فاريدا بىقاي. ماڭگۇرت ەلەس
... ول سەزەدى. بىراق تۇسىنە الماي قور بولدى. كورشى ايەلدىڭ نەلىكتەن ءوزىن «ءاي، ماڭگۇرتپىسىڭ» دەپ وسىلاي اتاعانىنا ءالى دە تۇسىنە الماي اڭ-تاڭ. ۇيگە كەپ، اكە-شەشەسىنەن سۇراپ ەدى، اكەسى مىرس ەتىپ كۇلدى دە: «وقىمىستى ءبىر قازاقتاردىڭ شىعارىپ جۇرگەن ءپالسافاسى شىعار، قازاقتان دانا حالىق جوق دەپ جۇرگەندەر دە سولار عوي، ال قازاقشا بىلمەگەن بىزدەردى وزدەرىنشە سولاي اتايتىن بولىپتى عوي. وعان سەن قايعىرىپ، مازاڭدى الما، وعان سەن كىنالى ەمەسسىڭ» - دەدى. «وزدەرى سياقتى مال باعىپ، يۋرتادا وتىرا بەرسىن دەيتىن شىعار؟ ءبىز ەمەس، ولار ماڭگۇرت ەلەسىندە شىعار، ۆەليكي مادەنيەت قايسى ەكەنىن بىلمەيدى. قازاق ءتىلى، قازاق ءتىلى دەگەندە وڭەشتەرىن سوزعاندا سونداي، سويلەي بەر ورىسشا، ودان ءولىپ جاتقان ەشكىم جوق». اكە-شەشەسىنىڭ دە ايتقاندارىنان ەشتەڭە تۇسىنبەدى. سوندا قايسىسى دۇرىس ايتادى؟ كورشى ايەل مە، الدە اكە-شەشە مە، سول جاعىن تۇسىنە المايدى. «بالام، سەن قازاقتىڭ ۇلىسىڭ عوي، قۇداي-اۋ، نەگە ءوز تىلىڭدە سويلەمەيسىڭ، مەنى كۇندە كورەسىڭ، تىم بولماسا قازاقشا امانداسۋدى ۇيرەنىپ الساڭشى، ۇلكەندەرگە «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەيسىڭ، بۇل، بالام، «اللانىڭ» نۇرى جاۋسىن دەگەن ءسوز، ايەل ادامدارعا دا سولاي امانداسۋعا بولادى، بىراق سەن قازىر كىشكەنتايسىڭ عوي، «سالەمەتسىز بە؟» دەپ امانداسا بەر. مەنى اپاي دە نەمەسە تاتە دە، اناۋ ۇيدەگى ۇلكەن كىسىنى «اعا» دەيسىڭ» - دەدى بۇگىن تاعى كورشى ايەل شاقىرىپ الىپ. تۋرا ساباق تۇسىندىرگەندەي بولدى.
... ول سەزەدى. بىراق تۇسىنە الماي قور بولدى. كورشى ايەلدىڭ نەلىكتەن ءوزىن «ءاي، ماڭگۇرتپىسىڭ» دەپ وسىلاي اتاعانىنا ءالى دە تۇسىنە الماي اڭ-تاڭ. ۇيگە كەپ، اكە-شەشەسىنەن سۇراپ ەدى، اكەسى مىرس ەتىپ كۇلدى دە: «وقىمىستى ءبىر قازاقتاردىڭ شىعارىپ جۇرگەن ءپالسافاسى شىعار، قازاقتان دانا حالىق جوق دەپ جۇرگەندەر دە سولار عوي، ال قازاقشا بىلمەگەن بىزدەردى وزدەرىنشە سولاي اتايتىن بولىپتى عوي. وعان سەن قايعىرىپ، مازاڭدى الما، وعان سەن كىنالى ەمەسسىڭ» - دەدى. «وزدەرى سياقتى مال باعىپ، يۋرتادا وتىرا بەرسىن دەيتىن شىعار؟ ءبىز ەمەس، ولار ماڭگۇرت ەلەسىندە شىعار، ۆەليكي مادەنيەت قايسى ەكەنىن بىلمەيدى. قازاق ءتىلى، قازاق ءتىلى دەگەندە وڭەشتەرىن سوزعاندا سونداي، سويلەي بەر ورىسشا، ودان ءولىپ جاتقان ەشكىم جوق». اكە-شەشەسىنىڭ دە ايتقاندارىنان ەشتەڭە تۇسىنبەدى. سوندا قايسىسى دۇرىس ايتادى؟ كورشى ايەل مە، الدە اكە-شەشە مە، سول جاعىن تۇسىنە المايدى. «بالام، سەن قازاقتىڭ ۇلىسىڭ عوي، قۇداي-اۋ، نەگە ءوز تىلىڭدە سويلەمەيسىڭ، مەنى كۇندە كورەسىڭ، تىم بولماسا قازاقشا امانداسۋدى ۇيرەنىپ الساڭشى، ۇلكەندەرگە «اسسالاۋماعالەيكۇم» دەيسىڭ، بۇل، بالام، «اللانىڭ» نۇرى جاۋسىن دەگەن ءسوز، ايەل ادامدارعا دا سولاي امانداسۋعا بولادى، بىراق سەن قازىر كىشكەنتايسىڭ عوي، «سالەمەتسىز بە؟» دەپ امانداسا بەر. مەنى اپاي دە نەمەسە تاتە دە، اناۋ ۇيدەگى ۇلكەن كىسىنى «اعا» دەيسىڭ» - دەدى بۇگىن تاعى كورشى ايەل شاقىرىپ الىپ. تۋرا ساباق تۇسىندىرگەندەي بولدى. بۇل ۇيگە كەپ، ءجۇز رەت قايتالاپ «اسسالاما...» - «سالەمەتسىزبەنى» ۇيرەنبەك بولسا دا، ءتىلىن بۇراپ، اۋزىن قيسايتىپ كەپ قانشا وتىرعانىمەن جۋىق ارادا قازاقشا سوزدەر دۇرىس شىعا قويمادى. قانداي قيىن سوزدەر، كىمدەر ويلاپ تاپتى ەكەن دەپ ويلادى. بۇل ءوستىپ سوزدەردى ايتا الماي وتىرعاندا ۇيگە شەشەسى كەپ كىردى:
- وي، بوتاشكا، سەن نە اعىلشىنعا دايىندالىپ وتىرمىسىڭ؟ داۋىسىڭ قاتتى-قاتتى شىعىپ كەتتى، اۋىرلاۋ شىعار ايتۋ ساعان، بۇل ءتىلدى بىلسەڭ، سەنەن كۇشتى ادام، سەنەن ءبىلىمدى ادام بولمايدى، وقى-وقى، بوتاشكا،-دەپ شىعىپ كەتتى. بۇل قايتادان «اسسا..ءدى» جاتتاۋعا كىرىستى. اراسى التى كۇن ءوتتى دەگەندە امانداسۋدى جاتتاپ بولدى-اۋ، قۋانىشى قوينىنا سىيماي، كورشى پودەزدە تۇراتىن شالعا امانداسۋعا اسىقتى. شال كۇندەگى ادەتىنشە ەسىك الدىندا وتىر ەكەن. بۇل دايىندالا باستادى. ءبىر، ەكى، ءۇش:
- اسسالاۋماعالەيكۋم! - دەدى قاسىنان ءوتىپ بارا جاتىپ.
- ءوي، سەنبىسىڭ ەي؟ بار بول بولام، مولدا بول! ءوي ساعان قازاقشا امانداسۋدى كىم ۇيرەتتى؟ ءشوپ باسىن سىندىرايىق ساعان، ءوي، سيىر كورگەن وگىزدەي بولماي بەرى كەلشى ءوزىڭ! انداعى ەكى قولىڭدى ماعان نەگە ۇسىنبايسىڭ، قازاق امانداسقاندا اۋەلى قوس قولىن ۇسىنباۋشى ما ەدى؟ ال، سەن بازارداعى سارت ساۋداگەر قۇساپ قاسىمنان ءوتىپ باراسىڭ، سەن «اسسالاۋماعالەيكۋم» دەگەندە مەن دە قوس قولىمدى ۇسىنىپ «ۋاعالەيكۋماسسالام» دەمەيمىن بە ەكەن، ا؟
و، عاجاپ، دەپ ويلادى بۇل، نەتكەن عاجاپ! شالدىڭ ايتقاندارىنىڭ بىرەۋىن دە بۇل ۇققان جوق، شالدىڭ ءوزى سول جەردە وتىرا قاپ، الگى ايتقان سوزدەرىنىڭ ءبارىن تاپتىشتەپ تۇرىپ اۋدارىپ بەردى.
- اتىڭ كىم ەدى سەنىڭ ءوزى؟ بۇل تۇسىنبەيمىن دەپ باسىن شايقادى، شال ورىسشاعا اۋدارىپ بەرگەندە، ۇيالعانىنان جەرگە كىرىپ كەتە جازدادى.
- جانمير، - دەدى بۇل ازەر سويلەپ، جانيبەك اكەمنىڭ اتى، مير دەگەن، شەشەمنىڭ اتى گۇلميرانىڭ «ميرىن» العان عوي،- دەدى ول ماقتانعانداي بولىپ.
- ويلاپ تاپقاندارىن قاراشى ەي، بىرىنەن-ءبىرى ايرىلىپ قالاتىنداي! بۇ قازاق بالاعا ات قويۋدى دا ۇمىتىپ بارادى ەي! سەنىڭ اكەڭ اناۋ جۇرگەن وقىمىستى ما؟ شەشەڭ اناۋ - قىزىل شاش قاتىن با ەي؟ ولاردان تۋعان سەن ماڭگۇرت-ەلەستەي قايتىپ وڭاسىن؟-دەپ شال قاراداي اشۋعا باستى. بۇل سەلك ەتە ءتۇستى!.. ماڭگۇرت ەلەس دەدى مە تاعى؟ مەن ماڭگۇرت ەلەستەن تۋعام با!؟.
- بالام، سەن قازاقسىڭ عوي، سەن انا باسقا بولىپ وزگەرىپ جۇرگەن جانمير اكە-شەشەڭە قاراما! ولار ەندى تۇزەلمەيدى، سولاي كەتكەنى كەتكەن، ولاردى ەندى قازاق جاساي المايسىڭ، ولاردىڭ بولمىستارىندا قازاقىلىقتان ەشتەڭە دە جوق، قۇرىعان! سەنى ماڭگۇرت ەلەسى قىپ تاستاعان دا سولار! - دەدى شال كۇڭىرەنىپ.
- ءتىلىڭدى، سالت-ءداستۇرىڭدى ءبىل، بالام!
شال كەتىپ قالدى، تەگى بۇعان قازاقشا اۋدارىپ اۋدارماشى بولۋدان شارشادى ما، اناۋ ءۇيدىڭ ەسىگىنىڭ الدىنا بارىپ دەمىن الدى.
بۇل تۇنىمەن ۇيىقتاي المادى. قاسىندا جالبا-جۇلبا ماڭگۇرت ەلەس جۇرگەندەي بولىپ، اينالاسىنا قاراپ قورقىپ جاتتى. سول ەلەس كەلىپ قىلقىندىرىپ، جانىن الاتىنداي بولدى. «ول سەنەن ءبارىن الىپ بولعان! ءتىلىڭ جوق، سالت-ءداستۇردى بىلمەيسىڭ، بولمىسىڭ باسقا» دەپ كورشى شال ايعايلاپ تۇرعانداي بولدى. بۇل ايعايلاپ شوشىپ وياندى، شەشەسى جۇگىرىپ كەلدى.
- بوجە موي. سىنوك، بوتاشكا، گوسپودي، ۋسپوكويسيا، ۋستال ناۆەرنوە، سپوكوينوي نوچي تەبە، بوتاشكا، - دەپ بەتىنەن ءسۇيىپ، قايتا كەتىپ قالدى.
بۇل تاڭەرتەڭ تۇرعان سوڭ، كورشى ايەلدى كوردى. جاتتاپ العان قازاقشاسىمەن امانداسىپ ەدى، كورشى اپاي قۋانىپ قالدى. بۇل تۇندە قورقىپ ۇيىقتاي الماعانىن ايتتى.
- وندايدا بالام، «ءپىسىمىللا، اللا ساقتاي گور» دەپ سىيىنىپ جات! بۇگىننەن باستاپ وسى ءسوزدى جاتتاپ ال، جاراي ما، سوسىن، كۇندە ۇيىقتار الدىندا قايتالاپ ايتىپ جاتاسىڭ. سوندا عانا سەنىڭ قاسىڭنان ماڭگۇرت ەلەس دەگەن بالەكەت كەتەدى، - دەدى دە، كورشى ايەل:
- كەلشى سەنى ۇشىقتاپ جىبەرەيىن دەپ، ۇيىنەن ءبىر كەسە سۋ اكەلىپ «تفۋ، تفۋ، تفۋ» دەپ بۇنىڭ باسىن اينالدىرا سۋ بۇركىپ ۇشىقتاپ جاتىر. بويى جەڭىلدەپ قالعانداي بولدى. ساباققا كەلدى. مۇندا دا ءوزى سياقتى بالالار قازاقشا سويلەمەيدى، باسقا تىلدە امانداسىپ جاتىر، باسقا ءبىر تىلدە سويلەيدى. سوندا بۇلار دا مەن سياقتى... ءماڭ...تتەر مە؟ بۇل سولاي دەپ ويلاۋعا قورىقتى، جو..، جوق ولار ەمەس، جالعىز مەن عانا بولايىنشى، ولار بولماسىنشى ونداي دەپ ويلاپ وتىر. ويلامايىن دەسە... ولار دا ءوزى سياقتى.
كەشكە ۇيىنە كوڭىلسىز كەلدى.
- ماما، مەنى قازاقشا مەكتەپكە وقۋعا بەرشى،- دەدى تۇندە ۇيقىعا جاتاردا.
- قازاقشا مەكتەپكە؟ قوي، بۇنى اكەڭ ەستىمەسىن! وندا نەڭ بار؟ وندا ءبىلىم جوق دەيدى! مۇعالىمدەردىڭ وزدەرى قازاقشا بىلمەيدى دەيدى!
- ماما، ونىڭ ءبارى وتىرىك، وسەك! ولار ءبىلىمدى، ءوز تىلدەرىندە سويلەي الادى، ولاردىڭ بىلمەيتىنى جوق، ولار وكتيابر ايىن - قازان، ءنويابردى - قاراشا دەيدى، وعان اباي اتا ولەڭ شىعارعان! - دەدى بۇل بار بىلەتىنىن ايتىپ.
- ساعان مۇنىڭ ءبارىن مىنا كورشى ايەلدىڭ ۇلى ايتىپ ءجۇر مە؟ ولار بۇرىنعى قازاقتار، ءبىز جاڭا قازاقتارمىز، بالام، وركەنيەتكە جەتۋىمىز كەرەك، باتىستىڭ مادەنيەتىن ولار تۇسىنبەيدى! - دەدى شەشەسى جاقتىرماعانداي.
اكەسى تەلەديدار كورىپ وتىر ەكەن. ديكتور ءبىر قالادا كوشە اتتارى وزگەرىپ، ءوز اتا-بابامىزدىڭ ەسىمدەرى قايتا ورالىپ جاتقانىن ايتىپ جاتىر. ولار كىمدەر ەكەن؟ مىنا ءبىر ساقالى بار اتا كىم؟ انا ءبىر باتىر كىم؟ قابانباي، ناۋرىزباي، بوگەنباي، ولجاباي، بايان، گاۋحار دەي مە؟ اكەسى ورنىنان تۇرىپ، باسقا ارناعا قوستى. ايتپاقشى، جاڭاعى ديكتور اعاي دا «ءبىزدىڭ باتىرلارىمىز نايزانىڭ ۇشىمەن، قىلىشتىڭ جۇزىمەن، بىلەكتىڭ كۇشىمەن جەرىمىزدى قورعاپ قالعان، ۇلتاراقتاي بولسا دا جەرىڭ قىمبات، جەر ساتىلمايدى» دەپ جاتتى عوي. جەردى نەگە ساتادى؟ سوندا ءبىز قايدا بارىپ تۇرامىز؟ كىتاپ وقىعىسى كەلدى، ۇيىندە قازاقشا ءبىر كىتاپ جوق. اكە-شەشەسى شەتەل ءومىرىنىڭ روماندارىن عانا وقيدى. مۋزىكا تىڭدايىن دەسە، قازاقشا ەشتەڭە دە جوق. كورشى ايەلدىڭ ۇيىنە بارعاندا، ول ەكى كوزىن تارس جۇمىپ، كۇي تىڭداپ وتىرادى. جىلايدى، بۇعان جەتەر دۇنيەدە اۋەن جوق، قانداي كەرەمەت دەيدى. بۇل تۇسىنبەيدى. جانىنا ءالى جەتپەيدى. دومبىرانى كورىپ، شەرتەيىن-اق دەيدى، قاراپ-قاراپ قويدى. كورشى ايەل ءجيى-ءجيى باۋىرساق، جەتى شەلپەك پىسىرەدى. ال بۇنىڭ ماماسىنىڭ دايىندايتىنى بۋتەربرود، ساڭىراۋقۇلاق جەيسىڭ. كەشە كلاسس بولىپ تەاترعا باردى. بۇلار تۇسىنبەيتىن، قيىن سپەكتاكل بولدى. ابىلايحان دەگەن حان بولىپتى! قىتاي دەي مە، ورىس دەي مە، قورعان دەي مە، تۇك ۇقسام بۇيىرماسىن. سارىارقا دەپ جىلادى، سارىارقا دەگەن سويتسەم، قازاقتىڭ دالاسى ەكەن عوي، جۋسان دەگەن ءشوپ ەكەن، ءيىسى جاقسى، ەم ءشوپ دەيدى كورشى اپاي. «ەم ءشوپ دەيدى، سەن ول ءشوپتى كورگەن دە جوقسىڭ، كورەسىڭ بە، قايدان بىلەيىن؟» - دەپ كۇرسىندى.
ەكى كۇندەي ۇيىقتاي الماي ءجۇردى. سپەكتاكلدەگى اناۋ اتا نەگە قازاعىم دەپ ايعايلاپ، جەردى قۇشاقتاپ جىلاي بەرەد؟ نەگە قىتاي دەيدى؟ ولار كوپ، ءبىز سوندا ازبىز با؟ نەگە؟ مەن نەگە ۇيدە جالعىزبىن؟.. سودان كەيىن سول ابىلايحاندى كوشەدەن كوردى. قاباعى تۇكسيگەن، قويۋ قارا قاستى، قارا مۇرتتى، ەڭگەزەردەي اعا، بويى ءتىپ-تىك، اسقار تاۋداي بولىپ ترامۆايدىڭ ايالداماسىندا تۇردى.
- ابىلايحاندى قارا! - دەپ قاسىنداعى ميشكاسى سىبىر ەتە قالدى.
- سەن ونى قايدان بىلەسىڭ؟ - دەپ بۇل اڭ-تاڭ قالىپ سۇرادى.
- ماعان قازاق تاريحى ۇنايدى، مەن سپەكتاكلگە باردىم، ماماممەن، ول - تاريحشى، مىنا ءارتىس اعانىڭ اتى-مۇحتار ماناپ.- دەدى ميشكاسى.
- ال، ابىلايحان قازاقتىڭ ۇلى حانى بولعان، ءبىزدىڭ قالادا ەسكەرتكىش قوياتىن بولسا، ىلعي بارىپ تۇرۋشى ەدىك قوي،- دەدى تاعى ميشكاسى.
-ول ەسكەرتكىش ءبىزدىڭ كۋتۋزوۆ كوشەسىندە تۇراتىن بولسا عوي!-دەدى بۇل ارمانداپ. ميشكا ايتقان ابىلايحان بولعىسى كەلدى. قاباعىن ءتۇيدى. بويىن تىك ۇستادى. وسى جەر مەنىكى دەپ ايعايلاپ جىبەردى.
ۇيگە جاقىنداي بەرگەندە، كورشى شال كورىندى.
- مەن ساعان مىناداي ءبىر كىتاپ تاۋىپ قويدىم، وقى سونى، سوسىن اتىڭدى دا جوندەرسىڭ؟ - دەدى قارق-قارق كۇلىپ.
- شىڭعىس ايتماتوۆ «بوراندى بەكەت» - دەدى قارت ەندى كۇرت اشۋلانىپ. - سەنىڭ اكەڭ سياقتى ءسابيتجاندار تولىپ جاتىر مۇندا!
... ول سەزەدى. كىتاپتى وقىپ شىققان سوڭ ءبارىن ءتۇسىندى. مەنىڭ عانا جالعىز ماڭگۇرتتىك ەلەستەن ارىلعانىم نە كەرەك، مەن سياقتى ءوز بولمىسىنان اداسىپ، اجىراپ قالعان كەيبىر ماڭگۇرت ەلەستەر ەندى قاشان ويانار دەپ جابىعىپ ءجۇرمىن. ءتىلىمدى ۇيرەنەمىن، سالت-ءداستۇردى بىلەمىن، وزگەگە ەلىكتەمەي تەك ءوز بولمىسىمدى ساقتاپ، قاراپايىم قازاق بالاسى بولىپ وسكىم كەلەدى دەيمىن وزىمە-ءوزىم.
ماڭگۇرت دەپ جازىلىپ كىتاپتا، اڭىزدا عانا قالسا ەكەن، بالالارىمىزدىڭ بولاشاعىن ءوزىمىز عانا ويلاساق، ماڭگۇرتتىك ەلەستەن قۇتقارىپ الامىز، بەتى اۋلاق، ماڭگۇرت... بەتى اۋلاق دەيىك، جانميردەي جاڭا تۋعانداي بولىپ، ءوز بولمىسىنا ۇڭىلەتىن بالالاردىڭ كوبەيگەنى - بۇعان جەتكىزبەس.
... ول سەزەدى. تۇسىنبەي ءجۇرىپ ەدى. كوزى، جۇرەگى،ساناسى ويانعانداي بولدى. كورشى اپايى ەندى بۇعان بۇرىنعىداي ماڭگۇرتپىسىڭ ءوزىڭ دەمەيتىن شىعار؟ ويتكەنى، ول قازىر «بوراندى بەكەت»!
«اباي-اقپارات»
