قىتاي جازۋشىسى مو يان تىڭ ويلى، وزگەشە ورنەكتى شىعارمالارىمەن كوپشىلىكتى تاڭداندىرۋدان تانعان ەمەس. جاڭاشىلدىعىمەن، شىنشىلدىعىمەن ەرەكشەلەنەتىن جازۋشى ەڭ كوپو قىلاتىن قالامگەرلەر قاتارىندا. «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ «تالعام-تارازى» ايدارىندا اقىن دۇيسەنالى الىماقىن مو ياننىڭ «ۋسارىمساق جىرى» رومانى تۋراسىندا وي تولعاپتى. 

رەداكتسيا

«قۇددى گارسيا ماركەس سياقتى مەنىڭ دە شىعارمالارىم اجەم ايتقان اڭىز-ەرتەگىلەردىڭ نەگىزىندە جازىلدى»، – دەگەن مو ياننىڭ شىعارماشىلىعى الەم وقىرماندارىنا بەيتانىس ەمەس.

كوپتەن بەرى سورەمدە «مىزعىپ» جاتقان نوبەل سىيلىعىنىڭ يەگەرى، قىتايدىڭ تانىمال جازۋشىسى مو ياننىڭ «ۋسارىمساق جىرى» اتتى رومانىن جاقىندا وقىپ ءبىتىر­دىم. «ۋسارىمساقجىرى» – بۇل يكەمسىز جانە بەيتاراپ ۇكىمەتتىڭ حالىق الدىنداعى جاۋاپسىزدىعىن اشكەرەلەگەن شىعار­ما. سونىمەن قاتار ەر مەن ايەل، اكە مەن بالا، دوستارار اسىنداعى ءسۇيىس­پەن­­شىلىكتىڭ جىرى.

بەس ءجۇز بەتتەن تۇراتىن بۇل رومان كۇنى بۇگىنگە دەيىن جاقسى وقىلىپ جاتقان شىعارمالاردىڭ قاتارىندا. «رومان دەگەن الىپ كيت. تەرەڭ تەڭىز­دەر­دە جاپادان-جالعىز شايقاپ جۇرەدى; دۇرىلدەتىپ، ءزىل-باتپان كۇشپەن تىنىس الادى. تولقىن-تولقىن سۋلاردى ءۇيىرىلتىپ، قاندى كوبىك ويناتىپ بالالايدى. ۇيىرىمەن جۇزەتىن اكۋلالارمەن بەلگىلى ءبىر ارالىق ساقتاپ جۇيىتكيدى»، – دەپ ۇلى اڭگىمەگە ەرەكشە باعا بەر­گەن مو ياننىڭ بۇل تۋىندىسى گاۋياڭ، گاۋما، ءجينجۇي سياقتى كەيىپ­كەر­لەر ارقىلى ادامگەرشىلىكتى تۋ ەتىپ، قىتايدىڭ ءبىر اۋدانىنداعى قارا­پايىم ادامداردىڭ ءومىرىن، ءۇمىتىن، سەنى­مىن نانىمدى تۇردە سۋرەتتەيدى. شىعارمانىڭ باستى وقيعاسى – اۋدان­دىق ۇكىمەتتىڭ ۇندەۋىمەن ۋسارىمساق ەككەن ديقانداردىڭ ساتىلماي قالعان ونىمدەرىن ءشىرىتىپ الىپ، اۋداندىق ۇكىمەتكە باسىپ كىرۋى، اشىنعان حالىق­تىڭ اۋدان باسشىسىنان ەسەپ الۋعا ءۇن قوسۋى، سونىڭ سالدارىنان «ۋسارىمساق وقيعاسى» تۋىپ، اينالانى دۇرلىكتىرۋى. مو ياننىڭ ايتۋىنشا، بۇل وقيعا شىنايى ومىردە بولعان ەكەن. روماننىڭ سوڭعى سوزىندە ول: «ون توعىز جىلدىڭ الدىندا، رەال ومىردە مىناداي ءبىر سۇم­دىق بولدى. مىڭداعان ديحاندار ءوز مۇددەلەرى اياققا تاپتالىپ، زارداپ شەككەندەرى ءۇشىن وزدىكتەرىنەن توپتاسىپ، اۋداندىق ۇكىمەتكە باسىپ كىرىپ، كەڭسە قۇرىلعىلارىن سىندىرىپ، ورتەدى. ءسويتىپ، بۇكىل ەلدىد ۇرلىكتىرگەن «ۋسارىمساق وقيعاسى» پايدا بولدى. مەن قاتتى تولقىدىم، ەنجارلىق تانىتا المادىم. اقىرى «اۋلەت» اتتى تۋىندىمدى جازۋدى توقتاتا تۇرىپ، 35 كۇن ەڭبەكتەنىپ، وسى روماندى جازىپ شىقتىم»، – دەيدى.

روماندا باس كەيىپكەرلەردىڭ كۇر­دەلى تاعدىرلارى ارقىلى ماحاببات، عاداۋات، ىزگىلىك پەن جاۋىزدىق، ءۇمىت پەن ۇرەي پارەللەلدى تۇردە سۋرەتتەلىپ، شەبەر باياندالادى. جەمقور باسشىنىڭ ەزگىسىنە قارسى كۇرەسكەن اۋىل ديحاندا­رىنىڭ سەنىمى ەش سەيىلمەيدى.

مو ياننىڭ كەيىپكەرلەرى كەزدەسكەن سان ءتۇرلى توسقاۋىلدارعا قارا­ماس­تان، سۇيىسپەنشىلىكتى ساقتاۋعا تىرىسادى، ىزگىلىككە ۇمتىلادى.

باستى كەيىپكەرلەر – سوقىر قىزى جانە جاڭ اتۋعان بالاسى بار گاو ياڭ، ماحابباتتورىنا شىرمالعان گاوما مەن ءجينجۇي جانە ونىڭ كەرەعارلىققا تولى وتباسى. ارينە، باستى تاقىرىپ – ۇكىمەتتىڭ قابىلەتسىزدىگى مەن سىبايلاس جەمقورلىق جانە ونىڭ سوڭعى زارداپتارى تۋرالى. ەگەر وسى روماندى ءبىر اۋىز سوزگە جيناقتاۋعا تۋرا كەلسە، «ماڭداي تەر»، «كوزجاسى» جانە «قان» دەر ەدىك. رومانداعى وقيعانىڭ تۇتاس قۇرىلىمى وسىعان سايادى. ەڭبەكشىل ديحانداردىڭ تابان ەت، ماڭداي تەرى كوزجاسىنا ۇلاسىپ، شىعارما سوڭى «قانمەن» اياقتالادى. كەيىپكەر گاو ياڭ قانشاما ازاپ كورسە دە، «مەن جىلاپ جاتقان جوقپىن…» – دەپ ءوزىن-ءوزى سەندىردى.

مو ياننىڭ شەبەرلىگى سوندا، ءار وقيعانى كىشكەنتاي بولشەكتەرگە ءبولىپ ايتىپ بەرەدى، وقىرماندى اياعىنا دەيىن ۇستايدى. كىر-قوجالاق ساياساتتىڭ ءيىسى مۇڭكىپ، اشۋ مەن اششى ايقايدىڭ ارتىندا كىرشىكسىز ماحاببات جانە وتباسىلىق ءومىر كۇتىپ تۇرعانىن ايتقىسى كەلگەن بۇل رومان بىزگە كىشكەنتاي ادامدار ومىرىنە، ۇيىمداستىرىلعانن ەكەگە، ماحابباتقا، ەگىنشىلىككە قاتىستى اقپاراتتاردى دا بەرە الادى. مو يان قوعامنىڭ ەشكىم نازار اۋدارا بەرمەيتىن قالتا­رىسىنداعى وقيعالاردى، جاعىمسىز جانە جيىركەنىشتى تۇستاردى سوزبەن بەي­نەلەۋگە اسا شەبەر قالامگەر.

نەكەسىز جۇكتى بولعان كەيىپكەر ءجينجۇي باسىنا اۋىر كۇن تۇسكەند ەىشتەگى نارەستەسىمەن «تىلدەسەدى».

– انا، سىرتقا شىعايىنشى، مەن ءدوپ-دوڭگەلەك وت شاردى كوردىم.

– بالام، ول كۇن عوي.

– وندا مەن سول كۇندى كورەمىن.

– بالام، وعان قاراۋعا بولمايدى، ول جانىپ تۇرعان وت، اناڭنىڭ ەتى مەن تەرىسىن كۇيدىرىپ جىبەرەدى.

جازۋشى، مىنە، وسىلاي ومىرگە كەلمەگەن ادام مەن ءومىر ءسۇرىپ جۇرگەنمەن، قيىندىق كەشكەن تاعدىرلى ادامنىڭ اراسىنا ديالوگ تاستايدى. وتكەننىڭ جانە بۇگىنگى كۇننىڭ زۇلىمدىقتارىنا قارسى ادىلەتتىلىك ءۇشىن كۇرەستىڭ ايقىن كورىنىستەرى وسى شىعارمادا كەڭىنەن ايتىلادى.

رومان ەڭ سوڭىندا «ۋسارىمساق وق­عاسىنا» قاتىسقان كەيىپكەردىڭ ەڭبەكپەن وزگەرتۋ لاگەرىنەن قاشىپ بارا جاتقان جولدا جونىنان وق ءتيىپ، جان ءتاسىلى مبولۋىمەن اياقتالادى. ءبىر ادامنىڭ تاعدىرى – مىڭ ادامنىڭ ومىرىمەن بىردەي ەكەنىن ايتقىسى كەلگەن اۆتور: «بۇل شىعارمادا جازعانىم – وزىمە تانىس كەيىپكەرلەر، وزىمە تانىس ورتا. رومانداعى تورەشىل اۋى لباستىعىنىڭ كولىگى باسىپ ولتىرگەن ءتورتىنشى اعايدىڭ ءپروتوتيپى – مەنىڭ ءتورتىنشى اعايىم ەدى. بالكىم، كەيىپكەرلەر مەن ورتا وزىمە تانىس بولعاندىقتان، بۇل تۋىندى دەرەكتى ادەبيەت ارناسىنا قوسىلۋدان اۋلاق بولدى. بۇل – ءبىر حيكايات. ونداعى وقيعالار تەك شىعارماداعى كەيىپكەرلەردى ماتاستىرعان كوگەن عانا. جىلدار جىلجىپ ءوتتى، «ۋسارىمساق وقي­عاسى» ۇمىت بولا باستادى. بىراق ونداعى كەيىپكەرلەر ومىردەن ءالى دە ءوشىپ كەتكەنى جوق»، – دەيدى.

وسى سۇيەكتى شىعارمانى وقىپ بولعان سوڭ، الۋان ءتۇرلى ويعا قالدىم. مو يان اياداي عانا اۋداندا ورىن العان قاراپايىم وقيعانى ارقاۋ ەتىپ، وسىنداي كەرەمەت تۋىندى جازىپ، قىتاي حالقىنىڭ اۋىر تاعدىر مەن قيىن-قىستاۋ كەزدەردى باستان وتكىزگەنىن ءار ەلدىڭ وقىرمانىنا جەتكىزە الدى. باستى نازار اۋداراتىنى­مىز، روماندى نەبارى وتىزشاقتى كۇن­دە جازىپ شىعۋى. سالىستىرمالى تۇردە ايتساق، 1986 جىلعى «جەلتوقسان وقيعاسى» ءبىز ءۇشىن – تاس تاريح. ال ءبىز ءالى كۇنگە دەيىن وسى جەلتوقسان وقيعاسى تۋرالى ءجىبى ءتۇزۋ كولەمدى رومان جازا الماي كەلەمىز. تەك تۇرىسبەك ساۋكەتاەۆتىڭ «اي قاراڭعىسى»، نۇرجان قۋانتايدىڭ «قاراوزەك» روماندارى مەن امانعازى كارىپجانوۆتىڭ ەستەلىكتەرىنەن باسقا وسى وقيعانى كەڭىنەن سۋرەتتەگەن، شىنايى دەرەكتەر ارقىلى سويلەيتىن كوركەم شىعارمانى وقي المادىق.

مو ياننىڭ شىعارماسىنداعى «ۋسا­رىم­ساق وقيعاسىنا» قاراعاندا ءبىزدىڭ ەلدە بولعان «جەلتوقسان وقيعاسىنىڭ» اۋقىمى كەڭ، زاردابى اۋىر بولدى ەمەس پە؟ ونىڭ ارتىندا الىپ دەرجاۆانىڭ كىشكەنتاي حالىقتى ەزگىگە سالعانى، قور­لىققا كوندىرگىسى كەلگەنى، ارمانشىل ەلدىڭ جاستارىنىڭ لاۋلاعان ءۇمىتى مەن جىگەرى تۇر ەمەس پە؟ ال وتىز جىلدان استام ۋاقىت بويى وسىنداي وقيعانى ارقاۋ ەتىپ، رومان جازا الماي كەلە جاتقانىمىزعا نە كەدەرگى؟ مو يان ءوزى قىتاي ەلىندە تۇرىپ جاتسا دا، وسى شىعارماسىندا قىتايدىڭ ساياسي پارتياسىنىڭ كەيبىر ۇنامسىز تۇستارىن، اتاپ ايتقاندا، جەڭ ۇشىنان جالعاسقان جەمقورلىق ساياساتىن اياماي سىنعا الادى. رەال وقيعانى رەال تۇردە جازا­دى. ال ءبىز شە؟ مەندە قازىر «ءبىز قا­شان «1986» دەگەن رومان جازامىز؟» دەگەن ۇلى سۇراق بار. جاۋابىن كىم بەرەرىن قۇداي ءبىلسىن!

دۇيسەنالى الىماقىن

Abai.kz