇل ماسەلە جونىندەگى پارتيانىڭ تاكتيكاسىن قولدايسىز عوي.
جاۋاپ: سول ءۇشىن مەنى كەيبىر جولداستارىم جازعىردى دا.
سۇراق: ءسىزدى جازعىرعاندار كىم؟
جاۋاپ: ونى ەسكە الۋدىڭ قاجەتى شامالى.
سۇراق: ولار وزدەرىنىڭ نارازىلىقتارىن نەگە نەگىزدەدى؟
جاۋاپ: بۇعان ولار دا قارسى ەمەس، بىراق تا بۇل جوبانىڭ بەتى باسقا جاققا بۇرىلىپ بارادى دەپ ەسەپتەيدى.
سۇراق: قانداي باعىت تۋرالى ايتتى؟
جاۋاپ: ايتەۋىر ءبىر اڭگىمە اراسىندا ءالدى مەن ءالسىزدىڭ ارا جىگى اشىلۋى ءۇشىن بۇل جوبانى جۇزەگە اسىرۋ كەرەكتىگى ايتىلدى.
سۇراق: سونىمەن كىم، نە ءۇشىن جازعىردى؟
جاۋاپ: ونىڭ بۇل ماسەلەگە قاتىسى جوق.
سۇراق: نەگە، ونىڭ تۋرا وسى ماسەلەگە تىكەلەي قاتىسى بار.
جاۋاپ: مەنىڭ ەشتەڭە ايتقىم كەلمەيدى، ونىڭ بۇل ماسەلەگە ەش قاتىسى جوق دەپ ەسەپتەيمىن.
ايتقانىمدى راستاپ قولىمدى قويدىم (عابباسوۆ). تەرگەۋشى ... ساەنكو».
بوپسا مەن جورامالعا قۇرىلعان جوعارىداعى تەرگەۋ بارىسىندا ساەنكو ناقتى ايىپ تاعاتىنداي «قىلمىستى» تابا الماعان. تەك جەر ماسەلەسى جونىندەگى سۇراقتىڭ تۇسىندا ح.عابباسوۆتىڭ ءسال اپتىعىپ قالعانى بايقالادى. سوندىقتان دا جاۋاپ بەرۋدەن باس تارتادى. ايىپتاۋ قورىتىندىسىنىڭ ۇزاققا سوزىلىپ بارا جاتقانىنا الاڭداپ پروكۋرورعا ارىز جولدايدى.
«قسسر رەسپۋبليكاسىنىڭ پروكۋرورىنا
مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ مەكەمەسىنىڭ پرەزيديۋم مۇشەسى، عىلىمي قىزمەتكەر، پپ وگپۋ-ءدىڭ تۇرمەسىنىڭ №.... كامەراسىنداعى تۇتقىنى...
...تەرگەۋ ءىسىنىڭ بارىسى مەن ونىڭ العان باعىتىنا قاراعاندا ءىستىڭ انىق قانىعىنا جەتىپ، ناقتى ءمانىسىنىڭ اشىلۋىنا، مەنىڭ پايىمداۋىمشا، ءالى الىس، سونداي-اق، مەن قازىرگى ەمەس، وتكەن كەزدەگى قايراتكەرلىگىم ءۇشىن ايىپتالاتىن سياقتىمىن.
مەنىڭ ءومىرىمنىڭ وتكەن كەزەڭىندەگى، "الاشورداعا" بايلانىستى قايراتكەرلىگىم مەن ءىس-ارەكەتىم تسيك-ءتىڭ (1919 جىلعى جانە 20 جىلعى) قاۋلىسى ارقىلى كەشىرىمگە جاتقان بولاتىن. سوندىقتان ول جونىندەگى (مەنىڭ بۇرىنعى كەزدەگى) ارەكەتتەرىم مەنىڭ بۇگىنگى كۇنگى قىزمەتىمدى قارالاۋ ءۇشىن الدىما كولدەنەڭ تارتىلىپ وتىر دەپ سەنىممەن ايتۋىما بولادى.
مەن بۇعان بىلاي دەپ اشىق مالىمدەي الامىن: كەڭەستىڭ جاۋاپتى قىزمەتتەرىندە بولعان سوڭعى 9 جىلعى ەڭبەگىمنىڭ بارىسىندا مەن مەملەكەتكە قارسى ارەكەت ىستەمەك تۇگىلى، ونداي پيعىلى بار-اۋ دەپ كۇدىك كەلتىرەرلىكتەي دە مىنەز كورسەتكەمىن جوق. بۇل مەنىڭ ءوزىمنىڭ انىق سەنىمىم. سونىڭ ىشىندە، ماعان تاعىلعان ايىپتى (مالدى تارگىلەۋگە كەدەرگى جاساۋ تۋرالى) ارام ادامداردىڭ ويلاپ تاپقان جادىگويلىك جالاسى ەكەنىن جانە ارانداتۋعا ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى ەكەندىگىمدى مالىمدەيمىن. سونداي-اق، كەيبىر قازاقتاردىڭ قىتايعا بوسىپ كەتۋىنە مەنىڭ قاتىسىم بارلىعى جانە ايىرىقشا ءبىر جەر ساياساتىن جۇرگىزۋگە مەنىڭ اتسالىسقانىم تۋرالى (تەرگەۋدەگى سۇراقتاردىڭ استارىندا وسىنداي ءمان بار) جايلارعا دا بەرەر جاۋابىم وسى.
جاپتىم-جالا دەپ ماعان تاعىلىپ نە قاساقانا ماعان جاپسىرىلىپ وتىرعان ايىپتاۋلارعا بايلانىستى مەن مىنانى مالىمدەيمىن:
1. مەن مالدى تارگىلەۋ-تەلىمدەۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن نەگىزدەگەن كەيبىر باپتارىن تالقىلاعان كوميسسيالاردىڭ توراعاسى جانە حاتشىسى بولدىم. ەگەردە مەن بۇل شارانىڭ جۇزەگە اسۋىنا شىنىمەن قارسى بولسام، وندا مەن بۇل جۇمىسقا قاتىسۋدان باس تارتقان بولار ەدىم، ونىڭ ۇستىنە، بۇل ماسەلەنىڭ مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ مەكەمەسىنە ەشقانداي دا قاتىسى جوق بولاتىن.
2. ءوز اۋىلىمدا دەمالىستا جۇرگەن كەزىمدە مەنىڭ ىشتەي قارسىلىعىمدى (پسيحولوگيالىق جاعىنان العاندا) تۋعىزاتىنداي تۋىستارىمنىڭ ىشىنەن تارگىگە تۇسكەن ەشكىم بولعان جوق. بايلاردى كەدەيلەردەن قورعاپ، نە ولارعا - بايلارعا اسەر ەتىپ، باسشىلىق جاسايتىنداي جانە كەدەيلەردى بايلاردى اشكەرەلەۋگە كەدەرگى جاسايتىنداي مۇمكىندىك مەندە بولعان جوق، سەبەبى، تارگىلەۋ مەنىڭ اۋىلىمنان 80-120 شاقىرىمداي شالعاي جەردە ءوتىپ جاتتى.
3. مەن ەشقاشاندا ء(تىپتى مەن كەڭەسكە قارسى ادام بولسام دا) ەشكىمگە دە قىتايعا كەتۋ تۋرالى اقىل بەرمەس ەدىم، ويتكەنى، مۇنداي بوسۋدىڭ سوڭى نەگە اكەلىپ سوققانى بۇرىنعى كەزدىڭ بۇلىنشىلىگى ارقىلى ءبارىمىزدىڭ ەسىمىزدە (1916, 17, 18 جىلدارداعى وقيعالاردى ەسكە الساق تا جەتكىلىكتى) - بوسقانداردىڭ بارلىعى دا جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراپ، تالان-تاراجعا ءتۇستى. ونىڭ ۇستىنە مەن تۇرعان اۋىلدا ونداي جاعداي بولعان ەمەس. جەر تۋرالى ماسەلەمەن اينالىسقان ەمەسپىن، ول اۋدان جەر ماسەلەسىمەن (ەگىن سالۋ ماعناسىندا - ت.ج.) اينالىسپايدى. 1922 جىلدان باستاپ سەمەي گۋبەرنيالىق جەر باسقارماسىنان كەتكەننەن كەيىن جانە مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ مەكەمەسىندە ىستەپ جۇرگەندە دە جەر ماسەلەسىمەن اينالىسۋدىڭ رەتى كەلمەدى، سەبەبى مەن وندا ساۋدا مەن كووپەراتسيا جۇيەسى سالاسىندا جۇمىس ىستەدىم.
جوعارىداعى باياندالعان جايدىڭ مانىسىنە وراي جانە ەشقانداي كىناسىزدەن كىناسىز 55 كۇن تۇرمەدە وتىرۋىما بايلانىستى سىزدەن - مەنىڭ تەرگەۋىمدى تەزدەتىپ، مەنىڭ ءىسىمدى جان-جاقتى جانە ادىلەتتى تەكسەرۋدى نەمەسە مەنى تۇرمەدەن بوساتۋدى وتىنەمىن.
ء9/حىى-28 جىل».
پروكۋرورعا جولدانۋعا ءتيىستى بۇل ارىز كوك سيا قارىنداشپەن جازىلعان. حالەل عابباسوۆتىڭ بۇل شاعىمى جوعارىعا جولدانباعان سياقتى. ويتكەنى ارىز ىستە تىگۋلى كۇيىندە قالعان. سوندىقتان دا ح.عابباسوۆتىڭ سوت پروتسەسىن كۇتكەنى جانە اقتالىپ شىعۋ تۋرالى ۇمتىلىسى تۇتقىن ادامنىڭ ساناسىنداعى ءۇمىت دۇنيەسى عانا ەدى.
3.
1928 جىلى 28 ء(وز ءسوزى بويىنشا 29) جەلتوقسان كۇنى ح.عابباسوۆقا تەرگەۋ ءىسىنىڭ اياقتالعانى تۋرالى حابارلايدى. بىراقتا ناقتى شەشىمدى ايتپايدى. ايىپتاۋ قورىتىندىسىنىڭ كەشىكتىرىلۋىنە باستى ءبىر كىلتيپان، تۋرا سول كۇندەرى، كورشى كامەرالاردىڭ بىرىندە دىنشە ادىلەۆ:
«حالەل عابباسوۆ „الاشوردانىڭ" تاپسىرماسىمەن كونتررەۆوليۋتسيالىق استىرتىن ۇيىم قۇرۋ ءۇشىن جانە تارگىلەۋگە قارسى قىردا كوتەرىلىس ۇيىمداستىرۋ ماقساتىندا سەمەي وڭىرىنە جىبەرىلدى، - دەپ „اشكەرەلەپ" جاتقان.
جەلتوقساننىڭ سوڭعى تاۋلىگىندە مىرجاقىپ دۋلاتوۆ تا شۇعىل تۇتقىندالدى. «الاشوردا» قايراتكەرلەرىنە:
ا). اعىلشىن بارلاۋىنا مالىمەت بەرىپ، ولارمەن استىرتىن بايلانىس جاساعان.
ءا). سسسر-ءدىڭ انگليامەن ديپلوماتيالىق قارىم-قاتىناسى ۇزىلگەن سوڭ، ولار قىرعا بارىپ، حالىقتى قارۋلى كوتەرىلىسكە شاقىرماق بولعان.
ب). ياعني، ورتا ازياداعى كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىمدارمەن بايلانىس جاساۋعا تىرىسقان - دەگەن ايىپ تاعىلىپ، ەكىنشى توپتىڭ جانە ەڭ نەگىزگى توپتىڭ تەرگەۋ ءىسى باستالعان بولاتىن.
دىنمۇحامەد ادىلەۆتىڭ كورسەتىندىسىنە وراي ءا.بوكەيحانوۆتىڭ، ە.وماروۆتىڭ، حالەل عابباسوۆتىڭ تەرگەۋ ءىسىنىڭ جاۋاپتارىنىڭ باسى قوسىلىپ، «الاشورداشىلار» ۇيىمداستىرعان استىرتىن كونتررەۆوليۋتسيالىق ۇيىم» دەگەن اتپەن ءبىر ىسكە تىركەلدى. ارينە، الاشورداشىلاردىڭ ەشقايسىسىنىڭ شەت ەلمەن بايلانىس جاساپ، مەملەكەتارالىق ساياساتقا ىقپال جۇرگىزبەگەنى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى. قيىننان قيسىندىرىلعان «قارۋلى كوتەرىلىس» دەگەندى جەلەۋ ەتىپ وتىرعانى - حالەل عابباسوۆ «الاشوردانىڭ» شىعىس ءبولىمىنىڭ اسكەري جاساعىن ۇيىمداستىرعان ءارى اسكەري كەڭەستىڭ مۇشەسى بولعان. بۇل - انگليادان جاسىرىن جولمەن قارۋ ساتىپ الۋعا ۇمتىلدى دەۋگە تولىق "نەگىز" قالايتىن جەلەۋدىڭ ناعىز ءوزى. سونداي-اق: «سول كەزدە تىعىپ تاستاعان قارۋى بار شىعار» - دەگەن كۇدىكتىڭ دە قولامتاسىن كوسەپ وتىر.
ول بارلىق جايدى ەندى تولىق ءتۇسىنىپ، وگپۋ-ءدىڭ ساياسي وكىلى ۆوللەنبەرگتىڭ اتىنا مالىمدەمە جازدى. وسى مالىمدەمەدەن عانا ح.عابباسوۆتى نە ءۇشىن تۇرمەگە جاپقانى، قانداي ايىپ تاعىلعانى، وعان كۋا رەتىندە وزىنەن ءسال عانا بۇرىن قاماققا الىنعان ە.وماروۆ پەن قاراشادا قولعا الىنعان د.ادىلەۆتىڭ جاۋابى ايىپ رەتىندە تاعىلعانى انىقتالادى. جوعارىداعى باياندالعان جايلارعا بارىنشا كەڭىنەن توقتالىپ، تاعىلعان ءاربىر ايىپتىڭ زاڭسىزدىعىن تياناقتاپ تۇرىپ وگپۋ-ءدىڭ ەرەكشە وكىلەتتى وكىلىنىڭ وزىنە تۇسىنىكتەمە جازعان. دالەلدەرىنىڭ ناقتى ءارى زاڭدىق تۇرعىدان ساۋاتتى جازىلعاندىعى سونداي، وعان قوسىمشا تۇسىنىكتەمە بەرىپ جاتۋدىڭ ءوزى ارتىق.
«پپ وگپۋ-ءدىڭ قسسر بويىنشا وكىلى ۆولەنبەرگكە /جەكە وزىنە/ №3 كامەراداعى تۇتقىن عابباسوۆتان
ءوتىنىش
مەن، 1928 جىلدىڭ 15 قازانىنان باستاپ تۇرمەدە وتىرمىن. 1928 جىلى 10 قاراشا كۇنى ماعان - بايلاردىڭ مالىن تارگىلەۋ ناۋقانىنا كەدەرگى جاسادى - دەگەن قىلمىستىق ەرەجەنىڭ 58/ بابىنىڭ 13 تارماعى بويىنشا ايىپ تاعىلدى.
1928 جىلدىڭ ء10/حى كۇنى باستالىپ، 1928 جىلدىڭ ء28/حى كۇنى اياقتالعان تەرگەۋ بارىسىندا قويىلعان سۇراقتار نەگىزىمەن مەنىڭ ءبىر كەزدەگى، بۇرىنعى "الاشوردا" تۇسىنداعى ءىس-ارەكەتىمە قاتىستى بولدى، ال تەرگەۋشىنىڭ سۇراقتارىنىڭ اراسىندا ەكى نە ءۇش تارماق قانا ماعان تاعىلىپ وتىرعان ايىپتىڭ اينالىسىن جالپىلاما قامتىپ: ءى. مالدى تارگىلەۋگە دەگەن مەنىڭ كوزقاراسىم قانداي جانە 2. كووپەراتسيا تۋرالى بايلارمەن كەڭەس وتكىزدىم بە دەگەن ت.ب.س. ساۋالدار قويىلدى. وسى تەكتەس سۇراقتاردان باسقا ەشقانداي ناقتى ايعاقتارى جوق. قاشان، قايدا جانە قانداي قىلماس جاسادىم، مەنىڭ قىلمىستارىمنىڭ ناتيجەسىندە قانداي زيان كەلتىرىلدى - بۇل تۋرالى مەنىڭ تاباندى تۇردە تالاپ ەتكەنىمە قاراماستان تەرگەۋشىلەر ماعان ەشقانداي دا جاۋاپ بەرمەدى.
ءدال وسى جاعداي سۇراق-جاۋاپ اياقتالعاننان كەيىنگى ءبىر ايدان سوڭ تاعى دا قايتالاندى، ياعني، 1928 جىلدىڭ ءحىى.29 كۇنى تەرگەۋشى ماعان ءىستىڭ اياقتالعانىن جانە ونىڭ گپۋ-ءدىڭ كوللەگياسىنا تاپسىرىلعانىن حابارلادى، الايدا تەرگەۋ ماتەريالدارى ماعان تانىستىرىلعان جوق. تەگەۋشىنىڭ ماعان بەرگەن سۇراقتارىنىڭ بارلىعى دا جالپىلاما جاعداي بولعاندىقتان، مەنىڭ ءىس-ارەكەتىم تۋرالى تولىق ماعلۇمات الۋ ءۇشىن مەن تەرگەۋشىگە بىرنەشە ادامعا جولىعىپ، پىكىر الۋىن ءوتىندىم، ونىڭ ىشىندە مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ مەكەمەسىنىڭ بۇرىنعى توراعاسى قۇلىمبەتوۆ جولداستىڭ، حالىق كوميسسارلار توراعاسى نۇرماقوۆ جولداستىڭ اتىن اتادىم، ويتكەنى مەنىڭ مەملەكەتتىك جوسپارلاۋ مەكەمەسىندەگى جۇمىستارىم ولارمەن بايلانىستى بولدى، سوندىقتان دا ولار مەنىڭ جالپى ساياسي باعدارىم مەن مەنىڭ جەكە باسىم تۋرالى تولىق مىنەزدەمە بەرە الار ەدى. الايدا تەرگەۋشىلەر بۇدان دا باس تارتتى.
تەرگەۋشىلەردىڭ اۋىزشا ايتىپ بەرۋىنە قاراعاندا (جازبا تۇرىندەگى قورىتىندىنىڭ نۇسقاسىن كورسەتۋمەن عانا شەكتەلدى) مەنىڭ نەگىزگى ايىبىم - اۋىلدى جەرلەردى كەڭەستەندىرۋگە ۇنەمى كەدەرگى جاساپ كەلدى دەگەنگە سايادى، ولار نەگىزىنەن مىناداي:
ءى. ماعان دارىگەر پاۆلوۆ دەگەننىڭ كۇندەلىگىنەن ءۇزىندى وقىپ بەردى دە، سونداعى ايتىلعان سوزدەردى - مەنىڭ قازاق قىزمەتكەرلەرىن كوممۋنيستىك پارتياعا قارسى ۇگىتتەگەنىمنىڭ، سول ارقىلى "تۇراقتى تۇردە ارانداتۋشىلىقپەن شۇعىلدانعانىمنىڭ" ايعاعى رەتىندە ايىپ قىپ تاعىپتى. 1921 جىلى جازىلعان بۇل قۇجاتتا (بارلىق تەرگەۋ قۇجاتتارىنىڭ ىشىندەگى ماعان كورسەتىلگەن جالعىز ايعاق) مەن: ء"بىز كوممۋنيزمنىڭ قىر ەلىنە تاراۋىنا قارسى كۇرەسكەمىز-مىس" - دەپ ايتقان كورىنەمىن. پاۆلوۆتىڭ كەپىلدەمەسىنە قاراماستان مەن قولىمدى جۇرەگىمە قويىپ تۇرىپ ايتارىم - مۇنداي جايدىڭ ەشقاشاندا بولماعانىن مالىمدەيمىن. ەكىنىڭ ءبىرى: نە دارىگەر پاۆلوۆ الدەكىمدەرمەن شاتاستىردى، نە مەنىڭ جادىمنان مۇلدەم شىعىپ كەتكەن بولىپ شىعادى عوي. بۇل ماسەلەنى جاسىرۋدىڭ، ونىڭ ۇستىنە كۇندەلىككە جازىلعان جايدى (ارينە مەن پاۆلوۆ قاستاندىق ويمەن جالا جاپتى دەي المايمىن) بۇگىپ قالۋدىڭ ەشقاندايدا قاجەتتىلىگى تۋىپ وتىرعان جوق. مەن ءدال قازىرگى ۋاقىتقا دەيىن ول اداممەن تانىس ەمەس ەكەنىمە سەنىمدىمىن جانە سول پىكىردە قالامىن. ماعان تۇسىنىكسىزدىگى سول، ەگەر دە ول اداممەن (پاۆلوۆپەن) ءوزىنىڭ كۇندەلىگىندە جازىلعانىنداي "ەكى ساعات بويى شاي ءىشىپ، اڭگىمەلەسكەن" بولسام، وندا ونى نەگە جاسىرامىن. ونىڭ ۇستىنە پاۆلوۆ قوناققا بارعان ۇكىباەۆتار 1919 جىلدىڭ جازىنان باستاپ سەمەي قالاسىندا تۇرعان ەمەس، سونداي-اق، ءبىر رەت كەزىگىپ قالعان كولدەنەڭ كوك اتتىعا (پاۆلوۆقا) قانداي ماقساتپەن جانە قانداي جاعدايدا وعان سىرىمدى اشۋىم مۇمكىن. ەگەر دە بۇل ايعاق راس بولسا، وندا ول كەزدەسۋ 1919 جىلى (كولچاك ۇكىمەتىنىڭ تۇسىندا) وتكەن شىعار؟ بۇل ءسوزدىڭ انىق دالەلى رەتىندە مىنانى ايتا الامىن: مەن 1919 جىلى ۇكىباەۆتاردىڭ ءۇيىنىڭ ءبىر بولمەسىندە پاتەردە تۇردىم، سول جىلى قىس بويى مەن گۋبەرنيالىق زەمستۆونىڭ باستىعىنىڭ ورىنباسارى مىندەتىن اتقاردىم، ونى قىسقارتىپ، "گۋبزەم" دەيتىن. سوندىقتان دا پاۆلوۆ "گۋبزەم" دەگەندى "زاۆگۋبزەموتدەلمەن" - گۋبەرنيالىق جەر ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى دەگەنمەن شاتاستىرىپ وتىرماسا. بۇل جاعدايدىڭ تۇسىنىكسىزدىگى مەنىڭ ويىمشا دارىگەر پاۆلوۆ مەنى الدەبىرەۋلەرمەن شاتاستىردى نەمەسە مەنىڭ ءار كەزدەگى ىستەگەن قىزمەت ورىنىمدى (1919 جىلعى مەن 1921 جىلعى) جاڭىلىستىرىپ جازىپ وتىر دەگەن كۇدىككە يتەرمەلەيدى. قالاي دەگەنمەن دە، مەن بۇل قۇجاتقا ەشقانداي ساياسي ءمان بەرمەيمىن، سەبەبى، ساياساتتان ءسال-ءسال حابارى بار ادام ءوزى تانىمايتىن، كەزدەيسوق ۇشىراسقان كولدەنەڭ كوك اتتىعا مىنا تەرگەۋشىنىڭ "بەلگىلى ءبىر ساياسي توپتىڭ ۇيىمداستىرىلعان ارەكەتى" دەپ ايىپتاپ وتىرعان ماسەلەسى جونىندە ايتا قويۋى ەكىتالاي.
2. ماعان تاعى دا مىناداي (تەرگەۋشىنىڭ اۋىزەكى اڭگىمەسى بويىنشا، ايتپەسە، جازبا قۇجاتتاردى مەن كورگەمىن جوق) ايىپتار تاعىپتى:
ا/. ماعان: 1924 جىلى وتكەن الاش (قازىرگى جاڭا سەمەي - ت.ج.) اۋداندىق-اۋىلدىق وداقتاردىڭ (مويىنسەرىكتەرىنىڭ - ت.ج.) وكىلدەرىنىڭ قۇرىلتايىنىڭ سايلاۋىن باسقارعانسىڭ - دەيدى. (مەن ول مويىنسەرىكتىكتەردىڭ قۇرىلتايىنا قاتىسقامىن جوق جانە سايلاۋ وتكەن جەردەن 200 شاقىرىمداي قاشىق جەردە دەمالىپ جاتقامىن). ال 1925 جىلعى قۇرىلتايداعى مەنىڭ جاساعان بايانداماما كەلەتىن بولساق، وندا مەن قىر ەلىندەگى قوسشىلار وداعىنىڭ مويىنسەرىكتىكتەرىنىڭ (كووپەراتيۆ) قۇرىلىسىنا عانا توقتالعامىن. مەنىڭ مويىنسەرىك تۋرالى پىكىرىمدى جانە ونداعى باياندامامنىڭ مازمۇنىمەن قوسشىلار وداعىنىڭ قاۋلىسىنىڭ حاتتاماسىنان تانىسۋعا بولادى.
ب/. مەنى وسىندا - قىزىلوردا قالاسىندا وتىرىپ-اق، 1925-26 جىلدارى سەمەي ۋەزىندەگى مەدەت /مەدەۋ-?/ بولىسىنداعى رۋ تالاسىنا باسشىلىق ەتتى، ياعني، "رۋ باسىلارىن تاعايىندادى" - دەيدى. مۇنى كادىمگى تىرشىلىكپەن قالاي بايلانىستىرۋعا بولادى ءوزى... ءبىزدىڭ ولكەدەگى ۋەزدىك، بولىستىق مەكەمەلەردى بىلاي قويىپ، ورتالىقتارىمىزدىڭ ءوزى گۋبەرنيالىق ورتالىقتارمەن ازەر بايلانىسىپ، ءوزىنىڭ مىندەتىن ازەر اتقارىپ وتىر (ونىڭ بارلىعى جەردىڭ تىم قاشىقتىعىنان عوي). جالپى العاندا، كەيبىر جەكە ادامدى بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توپتىڭ ءىس-ارەكەتتەرى ءۇشىن كىنالاۋدىڭ ءوزى ادىلەتتىلىككە جاتا ما؟
مەنى سوناۋ مەدەت بولىسىنداعى رۋلىق تارتىسقا بايلانىستىرۋ ءۇشىن دە ءبىر تۇيسىككە تۇسىنىكتى، اقىلعا سىيىمدى سىلتاۋ كەرەك ەمەس پە: ول ءۇشىن ايعاعى تولىق ايىپ تاعىلىپ، ۋاقىت پەن ارا قاشىقتىقتىڭ اراسىن ەسەپتەپ بارىپ كىنا ايتپاي ما.
ونداي جاعداي بولعان دا ەمەس جانە بولمايدى دا. مەدەت بولىسىندا وتكەن وقيعالاردىڭ بارىنە مەنى كىنالاي بەرەتىن نەسى؟ اتالعان رۋلاردىڭ ءوزارا تالاس-تارتىسىنا مەنىڭ ەشقاندايدا قاتىسىم جوق ەكەنىن اشىق مالىمدەءيمىن جانە ودان ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتامىن.
مەنى بۇل رۋ تالاسىنا بايلانىستىرىپ تۇرعان وقيعا 1917 جانە 18-جىلدارى بولعان. وبلىسىتىق قازاق كوميتەتىنىڭ (ونىڭ قۇرامىندا مەن دە بار ەدىم) سول بولىستا 40 جىل بويى ۇزبەي بولىسنايلىققا سايلانىپ كەلگەن مولداباەۆتاردى بيلىك تىزگىنىنە ەنگىزبەي قويۋى بولسا كەرەك. ءبىز ول كەزدە تەك قانا ەلدىك، توڭكەرىستىك ماقساتتى كوزدەدىك، ەشقانداي دا رۋلىق مۇددەنى كوزگە ىلگەمىز جوق. سودان باستاپ زاماننىڭ ىعىنا قاراي جىعىلىپ، ءار قيلى جولىن تاپقان مولداباەۆتار ءوزىنىڭ قاس جاۋى رەتىندە تەك قانا مەنى قاراۋىلعا الىپ (مەن دە سول بولىستىڭ ادامىمىن، ال قازاق كوميتەتى بولسا سول كەزدە-اق تاراپ كەتكەن) اڭدۋمەن كەلەدى. ەڭ باستىسى - بۇل ارانداتۋ وعان ەمەس، سول مولداباەۆتارمەن ەتەنە ارالاسقان جانە ارالاسىپ جۇرگەن مەنىڭ كەيبىر "دوستارىما" قاجەت بولىپ وتىر. مىنە، بۇكىل ءىستىڭ ءمانىسىن ءتۇسىندىرىپ بەرەتىن جاي وسى. باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس.
3. بۇعان قوسىمشا مەنى تاعىدا: الدەبىر جەر تۋرالى ەرەكشە ساياساتتى جۇرگىزۋشىلەردىڭ كوسەمى دەپ ايىپتاپتدى. وعان "كوسەمدىك كەستە" رەتىندە قالالىق باقشادا كەشكى اس ءىشىپ وتىرعاندا وماروۆ جولداسپەن اڭگىمەلەسكەنىم الىنىپتى /مەنىڭ وماروۆ جولداسقا جازعان حاتىمدى قاراڭىز/.
مەنىڭ جەر ماسەلەسى تۋرالى پىكىرىم تەرگەۋدىڭ حاتتاماسىنا باياندالعان. مەن 1921-22 جىلدان كەيىن جەر ماسەلەسىمەن اينالىسقان ەمەسپىن».
وسىدان كەيىنگى سۇراقتا تاعى دا جەر ماسەلەسىنە باسا نازار اۋدارىلعان. كەيبىر جاۋاپتاردىڭ ءىشىنارا قايتالاناتىنداي كورىنگەنىنە قاراماستان، تىڭ دەرەكتەر مەن دالەلدى قيسىندار كەلتىرىلگەندىكتەن دە قىسقارتپاي ۇسىنامىز.
«سىزدەن وتىنەرىم: مەنىڭ وماروۆپەن، سۇلتانبەكوۆپەن بەتپە-بەت كەزدەستىرۋ تۋرالى تىلەگىمە قارسى بولماساڭىز ەكەن، سەبەبى، تەرگەۋشىنىڭ ايتۋى بويىنشا، مەنى وماروۆتىڭ (جانە) بولىستىڭ كورسەتۋى بويىنشا جاۋاپقا تارتقان ەكەن، سونداي-اق جەرگىلىكتى گازەتكە مەنىڭ وماروۆقا جازعان اشىق حاتىمدى جاريالاتۋعا مۇمكىندىك بەرسەڭىز ەكەن.
ماعان تاعىلعان نەگىزگى ايىپ بويىنشا (مالدى تارگىلەۋگە ارنالعان ناۋقانعا كەدەرگى جاساۋ) ەشقانداي دا ناقتى ايعاقتار (قاشان، قايدا مەن نەندەي كەدەرگى ىستەدىم جانە قانداي زيان كەلدى) كەلتىرىلىمەدى، جوعارىدا ايتىلعان (تەرگەۋ جاۋابىنىڭ حاتتاماسىن قاراڭىز) جالپىلاما قويىلعان 2-3 سۇراقتان باسقا تەرگەۋشى ماعان ەشتەڭە كورسەتپەدى. ول تۋرالى مەن كوپ ەشتەڭە ايتا المايمىن (ويتكەنى ەشقانداي ناقتى ايعاق كەلتىرىگەن جوق). مەنىڭ ويىمشا، جەر-كوكتەگى جالانى ءۇيىپ-توككەن پالەقورلاردىڭ جالاسىنان كورى، مەنىڭ ءوزىم قاتىسقان تارگى تۋرالى زاڭ جوباسىنىڭ بىرنەشە تارماقتارىن ەكونوميكالىق نەگىزگە ءتۇسىرۋ بارىسىندا ىستەگەن جۇمىستارىمدى قاراپ شىققان ابزال بولار. (ول قۇجاتتى تەرگەۋ ىسىنە تىركەۋىڭىزدى وتىنەمىن), ال مەنىڭ جالپى ساياسي كوزقاراسىم تۋرالى مالىمەت كەرەك بولسا، وندا ونى 1925 جىلى سەمەي گۋبەرنيالىق كوميتەنىنە جازعان مەنىڭ مالىمدەمەم مەن تەرگەۋشىگە بەگەن جاۋابىمنان بىلە الاسىزدار.
مەنىڭ بۇل جاۋابىما قاناعاتتانباعان تەرگەۋشى (مەنىڭ جاۋابىمدى مەدالدىڭ جارقىراۋىق جاعى عانا دەپ ويلايدى-اۋ دەيمىن) ماعان (26, 27 جانە 28 قاراشا كۇنى) بارلىق نەگىزگى ماسەلەلەر بويىنشا باسپاسوزگە پىكىر ءبىلدىرۋ جونىندە ۇسىنىس جاسادى، مەن وعان ءۇزىلدى-كەسىلدى قارسى بولدىم، سەبەبى، مەن ەڭ الدىمەن ءوزىمنىڭ ازاماتتىق ار-نامىسىمدى تازا ساقتاۋدى ماقسات ەتكەنمىن، سوندىقتان دا مەنىڭ ءىس-ارەكەتىمنەن ەكىجۇزدىلىك بايقالماۋى ءتيىس، ونىڭ ۇستىنە، مەن "تەمىر توردىڭ ار جاعىندا وتىرىپ" باسپاسوزگە پىكىرىم ارقىلى ءوزىمنىڭ "كىنامدى" جۋعا ۇمتىلعان سياقتى ەكىبەتتى بوپ كورىنگىم كەلمەدى. شىندىعىنا كوشكەندە، مەنىڭ بۇل قاسارىسۋىم تۇبەگەيلى قاسارىسۋ ەمەس، مەن تەمىر توردان تىس، باسقا جاعدايدا ءباسپاسوز ارقىلى پىكىرىمدى اشىق بىلدىرۋگە ارقاشاندا دايىنمىن.
بۇل تەرگەۋگە ءتان ءبىر سايكەسسىزدىك سول، جوعارىداعى كەلتىرىلگەن تارماقتاردىڭ بارلىعى دا ءبىر-بىرىمەن جالعان جەلەۋ ارقىلى جالعانعان، ەش ناقتى ايعاقسىز جالاڭ سوزگە قۇرىلعان. بۇدان كەلىپ مىناداي زاڭدى سۇراق تۋادى: ەگەردە 1919-1929 جىلداردىڭ اراسىنداعى ءىس-ارەكەتىم ۇزدىكسىز زيانكەستىكپەن استاسىپ جاتسا، وندا مەنى نەگە دەر كەزىندە ۇستامادى، نەگە وسى ۋاقىتقا دەيىن مەنى قىزمەتىمدە تىنىش جۇرگىزدى؟ قانداي ادام (باقىلاۋ ورگاندارى جاعىنان) مەنىڭ سونداي اسا قاۋىپتى قاستاندىعىمنىڭ ورشۋىنە جول بەرىپ، ىشمەرەزدىك جاساعان؟!
جوعارىدا باياندالعان جايلاردى تالداساق، وندا بۇكىل تەرگەۋ بارىسىنىڭ ءبىر جاقتى ءۇستىرت جۇرگىزىلگەنىن، مەنىڭ ەشقاندايدا ايىبىمنىڭ، "ۇزدىكسىز جاساعان زيانكەستىگىمنىڭ" جوقتىعى تۋرالى ايتپاعاننىڭ وزىندە، ءوزىمنىڭ ارىمدى ءوزىمنىڭ قورعاۋىما ەشقاندايدا مۇمكىندىك بەرىلمەي وتىر. ايىبىمدى ايعاقتايتىنداي ەشقانداي ناقتى دەرەكتەر مەن قۇجاتتار ماعان كورسەتىلگەن جوق، شىندىقتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن تەرگەۋشىلەرگە كومەك كورسەتەتىندەي بولماشى مۇمكىندىك جاساۋعا دا مۇرسات بەرمەي، ءىستى گپۋ-ءدىڭ كوللەگياسىنا جىبەرىپ قويدى.
مەنىڭ سەنىمىم بويىنشا، مۇنداي سىڭارجاق تەرگەۋدىڭ جۇرگىزىلۋىنە، بىرىنشىدەن: تاعىلعان ايىپتىڭ بارلىعى ارام، جالاقور ادامداردىڭ وسەگىنە قۇرىلعان ء(بىزدىڭ قازاقستاندا مۇنداي جايلار وتە ءجيى كەزدەسەدى) كورسەتىندىلەر بولعاندىقتان دا، گپۋ-ءدىڭ ءوزىن جاڭساق جولعا سالىپ جىبەرۋى; مەنىڭ وتكەن كەزەڭدەگى بۇرىنعى "الاشوردا" تۇسىنداعى قايراتكەرلىگىم تۋرالى، رەتى كەلگەندە ايتا كەتەيىن بۇل ءىس-ارەكەتىمىز ۆتسيك پرەزيديۋمىنىڭ قاۋلىسى (1919 جىلعى جانە 1920 جىلعى) ارقىلى كەشىرىم جاسالعان، ءبىر جاقتى پىكىر ءتۇيۋى بولسا كەرەك. ءتىپتى مەن بۇگىنگى قىزمەتىم ءۇشىن ەمەس، سول وتكەن ۋاقىتتاعى قايراتكەرلىگىم ءۇشىن ايىپقا تارتىپ وتىرعان جوق پا ەكەن دەپ تە كۇدىكتەنەمىن، سەبەبى، مەن سوڭعى 9 جىلدا كەڭەس وكىمەتىنە ادال قىزمەت ەتتىم.
جوعارىداعى مالىمەتتەرىمە وراي جانە 86 كۇننەن بەرى ەشقانداي كىناسىز تۇتقىندا وتىرۋىما بايلانىستى: ءسىزدىڭ جەكە ءوزىڭىز تەرگەۋ ىسىمەن تانىسىپ، تياناقتى ءارى ءادىل تەكسەرىپ، مەنىڭ ادىلەتتى تالاپتارىمنان ءتيىستى قورىتىندى شىعارۋىڭىزدى سۇرايمىن.
مەنىڭ بۇل مالىمەتتەرىمدى مەنىڭ تەرگەۋ ىسىمە تىركەپ قويۋىڭىزدى وتىنەمىن.
قوسىمشا رەتىندە وماروۆقا جازىلعان اشىق حاتتى سالىپ وتىرمىن.
9.ءى. 1929 جىل. قىزىلوردا».
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
