دارحان كالەتاەۆ. سانانىڭ تاۋەلسىزدىگى
كافكانىڭ «قۇبىلۋ» دەيتىن اتاقتى اڭگىمەسى بار. اڭگىمە كەيىپكەرى گرەگور زامزا كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى، ادەپكى ۋاقىتىندا ويانعان كەزدە ءوزىنىڭ اياق استىنان الىپ مۇيىزگەك قوڭىزعا اينالىپ كەتكەنىن كورەدى. اۋەلدە بۇل ۇيقى قانباعاننان، قازىر ءبىر ۇيىقتاپ تۇرسام ءبارى قالپىنا كەلەدى دەپ ويلايدى. اقىرى ول ءوزىنىڭ اقىل-ەسىنىڭ بۇتىندىگىنە كۇماندانا باستايدى. بۇل ادەبي حيكايانى ادامنىڭ كەنەتتەن جات، بوتەن جاعدايعا تاپ بولۋى، بوتەن كەپكە ءتۇسۋى تۋرالى مەتافورا دەپ تە قابىلداۋعا بولادى. ياعني، سىزگە ءۇيرەنشىكتى ومىردەن تابان تىرەپ، تياناق ەتەتىن ەشتەڭە قالماعان، ءسىز جات قالىپقا دۋشار بولدىڭىز. قورشاعان ورتا، كۇنى كەشە كوزگە تانىس، كوڭىلگە ىستىق ورتا ەندىگى جەردە ءسىز ءۇشىن بەيمالىم، كۇماندى الەمگە اينالعان. پسيحولوگتار ادامنىڭ ساناسى ءۇشىن ەڭ قاتەرلى قۇبىلىس ۇيرەنشىكتى جاعدايدىڭ كۇرت جانە تۇبەگەيلى وزگەرۋى دەپ ەسەپتەيدى. اقىر سوڭى ءومىردى، بولىپ جاتقان وقيعالاردى ناقتى قالپىندا قابىلداۋ تۇيسىگىنەن اداساسىز. مۇنى عىلىمدا فۋتۋروشوك، ياعني كىلت وزگەرگەن بولاشاقتىڭ سوققىسىنان ەسەڭگىرەۋ دەپ اتايدى.
كافكانىڭ «قۇبىلۋ» دەيتىن اتاقتى اڭگىمەسى بار. اڭگىمە كەيىپكەرى گرەگور زامزا كۇندەردىڭ ءبىر كۇنى، ادەپكى ۋاقىتىندا ويانعان كەزدە ءوزىنىڭ اياق استىنان الىپ مۇيىزگەك قوڭىزعا اينالىپ كەتكەنىن كورەدى. اۋەلدە بۇل ۇيقى قانباعاننان، قازىر ءبىر ۇيىقتاپ تۇرسام ءبارى قالپىنا كەلەدى دەپ ويلايدى. اقىرى ول ءوزىنىڭ اقىل-ەسىنىڭ بۇتىندىگىنە كۇماندانا باستايدى. بۇل ادەبي حيكايانى ادامنىڭ كەنەتتەن جات، بوتەن جاعدايعا تاپ بولۋى، بوتەن كەپكە ءتۇسۋى تۋرالى مەتافورا دەپ تە قابىلداۋعا بولادى. ياعني، سىزگە ءۇيرەنشىكتى ومىردەن تابان تىرەپ، تياناق ەتەتىن ەشتەڭە قالماعان، ءسىز جات قالىپقا دۋشار بولدىڭىز. قورشاعان ورتا، كۇنى كەشە كوزگە تانىس، كوڭىلگە ىستىق ورتا ەندىگى جەردە ءسىز ءۇشىن بەيمالىم، كۇماندى الەمگە اينالعان. پسيحولوگتار ادامنىڭ ساناسى ءۇشىن ەڭ قاتەرلى قۇبىلىس ۇيرەنشىكتى جاعدايدىڭ كۇرت جانە تۇبەگەيلى وزگەرۋى دەپ ەسەپتەيدى. اقىر سوڭى ءومىردى، بولىپ جاتقان وقيعالاردى ناقتى قالپىندا قابىلداۋ تۇيسىگىنەن اداساسىز. مۇنى عىلىمدا فۋتۋروشوك، ياعني كىلت وزگەرگەن بولاشاقتىڭ سوققىسىنان ەسەڭگىرەۋ دەپ اتايدى.
باتىس بيولوگتارى جاساعان عىلىمي ءتاجىريبەلەرگە جۇگىنسەك، كەڭ دالادا ەركىن جورتىپ ءجۇرگەن قاسقىردى اياق استىنان قاپاسقا قاماعان كەزدە نەمەسە ءومىر بويى قاپاسقا ۇيرەنگەن قاسقىردى كەنەتتەن ازات كەڭىستىككە قويا بەرگەندە، بەيشارا ءبورىنىڭ جۇرەگى جارىلىپ كەتكەن جاعدايلار دا بولعان كورىنەدى. بۇل دەگەنىمىز - شۇعىل بولعان تاس-تالقان ءوزگەرىستىڭ، قازاقشا ايتقاندا «دۇنيەنىڭ شىرق اينالۋىنىڭ» ادام عانا ەمەس، جالپى ءتۇيسىگى بار جانۋار اتاۋلىعا اۋىر اسەر ەتەتىندىگىنىڭ ءبىر بەلگىسى.
وسىدان جيىرما جىل بۇرىن، ماڭگى باقي مىزعىماستاي كورىنەتىن كەڭەستەر وداعى قۇلاعان كەزدىڭ از-اق الدىندا، ء"دۇنيە شىرق اينالعان" ءبىر قۇبىلىس باستالعان ەدى. ءومىردىڭ ۇيرەنشىكتى ىرعاعى بۇزىلدى، جالپى حالىق نە ىستەرىن، نەگە سەنەرىن بىلمەي، سەڭدەي cوعىلىسىپ، تاپقانى تاماعىنا جەتپەيتىن جاعدايعا دۋشار بولدى. ايلار بويى جالاقى الا الماي سەندەلگەن جۇرت. ءبىر-اق كۇندە قۇنسىزدانعان زەينەتاقىسىنىڭ كەزەگىندە تاڭدى تاڭعا جالعاپ تۇرعان قاريالار. جىلان جالاپ كەتكەندەي جالاڭاش قالعان دۇكەن سورەلەرى... ەڭبەكتەگەن بالادان ەڭكەيگەن قارتقا دەيىنگى ارالىقتاعى حالىققا ء"بىز جەر بەتىندەگى ۇجماقتى ورناتىپ جاتىرمىز، ءبىز دەگەن - ەڭ باقىتتى، ەڭ باقۋاتتى، ەڭ ادىلەتتى، ەڭ ايبارلى، ەڭ اقىلدى، ەڭ مەيىرىمدى... ەلمىز" دەپ ءۇيرەتەتىن الىپ يمپەريا از عانا ۋاقىتتا باتىس كينوسىنىڭ ەسحاتولوگيالىق فيلمدەرىندەگى سياقتى ازعان، توزعان، قىلمىس جايلاعان، ادامشىلىقتىڭ بارشا قاسيەتىن تابانعا سالىپ تاپتاۋعا نەگىزدەلگەن قورقىنىشتى كەڭىستىككە اينالدى. باعىت-باعدار جوعالىپ، تابان تىرەيتىن ەشتەڭە قالماي، ءتۇپسىز قۋىسقا قۇلاپ بارا جاتقانداي كۇي ورنادى. كەشە عانا كەڭەستىك ءومىردىڭ ماعىناسىنا اينالعان قۇندىلىقتار كەلمەسكە كەتتى. ديۋركگەيمنىڭ ءسوزىمەن ايتقاندا: "جاۋاپتار عانا ەمەس، سۇراقتار دا ەسكىرىپ، قاجەتسىزگە اينالعان" زامان تۋدى.
كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇرامىنداعى رەسپۋبليكالارعا تاۋەلسىزدىك وسىنداي ۋاقىتتا كەلگەن بولاتىن. ابدەن داعدارعان قوعام تىعىرىققا تىرەلىپ، سەنىم كۇيرەگەن سول ءبىر وتە كۇردەلى كەزەڭدە رەسپۋبليكالار بىرىنەن سوڭ ءبىرى ءوز تاۋەلسىزدىگىن جاريالاپ جاتتى.
كۇدىگى، كۇمانى كوپ، كۇنى كەشە ىدىراعان يمپەريانىڭ قوردالانعان اۋىر ءماسەلەلەرى ودان دا كوپ، تەك ءۇمىتتى تايانىش ەتكەن ءداۋىر باستالدى.
بۇرىن دا، قازىر دە سول كەڭەستەر وداعى ىدىراعان الاساپىران شاققا قاتىستى الۋان-الۋان پىكىر، باعالاۋلار ايتىلىپ ءجۇر: "سۋۆەرەنيتەتتەر شەرۋى", "ۇلتتىق ەيفوريالار ۋاقىتى", «جيىرماسىنشى عاسىرداعى ەڭ زور اپات", "دەموكراتيالىق جاڭارۋلار كەزى", "ەركىندىك، ازاتتىق باستاۋى", ت. س. س. وسى رەتتە نازار اۋداراتىن ءبىر زاڭدىلىق - ءبىر كەزدەگى مەتروپوليادان ەستىلەتىن پىكىرلەر مەن ءبىر كەزدەگى كولونيالاردان شىعاتىن داۋىستار ءبىر-بىرىنە ءمۇلدە قايشى، كەرەعار باعىتتا بولىپ كەلەدى. البەتتە، جاڭاعى كەرەعار ءپىكىرلەردىڭ تاساسىنان مۇراتى باسقا، قايعى-مۇڭى باسقا، تاعدىرى باسقا تۇتاس ءبىر ساياسي ءمادەنيەتتەردىڭ سۇلباسى تانىلىپ تۇراتىنى دا جاسىرىن ەمەس. بىراق، قالاي دەگەنمەن دە بايىپپەن ويلانساق، سول پىكىرلەردىڭ قاي-قايسىندا دا بەلگىلى دارەجەدە شىندىقتىڭ ۇشقىنى بار ەكەندىگىن مويىندار ەدىك.
ارينە، كەڭەس مەملەكەتىنىڭ قۇلاۋى مەن پوستكەڭەستىك كەزەڭنىڭ العاشقى جىلدارى تۋرالى پىكىرلەردى تۇتاستاي جيناقتاپ، پايىمداۋ - ارنايى تاريحي، ساياسي، سوتسيوپسيحولوگيالىق تالداۋ جۇمىسىن قاجەتسىنەتىن تاقىرىپ. تەك، ءبىزدىڭشە، ەڭ ناقتى، ەڭ رەاليستىك جانە قاتال تۇجىرىمدى باتىس عالىمدارى جاساعان سياقتى: "جۇيەلەنگەن حاوس!" ءبىر قاراعاندا - كۇلكىلى، ۇشقارى بايلام. حاوستا جۇيە بولۋشى ما ەدى، جۇيە بولعان جەردە حاوس قالاي تۇرماق دەيمىز عوي. الايدا، ءبىر كەزدەگى الىپ مەملەكەتتىڭ ءار قيىرىندا بولىپ جاتقان بەرەكەسىزدىكتەردى سالىستىرىپ قاراساڭىز، سولاردىڭ بارلىعىنا ءتان ورتاق بەلگىلەردى بىردەن اڭدار ەدىڭىز. ورتاق بەلگى، ورتاق سىرقات ايقىندالعان سوڭ، سولاردىڭ ءتۇپ-توركىنى قايدان تۋىنداپ جاتقانىن دا باجايلاۋ قيىنعا cوقپايدى.
تىم ۇزاققا سوزىلعان توتاليتارلىق ءدۇلەي ەكسپەريمەنت ۇلتى، ءناسىلى باسقا ميلليونداعان ادامنىڭ، قانشاما ۇرپاقتىڭ ساناسىنا وڭدىرماي سوققى بەرگەن ەكەن. XIX عاسىرداعى اسا ءىرى فرانتسۋز ويشىلى جانە ساياسي قايراتكەرى توكۆيل فرانتسۋز رەۆوليۋتسياسىن تەرەڭ زەرتتەپ بارىپ، توسىن ءبىر تۇجىرىم جاسايدى: "بۇل ادامدار (رەۆوليۋتسيونەرلەر) سىرت قاراعاندا ادامزاتتىڭ پاراساتىنا، ونىڭ الەمدى، زاڭداردى، الەۋمەتتىك ينسترۋمەنتتەردى، مىنەز-قۇلىقتى وزگەرتە الاتىن قۇدىرەتىنە شەكسىز تابىناتىن، بىراق، شىنداپ كەلگەندە، ولار تەك ءوز اقىلدارىنا عانا تابىنۋشى ەدى. پاراساتقا دەگەن قۇرمەت ەشقاشان دا ءدال وسى رەۆوليۋتسيا كەزىندەگىدەي كەمىگەن جوق. سول داۋىردەن بەرى وسىنداي ەكىجۇزدىلىك، ەكىۇدايلىق بۇكىل رەۆوليۋتسيونەر اتاۋلىعا ءتان مىنەز ەرەكشەلىگىنە اينالدى. ولار وزدەرى كوتەرگەن ۇراننان باسقا پايىمدى مۇلدە مويىندامايتىن ەدى".
سوۆەتتىك يدەولوگيانىڭ، سوۆەت كەزىندەگى مەملەكەت - ادام قارىم-قاتىناسىنىڭ رەۆوليۋتسياشىل ويدىڭ نەگىزىندە پايدا بولعانىن ەسكەرسەك، سول كەزدەگى جاريا ۇراندار مەن ناقتى ىستەردىڭ اراسىنداعى قايشىلىقتىڭ سىرىن ۇعۋعا ءبىر تابان بولسا دا جاقىنداي تۇسەرىمىز انىق.
پاراساتتى، اقىلدى تانىماۋ، تانىسا دا مويىنداماۋ! كەڭەستىك ۆەرباليزم قالىپتاعان ويلاۋ ءتيپىنىڭ ەڭ اۋىر دەرتى وسى بولاتىن. جانە بۇل ويلاۋ ءتيپى بارشامىزعا: ءبىلىمى تاياز كوپشىلىككە دە، ءبىلىمدى ەليتاعا دا ءتان ەدى. مۇنىڭ ءبارىن ءتاپتىشتەپ وتىرعان سەبەبىمىز - ءبىز جاسى بار، جاسامىسى بار بۇرىنعى كەڭەس حالقى دەپ اتالاتىن قاۋىم ءوزىمىزدىڭ تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قانداي بولعانىمىزدى ۇمىتپاساق دەگەن نيەت قانا.
ويتكەنى، كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇرامىنان ەندى عانا شىققان، جاڭا زامانعا لايىقتى، الەمدىك وركەنيەت ستاندارتتارىنا ساي تاۋەلسىز مەملەكەت ورناتۋ ءتاجىريبەسى جوق ەلدەردىڭ الدىنا قاتار اتقارىلۋعا ءتيىس ەڭ اۋىر ەكى مىندەت، شەشىمى قيىن ەكى ءتۇيىن تارتىلعان ەدى. ءبىرى - ءبۇكىل قوزعالىس تەتىكتەرى ىستەن شىعىپ، ينەرتسيامەن عانا قىبىرلاپ كەلە جاتقان شالاجانسار ەكونوميكاعا جان ءبىتىرۋ، ەكىنشىسى - كەڭەس قاۋىمىنىڭ ءوز ىشىندە "سوۆوك" دەگەن كەكەسىندى، قورلىق اتقا يە بولعان مەنتاليتەتتى، ياعني ەسكى يدەولوگيانىڭ رۋديمەنتتەرىنە ابدەن شىرمالعان سانانى وزگەرتۋ بولاتىن. ءاسىرەلەپ ايتقاندا، ارتىمىزدا كۇيرەگەن مەملەكەتتىڭ بىقسىعان ءۇيىندىسى، الدىمىزدا "بولامىز با، بولمايمىز با؟" دەگەن گاملەتتىك الاپات سۇراق تۇرعان.
ءار ەل وزىنشە جول ىزدەۋگە كىرىستى. ۇلت رەسپۋبليكالارىنىڭ ءبىرى باتىسقا، ءبىرى شىعىسقا تارتىپ دەگەندەي، ءبىر ۇدەرگەن پروتسەسس باستالدى. كەڭەس داۋىرىنەن قالعان ۇيرەنشىكتى ادەتپەن ەسكى ۇرانداردىڭ ورنىن جاڭا ۇراندارمەن الماستىرۋعا كىرىستى. بۇرىنعى باۋىرلاس رەسپۋبليكالاردىڭ ءبىرازى اسىرە ۇلتشىلدىق، ەندى قايسىبىرى دىنشىلدىك جوبانى ماقۇل كوردى. الايدا، بۇل قازاقستان ءۇشىن بەيمۇمكىن جول ەدى. بىرىنشىدەن، قازاقستان - پوليەتنيكالىق مەملەكەت بولاتىن. سول سەبەپتى دە، تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىندا قاۋلاپ شىققان ايعايشىل توپتىڭ رەۆانشيستىك ۇراندارىنا ىرىق بەرۋ - ەلدىڭ شاڭىراعىن شايقالتىپ، ىرگەسىن تالقاندايتىن اپاتقا ۇرىندىرۋى ءسوزسىز ەدى.
ەكىنشىدەن، باعزى گرەك-لاتىن وركەنيەتىنەن تامىر تارتىپ، XVIII عاسىردان باستاپ دامۋدىڭ جاڭا ساتىسىنا وتكەن، XX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا ۇلتتىق مەنمەندىكتەن ءۇزىلدى-كەسىلدى باس تارتىپ، جالپى ادامزاتقا ورتاق ليبەرالدى قۇندىلىقتاردى قورعايتىن دەموكراتيانى مۇرات تۇتقان باتىس الەمى (باتىس ەۋروپا، امەريكا) جانە سول الەمنىڭ ىقپالىمەن دەموكراتيالىق دامۋ جولىنا ءتۇسكەن وزگە دە وركەنيەتتى جۇرت ءۇشىن جاڭا قۇرىلعان مەملەكەتتىڭ ۇلتشىلدىق امبيتسياسى بەرى دەگەندە تۇسىنىكسىز، ايتپەسە ءتىپتى جيىركەنىشتى كورىنەر ەدى. ونىڭ ءۇستىنە، مۇمكىن، ەڭ باستىسى، اسىرە ۇلتشىلدىق سۇرەن - الەۋمەتتىك پسيحولوگياسى كسەنوفوبيادان ادا، بوگدەنى جاتىرقاپ الالامايتىن، "جاقسىدا جاتتىق جوق" دەگەن ۇعىم ەنشىلى مادەنيەتىنىڭ وزەگىنە اينالعان جانە سول پرينتسيپتى اباي سياقتى الىبى "ادامزاتتىڭ ءبارىن ءسۇي باۋىرىم دەپ، جانە حاق جولى وسى دەپ ادىلەتتى" دەگەن ۇلاعاتىمەن تياناقتاپ كەتكەن قازاق حالقىنىڭ تاريحي ساناسىنا جاسالعان قيانات بولار ەدى.
ءدال وسىنداي الماعايىپ، ۇستارانىڭ جۇزىندەي قىلپىعان جاعدايدا قازاقستان باسشىلىعى جاڭا عانا قول جەتكەن ءتاۋەلسىزدىكتىڭ ىرگەسىن بەكىتەتىن، بارلىق ۇلتتار مەن ۇلىستاردى تەڭ ۇستاي وتىرىپ، قازاق ەلىنىڭ ەڭسەسىن تىكتەيتىن سونى جول تابۋعا ءتيىس ەدى.
ەل تاعدىرى، بۇگىنى مەن ەرتەڭى ءتاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى، ەلباسى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى نازارباەۆتىڭ قانداي شەشىم قابىلداپ، قانداي جول تاڭدايتىنىنا تىكەلەي بايلانىستى بولدى. تاريحتا جەكەلەگەن ۇلىستىڭ عانا ەمەس، تۇتاس ءبىر داۋىردەگى كوپتەگەن ەلدەردىڭ تاعدىر، كەلەشەگى ءبىر-اق ادامنىڭ، سول مەزگىلدە موينىنا بار جاۋاپكەرشىلىكتى جۇكتەگەن ۇلت كوشباسشىسىنىڭ ىرقىنا، سونىڭ وڭ نەمەسە تەرىس شەشىمىنە تاۋەلدى بولعانىن ايگىلەيتىن مىسالدار از ەمەس. ادامزات تاريحىنىڭ ءمان-ماعىناسى جايىندا اسا قۇندى فيلوسوفيالىق ەڭبەك قالدىرعان ياسپەرس: "تاريح - جەكەلەگەن تۇلعالاردىڭ قاجىرلى تۇردە العا ۇمتىلۋى" دەگەن ءماشھۇر پىكىرىن بەكەرگە ايتپاسا كەرەك.
قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش پرەزيدەنتى ءوز ەلىن ءبىر فورماتسيادان كەلەسى، مۇلدە باسقا فورماتسياعا وتكەرمەك قاتەرلى وتكەلدەن امان عانا ەمەس، ابىرويمەن الىپ ءوتتى. مەملەكەت قۇرىلىسى، حالىقارالىق قاتىناستاردان باستاپ، كوممۋنالدىق قىزمەتكە دەيىنگى ارالىقتاعى بارلىق سالا تۇبەگەيلى رەفورمانى قاجەتسىنگەن كەز ەدى ول. سول رەفورمالار پرەزيدەنتتىڭ تىكەلەي جەتەكشىلىگىمەن جۇزەگە اسىپ جاتتى. كوپشىلىگىن ءبىز بۇرىنعى كەڭەس رەسپۋبليكالارىنىڭ ىشىندە ءبىرىنشى بولىپ قابىلداپپىز، باۋىرلاس، كورشىلەس جۇرتقا ۇلگى، نۇسقا بولىپپىز. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازارباەۆ - پوستكەڭەستىك كەڭىستىكتەگى، پوستكەڭەستىك داۋىردەگى ەڭ كەمەل رەفورماتور. جانە بۇل - تەك ءبىزدىڭ ەمەس، قازاقستان دامۋىنا ىقىلاسپەن قاراعان شەت جۇرتتىڭ دا پىكىرى ەكەنىن ۇمىتپاعان ءجون.
البەتتە، سول كەزەڭدەگى وزگەرىستەر جۇرتتىڭ بارشاسىنىڭ كوڭىلىنەن شىقتى دەسەك، شىندىققا قيانات بولماق. شۇعىل وزگەرىستەردى قابىلداي الماعان، ۇركە قاراعان، قارسىلىعىن اشىق بىلدىرگەن ادامدار، توپتار بولدى. بۇلاي بولۋى زاڭدى دا ەدى. بۇل زاڭدىلىقتىڭ وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى سەبەپتەرىن تالداپ جاتپاي-اق، وسىدان جيىرما ءتورت عاسىر بۇرىن عۇمىر كەشكەن، الەمدىك فيلوسوفيانىڭ ءتۇپ اتاسى اريستوتەل ءوزىنىڭ "ساياسات" اتتى ەڭبەگىندە بىردە-ءبىر رەجيم بۇكىل بۇقارانىڭ قولايىنا بىردەي جاقپايدى، ولاي بولۋى مۇمكىن دە ەمەس، ءويتكەنى ادامدار قانداي ءار ءتۇرلى بولسا، ولاردىڭ تالاپ، سۇرانىستارى دا ءار الۋان دەپ، قاداپ ايتىپ كەتكەنىن ەسكە الساق تا جەتكىلىكتى دەپ بىلەمىز. وسىعان ورايلاس لەپەستى XIX عاسىردا اتاقتى شۆەيتسار فيلوسوفى، تاريحشىسى بۋركحارد تا ايتقانى بەلگىلى: "دەموكراتيا مەن ساياسي بوستاندىقتىڭ جۇرتتىڭ بارىنە بىردەي ۇنايتىن كەمەل ساتىسى جوق".
قازاق ەلى ءۇشىن نۇرسۇلتان نازارباەۆ تاڭداعان جولدىڭ دۇرىستىعىن ۋاقىت ءدالەلدەدى. ءبىز تاعدىرلاس ەلدەردى تابالاۋدان اۋلاقپىز، بىراق جول ايرىقتا ءاسىرەقىزىل ۇرانداردىڭ جەتەگىنە ەرىپ، دەموكراتياعا سورپاسى ەش قوسىلمايتىن وحلوكراتيانىڭ ىرقىندا كەتكەن كەيبىر رەسپۋبليكالاردىڭ قانداي قاندى تراگەديالارعا، ءتىپتى ازامات سوعىستارىنا تاپ بولعانىن قاپەردەن شىعارماعان دۇرىس.
قازاقستاندا جيىرما جىل ىشىندە جاسالعان رەفورمالاردى تالداپ ەمەس، كوكتەي شولىپ شىعۋدىڭ ءوزى - ءبىر ماقالانىڭ مۇمكىندىگىنەن تىسقارى مىندەت. سوندىقتان ءبىز بولاشاق بەت-باعدارىمىزدى ايقىنداپ بەرگەن، الىستى كوزدەگەن، ەل تاعدىرى، ەلدەگى دەموكراتيا تاعدىرى ءۇشىن وتە ءماندى ەكى ماسەلەگە عانا توقتالىپ وتپەكپىز.
"دەموكراتتارسىز دەموكراتيا بولۋى مۇمكىن ەمەس", - دەيدى فۋكۋياما. ال قانداي دا بولسىن قوعامدا دەموكراتيانىڭ نىق، كامىل ورنىعۋىنىڭ بىردەن-ءبىر كەپىلى - جاڭا تەحنولوگيالارعا نەگىزدەلگەن يندۋستريانىڭ، دامىعان ەكونوميكانىڭ بولۋى ەكەندىگىن دەموكراتيا تاريحىن زەردەلەگەن عالىمداردىڭ بارلىعى دەرلىك اتاپ كورسەتەدى. اش-جالاڭاش، بارلىق سالادا بىردەي ارتتا قالعان قوعامدا شىنايى دەموكراتيا بولۋى نەعايبىل، ونداي ەلدە دەموكراتيا نىشاندارى مىندەتتى تۇردە وحلوكراتياعا، سودان سوڭ وحلوكراتيانىڭ بولماي قويمايتىن سالدارى - زورلىقشىل توتاليتاريزمگە اينالادى.
وركەنيەتتى جۇرتقا ەجەلدەن ءمالىم وسى زاڭدىلىقتى مويىنداعاندا بارىپ، نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ ەڭ اۋەلى ەلدىڭ ءال-اۋقاتىن كوتەرىپ، جاڭا زامان تالاپتارىنا ساي وزىق تەحنولوگيامەن قارۋلانعان قۋاتتى ەكونوميكالىق جۇيە قالىپتاۋدى كوزدەگەن باعدارلاماسىنىڭ ۇلى ماقسات، ءتۇپ مۇراتىن تۇسىنە الامىز.
جاڭا يندۋستريا جاساۋ ستراتەگياسىنان كىندىگى اجىرامايتىن كەلەسى ماسەلە - ءبىلىم ماسەلەسى. تەك ءبىلىمدى ادام عانا كۇردەلى تەحنولوگيانى مەڭگەرە الاتىنى دالەلدەۋدى كەرەك ەتپەيتىن شىندىق. ال ءبىلىمدى ادام - دەموكراتيا ورناتۋشى بىردەن-ءبىر كۇش. بۇل - گەگەلدەن تارتىپ، قازىرگى زامانعى وتە تانىمال سوتسيولوگ، فۋتۋرولوگ توففلەرگە دەيىنگى ارالىقتاعى ءىرى ويشىلاردىڭ ءبارى توقتاعان تۇجىرىم. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ "بولاشاق" باعدارلاماسى، زامان تالابىنا ساي وقۋ ورىندارىن اشۋعا باعىتتالعان قاجىرلى ەڭبەگى وسى مۇراتتىڭ ۇدەسىنەن تابىلسا كەرەك-ءتى. باسقاشا ايتقاندا، ءبىز قازىر فورمالدى ەمەس، ناقتى دەموكراتيا ورناتۋ باعىتىنداعى ەرەسەن جۇمىستى اتقارۋ ۇستىندەمىز.
بۇل تاراپتاعى ويىمىزدى تۇيىندەي كەلە ايتارىمىز: ەل تاريحىنداعى جيىرما جىل ىشىندە بولعان قىرۋار وزگەرىستەردىڭ جەڭىسكە پاراپار ناتيجەسى - سانانىڭ، ويلاۋ ءتيپىنىڭ وزگەرۋى، سودان سوڭ جاڭاشا ويلايتىن، الەمدى ەركىن ارالاپ، جاسقانباي تانيتىن بۇلا ۇرپاقتىڭ پايدا بولۋى. ءبىر سوزبەن ايتقاندا، سانامىز تاۋەلسىزدەندى. الدا بيىك اسۋ، ۇلان مەجەلەر تۇر.
سول مەجەگە اداسپاي جەتۋ ءۇشىن قاجەت ەڭ اسىل قاسيەت - قازاق دانالارى تىنباي وسيەتتەپ كەتكەن ەل بىرلىگى ەكەنىن جادىمىزدا ۇستاعانىمىز ابزال. زامانىندا التى الاش "كومەكەي اۋليە" دەپ قاستەرلەگەن بۇقار جىراۋ بىلاي دەگەن ەكەن:
"اينالا الماي ات ءولسىن،
ايىرا الماي جات ءولسىن،
جات بويىنان ءتۇڭىلسىن،
ءبارىڭىز ءبىر انادان تۋعانداي بولىڭىز!"
دارحان كالەتاەۆ، ساياسي عىلىمدار دوكتورى.
«اباي-اقپارات»
