(قارا وسپاننىڭ تەمىر نوقتادان بوساپ شىعۋى) 

اۋەلى قارا وسپان دەگەن كىم دەگەنگە كەلەيىك. سەبەبى كوپ ادامدار وسپان باتىردى قارا وسپان دەپ ءجۇر. ءور التايدا ءۇش وسپان بولعان. ولار – تورە وسپان، قارا وسپان، باتىر وسپان. قارا وسپان دەۋى، تورە ەمەس، قارادان شىققان وسپان دەگەنگە قاراتىلعان.

وسپان بەيسەنبىۇلى (1825-1916) اكەسى بەيسەنبى التاي بەتىندەگى دونەنبايۇلى ءتورت ءبيدىڭ ءبىرى عانا ەمەس، ايتۋلى كۇيشى بولعان. 1872 جىلى اكەسى قايتىس بولعان سوڭ، وسپان ورنىنا وتىرىپ 44 جىل ەل بيلەگەن.

قارا وسپان حاقىندا تاريحشى اسقار تاتانايۇلى بىلاي دەيدى: «وسپان بەيسەنبىۇلى، ءمامي جۇرتبايۇلى، بايباق توپانۇلى، ءومىرتاي ناشىنۇلى قاتارلى التايدىڭ بىلىكتى بيلەرى قاسىمحاندى ەلدە قالدىرىپ، وزدەرى شي امبىنىڭ الدىنا بارادى. بۇل تورتەۋىنىڭ ىشىندە العان بەتىنەن قايتپايتىن مىقتىسى، ەرجۇرەك، باتىرى وسپان ەكەن. بالا كۇنىنەن اكەسى بەيسەنبىنىڭ ءادىل بيلىگىن كورىپ وسكەن وسپان حالىقشىل ەكەن. زور دەنەلى، ۇلكەن وتكىر كوزدى، العان بەتىنەن قايتپايتىن جۇرەكتى بولعاندىقتان جۇرت ونى «باتىر» دەپ تە اتاپتى. «قارا وسپان دەپ اتالۋىنا كەلسەك، زاكاريا تورەنىڭ اكەسى وسپانمەن قاتار وسكەندىكتەن قارادان شىعىپ حان بولعان دەگەن سوزدەن «قارا وسپان» اتانىپ كەتكەن كورىنەدى. كوپ جاساپ، بيلىك باسىندا ۇزاق وتىرعاندىقتان جانە حالقى ءۇشىن وتقا كۇيىپ، سۋعا ءتۇسىپ ءادىل بيلىك جۇرگىزگەندىكتەن بيلەر ونى «اعا» دەپ اتاپتى». (ا.تاتانايۇلى «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس» شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى، 1987 جىل. 127-128 بەتتەر).

1882 جىلى (كەي دەرەكتە 1888 جىلى) مان-چيڭ وكىمەتىنىڭ ءامىرى بويىنشا، تارباعاتايدىڭ كەپ امبىسى شاۋەشەك قالاشىعىنىڭ سىرتىن قورشاپ جامبىل (قورعان) سالدىرۋ ءۇشىن التاي قازاقتارىنان 500 جىگىت جانە كوپتەگەن مال بەرۋدى بۇيىرادى.

بۇعان قارسى شىققان قارا وسپان: «التاي ەلى ەجەنمەن كەلىسىپ سارى نوقتانىڭ سالىعىن بەرەتىن بولعاندا، تەك مال ارقىلى سالىق تاپسىراتىن بولىپ كەلىسكەن، ادامنان المان الامىز دەگەن ءسوز ەشقاشان ايتىلماعان. مال بەرسەك بەرەمىز، ادامنان المان بەرە المايمىز!» دەپ قاسارىسادى.

التايداعى ەلباسشىلارىنا باس بولىپ، بۇعان كونبەگەن وسپان بەيسەنبىۇلى شاۋەشەكتە تۇرمەگە قامالىپ، باسىنا تەمىر نوقتا سالىنىپ، كوشە ارالاتىلىپ ماسقارالانادى. ءۇش جىل شي امبىنىڭ قاماۋىندا وتىرادى. سوندا دا ايتقانىنان قايتپايدى.

ونىڭ قاماقتا وتىرعاندا ارتتاىع ەل-جۇرتىنا جازعان ولەڭى دە اۋىزدان-اۋىزعا تارايدى. وندا مىناداي جولدار بار:

جەگەنى كەپ امبىنىڭ قاۋىن-قاربىز،

سۇرالعان شەرىك ءۇشىن وشىڭ جالعىز.

زامانىم الدە قالاي بولادى دەپ،

ەلىمە اق قاعازبەن ايتقان ارىز.

 

قىس ءوتتى كەپ امبىمسەن تالاسۋدا،

حات جازدىم كوكەك-مامىر اراسىندا.

دوس-جاران، قۇداندالى، تۋىس-تۋعان،

سالەمىم ەل قازاقتىڭ بالاسىنا!...

حات ەل ىشىنە جەتكەسىن، حالىق ءدۇمپۋى مەن ارىز-شاعىمى ارقىلى وسپان قاماقتان بوساپ شىعادى. سوندا دا ادام الىمىن بەرمەي، مال سالىعىن بەرەتىن بولادى.

ەلىن، جەرىن قاناتتىعا قاقتىرماي، تۇمسىقتىعا شوقىتتىرماي ۇساۋدا وسپاننىڭ بۇدان باسقا دا ەرلىىگ كوپ.

1904 جىلى التاي بيلەۋشىسى چي چىڭساي المان-سالىقتى كوبەيتپەكشى بولعاندا، وسپان وعان دا قارسى شىعىپ، سالىقتى كۇشىنەن قالدىرتادى. وسپان 1916 جىلى قايتىس بولىپ ونىڭ مۇراگەرلەرى تۇركىستان قاسەنۇلى (1916-1919), كاكەن قاسەنۇلى (1919-1940), دۋتىپ كاكەنۇلى (1940-1947), اشىران كاكەنۇلى (1947-1949) ءتايجى بولىپ بيلىك جالعادى.

قارا وسپان التاي بەتىندە اڭىزعا اينالعان ادام. ونى جوعارى باعالاۋشىلار جەلكەسىنەن قۇيمىشاعىنا دەيىن ءتۇسىپ تۇراتىن قۇلىننىڭ جالىنداي جالى بار ەكەن دەسەدى.

شاۋەشەك جامبىلىنىنىڭ سالىنۋى مەن قارا وسپانعا قاتىستى ەل ىشىنە تاراعان اڭگىمە وتە كوپ. سونداي اڭىزدىڭ ءبىرى بىلاي دەپ شەرتىلەدى:

تارباعاتايدىڭ جامبىلىن سالعاندا تارباعاتاي گۋبەرناتورى حات جازىپ، كەرەيدەن كومەك سۇراپتى. كەرەي بيلەرى ءمامي مەن قارا وسپان اقىلداسىپ، تارباعاتايدان ءبولىنىپ شىعۋدى ويلاپ، قارا وسپان: «كەرەيدەن جاردەم  بەرگىزبەيمىن» دەپ، ءمامي «جاردەمدەسەيىك» دەپ، سونىمەن كەرەي ەكىگە ءبولىنىپ، «ءالى بىرلىككە كەلە الماي جاتىرمىز» دەپ حابار بەرىپ، جۇمىستى ادەيى كەيىنگىگە سوزا بەرىپتى. وسىدان بارىپ التاي كەرەيلەرى مەن تارباعاتاي ۇلىقتارى اراسىنداعى دۇلدارازدىق ۇلعايا ءتۇسىپتى. سوندا بي ءارى شەشەن جاكە:

– ءمامي كەتسە كەرەيدەن اقىل كەتەدى، وسپان كەتسە كەرەيدەن ايبار كەتەدى، – دەپ باعا بەرگەن ەكەن دەسەدى.

«كەرەيدەن ءمامي كەتسە  اقىل كەتەدى، قارا وسپان كەتسە ايبار كەتەدى» دەگەن ءسوز التاي ەلىنىڭ ماتەلىنە اينالعان.

ءبىر جولعى ءبىر جيىندا بىرەۋ بىقىش شەشەننەن:

– كەرەيدىڭ ءتورت ءبيى مالدى قالاي الادى؟ – دەپ سۇراپتى دەسەدى. سوندا بىقىش:

ءمامي ايعايلاماي، قۇرايلاپ الادى;

ءومىرتاي ۇرىشا قۋىپ، قاسقىرشا جىرىپ الادى;

قارا وسپان اقىرىپ جىبەرىپ اپشىڭدى قۋىرىپ، ارتىنان كۋاي-كۋايلاپ الادى.

جاقىپ جونىڭدى باسىپ، كۇلىڭدى شاشىپ الادى، – دەگەن ەكەن دەيدى.

ەندى ءبىر اڭىزدار بويىنشا جوعارىداعى «جاكە ايتىپتى» دەيتىن ءسوزدى بىقىشقا تەليتىندەر دە بار. وندا بىلاي دەلىنەدى:

كەرەيدىڭ ءتورت ءبيى تۋرالى بىقىش:

وسپان كەتسە كەرەيدەن ايدىن كەتەدى،

ءمامي كەتسە اقىل كەتەدى.

جاقىپ ءبىر جاعى ۇرلىعىمەن، ءبىر جاعى زورلىعىمەن الادى.

ءومىرتاي باسىندا بىلقىلداتادى، اياعىندا ارتىڭدى تىرقىلداتادى، – دەيدى ەكەن دەسەدى. مۇنداعى «مال الۋ» دەگەنى سول كەزدەگى بيلەردىڭ حالىقتان الاتىن المان-سالىعىن مەڭزەيدى.

قارا وسپان «شاۋەشەك جامبىلىنا ادام المان بەرمەيمىن» دەپ تەمىر نوقتا كيگىزدىرىلىپ، ۇيىنە قايتىپ كەلگەننەن كەيىن ەل ادامدارى تۇگەل امانداسا بارادى. قازىبەك لاق بي باستاتقان ءبىر توپ ادام وتىرعاندا، ولاردىڭ ۇستىنە تاعى دا بىرنەشە ادام كەلەدى. سوندا ايۋ تەرىسىنىڭ ۇستىندە قۇس جاستىقتا شالقالاپ جاتقان قارا وسپان: «وي، لاقاي، مىنا كەلگەندەرىڭ كىم؟» – دەيدى باسىن كوتەرمەستەن.  باسىن كوتەرمەگەنى، ءبىر جاعىنان، تەمىر نوقتا كيدىرىلگەنىنە قورلانۋى بولسا، ەندى ءبىر جاعىنان، كەرەيدىڭ بەتكە ۇستار ادامدارىنا «مەنى قۇتقارىپ المادىڭدار» دەيتىن ىشكى وكپە-نازى بولسا كەرەك.

سوندا لاق:

– ە، سىزگە امانعا كەلىپ وتىرعان مىنا بەس شاقابايدىڭ ادامدارى عوي، –  دەيدى. قارا وسپان:

– ە، وندا كىمىڭ بار ەكەن؟ – دەيدى تاعى.

لاق:

– ە، وندا كىمىڭ بار ەكەن دەيسىڭ عوي،

سوناۋ وردە بۇلعىن مەن مايقانتاستا

كولباي مەنەن تارى بار.

ونان بەرى قۇلداساڭ،

قاراتۇڭكە دۇرەدە

بايپاق پەنەن سارى بار.

ودان بەرى قۇلداساڭ،

بۋرىلتوعاي، بىتەۋىرگەدە

ۇرىستەم مەن ءمامي بار.

ودان بەرى قۇلداساڭ،

ەساعاسى قازىبەكتى قوسپاساڭ

بەس شاقاباي – ءبارى بار.

باس جاعىڭ جۋانتەرەك،

اياق جاعىڭ اقتۇبەك.

قۇنان شابىس جەردەگى،

از عانا جادىگىڭمەن،

وعان سۇيەنىپ شىرەنگەنىڭمەن،

جاڭاعى بىقاڭ ايتقان ناقىل ەمەس پە؟

ايدىننىڭ تۇراعى اقىل ەمەس پە؟

سەنىڭ كۇش-قۋاتىڭ كەرەي ەمەس پە؟

وعان سۇيەنۋ مەرەي ەمەس پە؟

وسى كۇش-قۋاتتان ايدىنىپ،

ايدار قويعان قىتاي ەمەس پە؟

اسىپ كەتسەڭ باسىڭدا قىتايدىڭ ايدارى بار شىعار.

ايدار قويعىزعان كەرەيدىڭ ايبارى بار شىعار.

كوسىلگەن اياعىڭدى تارتىپ، ايدارلى باسىڭدى كوتەر.

مىنا اباق كەرەي ەل-جۇرتىڭمەن امانداس! – دەگەن ەكەن. سوندا قارا وسپان:

– كەرەي، سەن ءۇشىن باسىمدى ءباي تىكتىم ەمەس پە؟  ايدىنىڭنان، ايبىنىڭنان، ايبارىڭنان اينالدىم، كەرەي! – دەپ باسىن كوتەرگەن ەكەن دەسەدى.

قارا وسپانعا جاسالىپ جاتقان امان-سالەمنىڭ ەندىگى ءبىر كەزەگىندە وعان  امانداسۋعا بوتاقارا تولەباي اقىن بارادى. اماندىقتان كەيىنگى اڭگىمەنىڭ ءبىر ارەدىگىندە قارا وسپان تولەبايعا:

– توكە، مىناۋ تارباعاتايدان اكەلگەن قىنىم ەدى، – دەپ قىنىن كورسەتىپ ماقتانسا كەرەك. سوندا توكەڭ:

قىنىڭنىڭ سىرتى قىزىل، ءىشى اپپاق،

جوندى ەكەن قانداي شەبەر مۇنى باپتاپ.

قارا قازان، سارى بالا تىلەۋىندە،

كەلدىڭ بە امان-ەسەن قۇداي ساقتاپ؟! – دەگەن ەكەن.

ەل ىشىندە بۇدان باسقا دا اڭىز-اڭگىمە وتە كوپ. سونىڭ بارىنەن وسپان بەيسەنبىۇلىنىڭ جاۋلاسسا جاۋلىققا شىدايتىن، سويلەسە سوزبەن بالتالاساتىن، ءازىل-قالجىڭدى دا الىنشە باعالاي بىلەتىن دالا ۇلىنىڭ وجار، ەر مىنەزدى، دارقان بولمىسى كورىنىپ وتىرادى.

قارا وسپان حاقىندا ا.تاتانايۇلىنىڭ «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس» كىتابىندا، م.رازدانۇلىنىڭ «التايدىڭ اق يىقتارى» رومانىندا، بۋىرشىن اۋدانىنىڭ اۋىز ادەبيەتى توپتامالارى مەن تاريحي ماتەريالدار جيناعىندا، جادىك رۋىنىڭ شەجىرەلىك كىتاپتارىندا كوپتەگەن دەرەكتەر قامتىلعان.

وسپانعا قاتىستى ەندىگى ءبىر حيكايا ونىڭ قىزى داريعانىڭ قوبدا بەتىنە سۇگىرباي اۋىلىنا ۇزاتىلۋى حاقىندا بولادى.

داريعانىڭ كورىسى

1910 جىلدارى التايداعى قارا وسپاننىڭ ۇلكەن قىزى داريعانى سۇگىربايدىڭ ۇيىنە ۇزاتقانداعى بولعان وقيعا. قارا وسپان قارتايعاندا ءمىنىپ جۇرەيىن دەپ ەلۋ قويعا ءبىر قارا جورعا ات ساتىپ الىپتى. بۇل حاباردى قوبداداعى سۇگىرباي ەستىپتى. سول كەزدە قارا وسپان مەن سۇگىرباي قۇدا ەكەن. سۇگىرباي كەلىن تۇسىرەتىن بولعاندا قارا جورعا اتتى سۇراپتى. بىراق اۋىل-ايماق بولىپ «وشىڭ ءمىنىپ جۇرگەن ءبىر اتتى قايتەدى؟ وكپە قىلماس» دەپ، سول ءۇشىن قىزعا ون بەس جورعا مىنگىزىپ، ون باس تۇيە ارتقىزىپ بەرىپتى. التايدان ۇزاتقان قىز قوبداعا اسىپ، «جىلاندى» دەگەن جەرگە بارعاندا بىرەۋ: «كەلىن كەلە جاتىر» دەپ، سۇگىربايدان ءسۇيىنشى سۇراپ بارىپتى. سۇگىرباي سوندا ون بەس ادام الدىنان شىعارىپتى:

– قارا جورعانى مىنگىزبەگەن بولسا، وسپاننىڭ قاتىنىن سول جەردەن اۋىلعا كەلتىرمەي قايتارىڭدار، – دەپتى.

بۇيرىق بويىنشا بارعاندار قۇدالاردىڭ اقىل-ەسىن الىپ، سوزبەن قاعىپ، جورعالاردى جامانداپ، تۇيەلەرىن جاقتىرماي، «ءبىر تۇيەنىڭ كوزى سوقىر ەكەن» دەپ ىلمەلەگەندە داريعا قىز:

– ءاي، مالدىڭ سوقىرى تۇرماق ادامنىڭ سوقىرىندا مالدانىپ وتىرسىڭدار عوي، – دەپ سۇگىربايدى مەڭزەپتى. سۇگىرباي ءبىر كوزىنە اق توقتاپ قالعان كىسى ەكەن.

سونىمەن وسپاننىڭ بايبىشەسىن سول جەردەن ۇيىنە قايتارىپتى.

سوندا داريعانىڭ جول ورتادان التايعا قايتقان شەشەسىمەن كورىسكەنى:

شاتىر تىكتىم قازىقتى-اي،

ايە اپام بەرگەن ازىقتى-اي.

الدان شەرىك توساتىن،

بولدىڭىز نەدەن جازىقتى-اي.

ون توعىز تۇيە ارتقانىم،

جىبەكتەن ارقان تارتقانىم.

الىستان شارشاپ ايە اپام،

جول ۇستىنەن قايتقانىڭ!

تايپالتىپ ءمىندىم سۇر جورعا،

مىبەيدى بولسا كىم جورعا.

ءجون بىلمەسكە كەز بولعان،

امالىم بار ما قۋ سورعا؟!

شاپان ءبىر كيدىم ايشىقتاي،

بىلتىرعى قۇلىن تايشىقتى-اي.

جىلاندىعا كەلگەندە.

سۇگىرباي دەگەن جاۋ شىقتى-اي!

كىشكەنە ۇرشىق قورعاسىن،

قورعاسىن التىن بولماسىن.

اپامدى جولدان قايتارتقان،

سۇگىرباي سوقىر وڭباسىن!

كەلگەن جەرىم قوبدا ەدى،

مىنگەنىم ون بەس جورعا ەدى.

وسىنداي قورلىق كورەتىن،

ايە اپام نەدەن سورلى ەدى.

جەلبىرەپ نوقا جەلەگىم،

كوشكەن ەلدەن كەلەمىن.

ادامسىنعان ال كەۋدە،

وسى ما بار ونەرىڭ.

جاساۋىل، جاراق سايلاتتىڭ،

ساۋىت، سەمسەر بايلاتتىڭ.

ەل-جۇرتىڭا داق قويار،

قاتىنعا قىلعان قايراتىڭ.

كوكتەمەس شالعىن قامىسسىز،

ايتىلماس كورىس دابىسسىز.

جالعىز تايعا ار ساتقان

سۇگىرباي نەتكەن نامىسسىز.

شاپان ءبىر كيدىم جاعالاپ،

جورعا ءبىر ءمىندىم تاعالاپ.

ءبىر تاي ءۇشىن بەرگەندى،

ون بەس جورعا باعالاپ.

كونبەستەن اكە، سوزىڭە،

قارسىلىق قىلدى-اۋ وزىڭە.

جەمەڭگەر ەكەن سۇگىرباي،

توپىراق كىرسىن كوزىڭە!

بەرۋشى-ەڭ اكە، باتاڭدى،

كەشىرە كور قاتامدى.

قايتاردىق جولدان امال جوق،

شارشاپ كەلگەن اپامدى.

اكەمنىڭ اتى وسپاندى-اي،

بايگەگە جۇيرىك قوسقاندى-اي.

نە جازعانى بار ەدى،

الدىنان شەرىك توسقانداي؟

اعامنىڭ اتى باتتالدى-اي،

تولىقسىپ توپقا اتتاندى-اي.

سۋدان قارسى شىققانى-اي،

اتالى جاۋىن تاپقانداي.

قوبدانىڭ بويى كەرۋەن،

التايدا قۇردىم سەرۋەن.

ات ايلانعىس كەرەيدەن،

قانداي جەرگە بەرىپ ەڭ؟

ەمەگەيتى جايلاۋىن،

جاعالاپ بيە بايلاۋىن.

الدىنان شەرىك تارتقىزىپ،

ارتىنان داۋىن سايلاۋىن.

جىلاندى – كۇيتەن جەر ەكەن،

ساڭىراۋ باقات ەل ەكەن.

كەلىسپەگەن ءىس ىستەپ،

كەرەيگە نەسىن دەر ەكەن؟

اكەمنىڭ ەدىم بالاسى،

كوزىنىڭ اق پەن قاراسى.

الىس بولدى امال نە،

ەكى اۋىلدىڭ اراسى.

ات جارايدى كەرمەدەن،

ەر جاقسىسى ەلمەنەن.

ەل بيلەگەن ادامنان

ەسىرىك مۇنداي كورمەگەم.

سۇگىرباي كارى قاقپاسىم،

قۇدايىم سەنەن ساقتاسىن.

سىيلامادىڭ بولماسا،

ايەمنىڭ جاسىن، اق شاشىن.

ايتقانىڭدى، ايە، بۇرمايىن.

ادەپسىزدىك قىلمايىن.

استامنان قورلىق كورگەندە

ايانىپ تا تۇرمايىن.

قاناستاي شالقار كولىم-اي،

جاعالاي جاتقان ەلىم-اي.

كورمەگەن قورلىق كورسەتتى-اۋ،

سۇگىربايدىڭ شەرىگى-اي!

ايەم، ەندى امان بول،

اماندىق بەرسىن ۇزاق جول.

اتى بار اكەم الاشقا،

دويىرعا مۇنداي بولماس قور.

جۇك ارتتىم تۇيە كىلەمدەي،

وسەدى جىلقى كۇرەڭدەي.

ويلاپ پا ەدىڭ ايە-اپام،

وسىنداي بولىپ جۇرەم دەپ؟

ايە-اپام ەدىڭ اياۋلى،

اسىقپاي جۇرگەن باياۋلى.

قادىردى بىلمەس تەكسىزدەن

كوڭىلىڭ كەتتى-اۋ قاياۋلى!

كورەرمىن قانشا كەسەلدى،

جىبەرمەسپىن ەسەمدى.

ايىرىلار جەرىم بولسا وسى،

امان بول ايەم، قوش ەندى!

كەلەسى جىل ۋاعىندا اعاسى باتتال ارتىنان امانداسا كەلىپتى. داريعانىڭ سونداعى كورىسى:

امان با، اعا، امان با؟

كوپ ويلاپ كوڭىلىم الاڭدا.

شاعايىن كورگەن قورلىقتى.

كەلگەن سوڭ اعاي امانعا.

الىستان اعا كەلدىڭىز،

امان با تۇگەل ەلىڭىز.

قارايىپ الدا وتىر عوي.

ات بايلار بولعان بەلگىڭىز.

اسقار بەلدەي اعا ەكەم،

باۋىرعا اعا باق ەكەن.

بىلتىرعى كورگەن قورلىقتى

وزىڭە اعا زار ەتەم.

ايە اپام ەدى-اۋ، اياۋلىم،

شىقپايدى شاڭى جاياۋدىڭ.

ۇمىتىلار كۇنى بولار ما،

جۇرەككە تۇسكەن قاياۋدىڭ؟

ايتايىن مۇڭىمدى اعاعا،

ات سۇيەنەر تاعاعا.

الدىمنان شەرىك ويرانداپ،

كەلگەندەي بولدى دالاعا.

ايە اپام قايتتى قاسىمنان،

كورمەگەن ءىسىم جاسىمنان.

قايىردى كەلىپ كوپ شەرىك،

«پەردەنكە»، «پەرەن» اسىنعان.

وسىنداي جوسىن كورىپ پە ەڭ،

سۇمپايى جەرگە بەرىپ پە ەڭ.

كەمپىر-كەشەك، بالاعا،

قۇرالدى شىقتى شەرىكپەن.

توپتى شەرىك ات قويدى،

قۇيىلىپ بەتتەن لاپ قويدى.

كەلگەن كوشكە كۇش قىلىپ،

كوڭىلگە قاياۋ ساپ قويدى.

ايە اپام مىنگەن سۇر جورعا،

شىققان ەكەن سۇم جولعا.

شەرىكپەن زورلاپ قايتاردى.

امالىم بار ما قۋ سورعا؟!

الىستان اعا كەلدىڭ بە؟

اياڭداماي جەلدىڭ بە؟

ات ايلانعىس كەرەيدەن

وسىنداي جەرگە بەردىڭ بە؟

اسىلدىڭ ەدىڭ سىنىعى

ارداقتى جاننىڭ ۇرىعى.

سۇگىربايدىڭ ەلىرگەن،

نەتكەن جامان قىلىعى.

اعانى باۋىر ساعىندى،

ايتايىن اعا شاعىمدى.

جول ۇستىنەن قايتارىپ،

ايە اپام سونشا ناعىلدى؟

ايدادىڭ جىلقى ادىردان،

اعا ەكەم ەدىڭ قادىردەن.

وتكەنگە ءىستى ويلاسام،

سوگىلەدى-اۋ قابىرعام.

شاعايىن، اعا، مۇڭىمدى،

دەمەڭىز قالاي مۇنىمدى.

قورعاپ قالعان كوپ مالىن،

سۇگىرباي نەتكەن جىرىندى.

ەسىكتىڭ الدى جارما ەدى،

اينالار جەرىم تار ما ەدى.

بەرەرىنە وسىنىڭ

ايە اپام مەنىڭ زار ما ەدى؟!

وتكەن ءىس بولدى ارماندا،

تاۋسىلماس ارمان جالعاندا.

قانداي كۇيدە بولدىڭدار،

ايە اپام قايتىپ بارعاندا؟

ۇيىندە اكەم بار ما ەدى،

ويلادى-اۋ شىركىن ءار نەنى،

حان ارتىنان جۇدىرىق.

كەمپىرگە كەلدى-اۋ دارمەنى.

اتانىپ قوبدا ارعى بەت،

كورسەتكەندەي سىي-قۇرمەت.

قاسىمدا سوندا بولساڭىز،

بولار ەد نە كەرەمەت.

ساعىندىم، اعا، كورگەنشە،

ارتىمنان ىزدەپ كەلگەنشە.

كوڭىلىمنەن قايتىپ كەتەدى،

وسىنداي قورلىق ولگەنشە.

قۇندىزدى بورىك باسىمدا،

تولىقسىپ كەلگەن جاسىمدا.

سۇگىربايعا تەڭەمەن

تۇقىمىم تۇگەل اسىلدا.

جىلاندى دەگەن جەر ەكەن،

جاعالاي قونعان ەل ەكەن.

ءبىر تايعا سونشا دولدانىپ،

اكەمە نەسىن دەر ەكەن.

ۇشىردىڭ قىران سوناردا،

ايلانىپ قولعا قونار ما؟

وسى كورگەن قورلىعىم،

تىرىدە ۇمىت بولار ما؟

اۋەدەن ۇشار بۇلدىرىق،

قوعادان شىعار ۋىلدىرىق.

زورلىقپەن جولدان قايتاردى،

ايەمنىڭ ساعىن سىندىرىپ.

شاپان ءبىر كيدىم تۇيمەلەپ،

پاۋەسكە شەكتىم كۇيمەلەپ.

ايە اپامنىڭ الدىنان،

قۇزعىنداي شىقتى ۇيمەلەپ.

ات ۇستادىم كەرمەلەپ،

دومبىرا شەرتتىم پەرنەلەپ.

وسىندايعا كەز بولدىق،

جىلاندى دەگەن جەرگە كەپ.

كىلەمدى جاساۋ جايناتتىم،

ساماۋىر، شاۋگىم قايناتتىم.

ىزدەپ بارىپ الدىمەن،

اۋىلىنا ات ويناتتىم.

اشۋمەن بولعان شايقاسىم،

اقىلىن ءوزىڭ ايتاسىڭ.

كورمەي-اق ونىڭ كەسپىرىن،

ءوز ۇيىمنەن قايتاسىڭ!

اشپاڭىز ونىڭ ەسىگىن،

تيگىزىپ بەكەر كەسىرىن.

اياعىنا باس ۇرما

ارداقتى تۋعان ەسىلىم!

جىلقى ىشىندە قۇلىن-تاي،

اقىلعا بولار ءبىلىم ساي.

ارىستاننىڭ قاسىندا،

جاتا المايسىڭ كوڭىلىڭ جاي.

تۇلكى المايتىن قىران بار،

قۇيرىعى شولاق قۇلان بار.

جاي جاراسىپ جاتارلىق،

قاي كەلىسكەن قۇداڭ بار؟

اۋەدەن ۇشار كەز قۇيرىق،

كەزەكتى جەردە ءسوز جۇيرىك.

ەگىلمەي اعا، اتقا ءمىن،

وسىلاي بولعان ءبىر بۇيرىق!

داريعاعا بايلانىستى قىتاي جانە موڭعوليا جاعىندا ءار ءتۇرلى دەرەكتەر ساقتالعان. ەكى ەل جاعىندا جاريالانعان كورىستىڭ كەيبىر جولدارى دا ۇقسامايدى. ايتالىق، شىنجاڭ جاعىندا كەزىكپەيتىن:

بۋىرشىن دەگەن توعايىم،

الىمبەك دەگەن نوعايىم.

الىمبەكتەن ايىرىلىپ،

شىقپاعان جاننىڭ وڭايىن.

جانقالتام تولعان ورىگىم،

الىمبەك مەنىڭ سەرىگىم.

الىمبەكتەن ايىرىلىپ،

شىبىنداي جاننىڭ بەرىگىن.

كىشكەنە ۇرشىق – قورعاسىن،

الىمبەك مەنىڭ جولداسىم.

اپامدى جولدان قايتارعان،

سۇكىرباي سوقىر وڭباسىن (ۇلىقپان قامانۇلى، «اقىلىنا كوركى ساي داريعا قىزدىڭ كورىسى» «اباي-اقپارات»), – دەگەن جولدار بار. شىنجاڭ جاعىمەن سالىستىرعاندا، قازاق قىزى مەن كەلىنىنە ءتان ەمەس بۇل نۇسقا قاساقانا بۇرمالانعان بولۋى مۇمكىن دەگەن دە وي تۋادى.

«تەكتىدەن تەكتى تۋادى» ماقالاسىندا مەرزەتحانۇلى عىلىم: «بۇل جىردى داريعا ەمەس، سول كەزدە ەل ىشىندەگى قۋشىكەش، جاعالباي ءابدىراحمان دەگەن كىسى شىعارعان دەپ تە ايتادى. قالاي بولعاندا دا بۇل جىر ەل اراسىنا كەڭ تارالىپ ايتىلىپ، بۇگىنگى كۇنگە جەتكەن» دەيدى. (مەرزەتحانۇلى عىلىم «تەكتىدەن تەكتى تۋادى»).

م.عىلىم ماقالاسىندا ابدىكەرىم (اتىكەي) ماردانۇلىنا توقتالادى. ونىڭ جالالى بولىپ ۇلانباتور تۇرمەسىنە تۇسكەنىن، شەشەسى داريعا اتىكەيدى ىزدەپ بارىپ «اندا-ساندا بولسا دا كوزبەن كورىپ، شاي-تاماق تاسىپ تۇرام» دەپ نالايحان اتالعان قازاق اۋىلىنا بارىپ تۇرىپ، سوندا قايتىس بولعانىن جازادى. التايىڭ اق باس شىڭدارىنىڭ باۋىرىندا تۋعان داريعا اڭىزى ءسويتىپ قوبدادان ۇلانباتورعا جالعاسىپ، توپىراق سول جەردەن بۇيىرعان ەكەن. ۇرپاقتارى قايتىس بولعان جەرىنە كەيىننەن ەسكەرتكىش تاقتا ورناتىپتى.

ماردان مەن داريعادان – ابدىكەرىم (اتىكەي), ازامات، الاش، دۇكەن اتتى ءتورت ۇل تۋعان.

ازاماتۇلى كامەن قازىر كوكشەتاۋدا تۇرادى. ول كىسى: «اجەم داريعا وسپان قىزى 1962 جىلى، مەنىڭ بەس جاستاعى كەزىمدە نالايحاندا 70 جاسىندا ءبىزدىڭ ۇيدە ومىردەن ءوتتى. اكەلەرىمىز ءوز قولىنان جەرلەدى. اجەمدى كورە قالعانداردان مەن عانا قالدىم» دەيدى.

اتىكەيدىڭ (ابدىكەرىمنىڭ) العاشقى ايەلىنەن – گونگور، كەيىنگى ايەلىنەن كوممۋنيزم، ماركسيزم، سوتسياليزم جيىنى ءتورت ۇلى بولىپتى. كوممۋنيزم كوكشەتاۋدا، ماركسيزيم استانا ىرگەسىندەگى ساروبادا، سوتسياليزم بايان-ولگەيدە تۇرادى ەكەن.

شىنجاڭ جاعىندا جارىق كورگەن «داريعانىڭ كورىسى» – التاي ايماقتىق بىرلىكساپ ءبولىمىنىڭ قىزمەتكەرى مۇراتحان كەلەسۇلىنىڭ ەل اۋزىنان جازىپ العانى بويىنشا، 1986 جىلى قحر شۇار-دا شىققان «مۇرا» جۋرنالىنىڭ 1-سانىندا جاريالانعان. كەيىننەن، ياعني، 1991 جىلى قىتاي ەلى بويىنشا اۋىز ادەبيەتى توپتامالارىن جيناۋ بارىسىندا، بۇل نۇسقا «التاي قالاسىنىڭ حالىق ولەڭ-جىرلارى» توپتاماسىنا دا بەرىلدى. وسى نۇسقا 2008 جىلى الماتىدا مەنىڭ قۇراستىرۋىممەن جارىق كورگەن «تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىل» (ج.شاكەنۇلى قۇراستىرعان «تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىل» – شەشەندىك سوزدەر. الماتى: دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى، 2008 جىل. 79-بەت) كىتابىنا كىرگەن.

م.رازدانۇلىنىڭ «التايدىڭ اق يىقتارى» رومانىندا دا داريعا قىز وقيعاسى ەگجەي-تەگجەيلى باياندالعان. شىنجاڭدىق جازۋشى قابدەش ءجانابىلۇلى داريعا ءومىرىن ارقاۋ ەتىپ، «تەكتى كەلىن» اتتى دەرەكتى اڭگىمە، «داريعا» اتتى كىتاپ جازعان. اتالعان ادەبيەتتەردىڭ بارىندە «داريعانىڭ كورىسى» شىنجاڭدىق ۇلگى بويىنشا جاريالانىپ وتىرعان.

پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

ا.تاتانايۇلى «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس» شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى، 1987 جىل. 127-بەت.

شاكەنۇلى ءجادي. «قىتايداعى قازاقتار». الماتى: دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى، 2007 جىل.

 «مۇرا» جۋرنالى 1986 جىل. 1-سان. قحر شۇار ءۇرىمجى.

«التاي قالاسىنىڭ حالىق ولەڭ-جىرلارى» توپتاماسى. 1991 جىل. التاي قالاسى. 184 بەت.

ج.شاكەنۇلى قۇراستىرعان «تولعاۋى توقسان قىزىل ءتىل» – شەشەندىك سوزدەر. الماتى:دۇنيەجۇزى قازاقتارىنىڭ قاۋىمداستىعى، 2008 جىل. 79-بەت.

ۇلىقپان قامانۇلى، «اقىلىنا كوركى ساي داريعا قىزدىڭ كورىسى» «اباي-اقپارات».

مەرزەتحانۇلى عىلىم «تەكتىدەن تەكتى تۋادى» 29 قازان 2019  

كامەن ازاماتۇلىنىڭ اۋىزشا ايتقان دەرەكتەرى.

ءجادي شاكەنۇلى

جازۋشى، اكادەميك.

Abai.kz