(دەرەكتى اڭگىمە)

قارا كەمپىر قۇراق كورپەنىڭ استىندا ءالى بۇكسيىپ جاتىر. تۇلا بويى جانىپ، تۇنشىققانداي. ايتەۋىر جانى بار. ولمەگەنسوڭ ءوز جانىن ءوزى قيا المايدى. ايتپەسە، مىنا دۇنيەگە ادىرە ايتقالى قاشان. «قازىر تۇرامىن». بىراق قاتقان دەنەسىنە شەگە قاعىلعانداي قوزعالتپايدى. شويىرما بەل ءسال قيمىلداسا بولدى ميىن سۇققىلاپ، ونە بويى ءبىر ۋىس بولىپ، جيىرىلا بەرەدى. وسىلاي ءولىپ كەتسە عوي... بىراق اجال قۇرىق تارتىلار ەمەس.

تالىقسىپ جاتىپ ۇيىقتاپ كەتىپتى. تاڭدايى كەۋىپ شولىركەپ جاتىر... كوزىنە كوش كورىندى. جاساۋلى كوش. اق بوز اتتىڭ ۇستىندەگى كىم؟ ءوزى عوي... ماناس وزەنىنىڭ نۇلى ءشوبى- اي... ەركە وزەن سىڭعىرلاي اعىپ، ءوزىنىڭ شولپىسىمەن جارىسا ءۇن قاتادى. قاليبەك كۇمىس سۋى مولدىرەگەن  توستاعان ۇسىندى. سۋ ەمەس، بال-اۋ، عاجاپ!

كوز قيىعى قاليبەككە ءتۇستى. جەڭىل شاپانىن قىناي بەلدىك تارتىپ الىپتى. قارا مۇرتتىڭ استىنان دۇرديگەن ەرنى كورىنەدى. جۇپ-جۇمساق. ودان جوعارى دوعالداۋ مۇرىن، ار جاعىنان تەسىپ جىبەرەردەي ەكى كوز ايداھارداي اربايدى. جەڭگەلەرى «تىككوز» دەپ نەگە اتاعانىن ەندى عانا سەزگەندەي.

سىمىرە جۇتتى. توستاعاندى بەرەردە ساۋساعى كۋيەۋىنىڭ ساۋساعىنا ءتيدى. ءدىر ەتتى. ۇيات-اي. تاپا تال تۇستە مىناسى نەسى؟

-كەپ قالدى... جان ساۋعالاڭدار...

اششى ايقاي. ءدۇرسىل. الەم تاپىرىق.

قاليبەكتىڭ داۋسى قۇلاعىندا... قارا ايعىرعا يە بول... تۇزكولگە كەتىڭدەر. ساتۇر-سۇتىر.

1930 جىل ەدى. سول قاشقاننان كۇنى تۇنگە، ءتۇنى كۇنگە ۇلاسىپ، قانشا جۇرگەنى ەسىندە جوق. از عانا توپ لۋ فۋدىڭ قۇرىعىنان قۇتىلعانداي. بىراق قارالى حابار قۋىپ جەتتى. قاليبەك قاپى كەتىپتى. ماناس وزەنىنىڭ بويىنداعى كوكتەرەك تۇبىنە دەنەسى جاسىرىلىپتى. وبال-اي. جەتەم ءبىر كۇنى... ول كەرى بۇرىلدى.

... قارا كەمپىر سەلت ەتە ءتۇستى. قارا ايعىر كىسىنەپ تۇر. تۇلا بويى كەرەناۋ تارتقانمەن، ءبىر الاپات كۇش بويىن جيعىزدى. قاليبەكتەن بالا قالماعانمەن، قاسيەتتى قارا ايعىر قالعان جوق پا؟ قارا باسىپ جاتقانى نەسى. جاستىعىنىڭ استىنا تاستاي سالعان  قارا شاپانعا قول سوزدى. تۇردى. باسى اينالدى.  بىراق قارمالاپ ءجۇرىپ قولى وقتاۋعا ىلىكتى. بەلى كۇش العانداي.

قارا ىلگەك اشىلدى. قاپ قاراڭعى، قاراۋىتقان دۇنيە. قارا جەل قاري سوعادى. ۇيدەن قورا جىلىلاۋ كورىندى.

قارا ايعىر قارا كەمپىردىڭ قارا شاپانىنا تۇمسىعىن تىقتى. قۇلاق شەكەدەن سيپاعان الاقان  تابىن سەزدى. ال، قارا كەمپىرگە قاليبەكتىڭ دۇرديگەن ەرىندەرىنىڭ وسىلاي القىمداي  سۇيەتىن مىنەزى  كوز الدىنا كەلدى.

بەۋ-بەۋ دۇنيە! جىلدار جىلجىپ قارا ايعىردىڭ تۇقىمىن ساتىپ كۇن كەشىپ كەلەدى. ەندى قالعانى جالعىز قارا ايعىر. و دۇنيە مەن بۋ دۇنيەنى جالعاپ جاتقان ءومىر قۇرىعى وسى ايعىر عانا. قىتايلىقتار بارلىق اتتى اسكەر ءۇشىن سىپىرا تارتىپ العاندا، تاي كۇيىندە قالعان. ەندى ۇيىرگە شاۋىپ، تولىسقان ءساتى. ولمەستىڭ كۇنى. كەشە عانا قىتايلىقتار كەلىپ تۇقىم الامىز دەپ الىپ كەتكەن. بىراق شاپپاپتى. قامشىمەن قان-جوسا ساباپتى دا. بىراق تۇقىرتا تارتقانمەن، قارا ايعىر قاسارىسىپ باعىپتى.

قارا قىتايلار ايعىردى قايتا اكەلىپ تاستاعان. ەندى كىسىنەپ تۇر. تىم بولماسا ءبىر باۋ ءشوپ پەن ءبىر استاۋ سۋ قۇيۋ كەرەك. قوراعا كىردى. قارا كەمپىر ءشوپتى ارەڭ يتەرىپ تاستادى. بىراق قارا ايعىر شوپكە ەمەس، سۋعا باس قويدى. اسىقپاي، سىزدىقتاتا جۇتتى. الدەنەنى سەزگەندەي قۇلاعىن قايشىلاپ، سىرتقا موينىن بۇرا بەردى. ەندى ءبىرازدا شۇلدىرلەگەن داۋىس ەستىلدى دە، ارتىنشا قۇرىق مويىن، شۇرەگەيدەي  ارىق-تۇرىق قىتاي  كەلىپ كىردى. دوڭگەلەك كوزاينەگىن ون كوتەرىپ، ون ءتۇسىردى.

-ايعىردى اكەتەمىز، - دەدى مىلتىق  اسىنعان بىرەۋى.

-كەشە عانا كۇنى بويى اۋرەلەپ ەدىڭدەر، جەتپەي مە؟ – دەپ  قارا كەمپىر شىلبىردى وزىنە تارتا بەردى.

-قازاقتىڭ ءوزى دە، مالى دا  اككى، كۋ، - دەدى كوزاينەكتى تىرنا قىتاي. – بىراق قىتايدى الداي المايدى...

مىلتىق ءدۇمى يىعىنا سارت ەتە ءتۇستى. قارا كەمپىردىڭ مۇرنىنان جىلىمشى قان اعىپ، اق كيمەشەگى قىزىل بوياۋ بولىپ جۇرە بەردى.

-جىلاما، - دەدى سوياۋ ءتىس قىتاي ۇستىنەن اتتاپ ءوتىپ. – قايتارامىز.

...قارا ايعىردى جەتەكتەگەن ەكەۋى ۇزاي بەردى. قارا كەمپىر ورنىنان ارەڭ كوتەرىلدى. سوڭدارىنان ىلەستى. قارا قىتايلاردىڭ نە ويلاعانى بار؟

سالدەن كەيىن اسكەري قازارما دا كورىندى... كەرمەدە ءبىر بيە بايلاۋلى تۇر. قارا ايعىر بيەنى يىسكەيدى دە، وقىرىنىپ كەرى  شەگىنە بەرەدى.

تىرنا قىتاي ەكى يىعىن قۋشيتىپ، سەلك-سەلك ەتىپ ۇزاق كۇلدى. ەكىنشىسى اڭ-تاڭ. قارا ايعىردى اياعىمەن تارتىپ-تارتىپ جىبەردى.

-بولمايدى، دەدى كوزىلدىرىكتى قىتاي. – بۇل ايعىردىڭ ەنەسى عوي... بىراق قىتايدان قۋلىق  اسىرا المايدى. بيەنى باسقا  ماما اعاشقا بايلاڭدار.

-كوزىلدىرىكتى بالەڭ مال دارىگەرى بولىپ شىقتى. سونان سوڭ  قوبديشاسىن الىپ ءارتۇرلى ءدارى-دارمەكتەردى بيەنىڭ ۇستىنە تۇتاس  جاعىپ، سىلاپ-سيپادى. ەندى  ءبىرازدا كەرمەدەگى  قارا ايعىردىڭ كوزىن  تاس قىلىپ بايلاپ، قاقپايلاپ بيەگە اكەلىپ، تۇمسىعىن تىقتى.

قارا ايعىردىڭ بويىن ءبىر دۇلەي كۇش الدى. بوتەن ءيىس. ەندى تابيعات جۇكتەگەن مىندەتتى ورىنداۋ كەرەك. ەكى اياقتى ارتىپ داۋسى جەر جارا شىڭعىردى. بويىنان ءومىر-داريا اعىپ بارا جاتتى.

ەكى قىتاي ءماز. كوزىلدىرىكتى دە ەس جوق. ءوز تاپقىرلىعىنا ابدەن ءتانتى. كەنەت كوزىردىرىكتى قىتايدى ءبىر توسىن وي  تورلادى. قارا ايعىردىڭ ادامنىڭ الدىندا  اقىماق ەكەنىن مويىنداتقىسى كەلدى. تاڭۋلى ورامالدى شەشىپ جىبەردى.

قارا ايعىر تەرشىنگەن بيەنى، سوياۋ ءتۇستى قارا قىتايدىڭ  مىج-مىج بەت-ءجۇزىن كوردى. دۇنيە قاراڭعى تارتىپ، تۇلا بويى تىتىركەنىپ جۇرە بەردى. ىشقىنا اسپانعا شاپشىدى. شىلبىر ءۇزىلدى. سول قارعىعىن كۇيى اياعىن تارتىپ، كوزىلدىرىكتى قىتايدى جەرمەن-جەكسەن ەتتى دە، قاقپادان سەكىرىپ ءوتىپ، كوسىلە شاپتى. سول ارىنمەن وي شۇقىرعا دا قاراعان جوق. بۋى بۇرقىراپ كەمەرىنەن اسىپ جىعىلىپ جاتقان كارى ماناستىڭ  قۇز جيەگىنەن  سەكىرىپ كەتتى. قارا تولقىننان شىعامىن دەپ قارا ايعىر تالپىنعان دا جوق. سۇمدىق-اي! قارا كەمپىر دە ەندى جالعان دۇنيەمەن ءوزىن جالعايتىن ەشتەڭە جوق ەكەنىن سەزىندى.

ماناستىڭ قارا تولقىنى قارا كەمپىردى دە سۋ استىنا تارتا بەردى...

ءۋاليحان قاليجانوۆ

Abai.kz