تاربيەنىڭ نەگىزگى ماقساتى مىنەزدى تۇزەۋ،
ادامشىلىققا قىزمەت ەتۋ،
ادال ەڭبەك ەتە بىلۋگە تاربيەلەۋ.
ج.ايماۋىتۇلى

قازاق حالقى ۇرپاق تاربيەسىنە ەرەكشە ءمان بەرگەن. ەن دالاعا يە بولۋدىڭ ءوزى ۇلتتىق سانامەن تاربيەلەنگەن ۇرپاققا قاتىستى بولسا كەرەك-ءتى. اتا-بابالارىمىز بالانىڭ بويىندا ار، ۇيات، نامىس، مەيىرىمدىلىك، جومارتتىق، باتىرلىق، وبال، ساۋاپ قۇندىلىقتارىن ەرتە باستان ەككەن. ۇلىن نامىستى، قىزىن ۇياتتى قىلىپ ءوسىرۋ مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى ماسەلە بولعان. ءوز ۇرپاعىن بالا كەزىنەن داۋلى ماسەلەلەردى شەشۋگە قاتىستىرىپ، تورەلىك ايتۋعا، باتىرلىققا، ەلىن، جەرىن قورعاۋعا تاربيەلەپ، قازىرگىشە ايتقاندا جەكە تۇلعا كومپونەنتتەرىنە ەرەكشە نازار اۋدارا بىلگەن.سوزىمىزگە دالا دەموكراتياسىنا جول اشقان دالا زاڭدارى (قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى; تاۋكە حاننىڭ جەتى جارعىسى) كۋا. سوندىقتان دا، باتىرلاردان كەندە بولمادىق. باتىرى كوپ ەلدىڭ تاربيەسىنىڭ ەرەكشە بولاتىندىعىن تاريحىمىز دالەلدەپ تۇر. وسى ماسەلە ءار عاسىرداعى زيالىلارىمىزدىڭ شىعارماشىلىقتارىنىڭ باستى تاقىرىبى بولدى.

قازاقتاردىڭ ۇلتتىق مەنتاليتەتىندە «ازامات»، «باتىر» ۇعىمىنىڭ ماعىناسى وتە كەڭ ءارى مازمۇندى. ءاربىر بالانى ازامات رەتىندە قالىپتاستىرۋ اتا-انانىڭ، قوعامنىڭ ەڭ نەگىزگى ماقساتى بولعان. قازاق حالقى كەز-كەلگەن الەۋمەتتىك ساياسي، ءتىپتى وتباسىلىق قارىم-قاتىناستا دۇرىس شەشىم قابىلداپ، ءوزىنىڭ پوزيتسياسىن كورسەتە بىلگەن،  باتىل، قايراتتى ادامعا «ازامات»، «باتىر» دەپ قاراعان. 

ازاتتىقتان ايىرىلعاننان كەيىن ۇلتتىق تاربيەگە سىزات ءتۇستى. ۇلت زيالىلارى حالىقتى تاربيەسىنەن اجىراتپاۋ ءۇشىن زامان اعىمىنىڭ تالاپتارىنا ساي، عىلىمي ەڭبەكتەر جازىپ، ۇلتىنا ايانباي قىزمەت ەتتى. حح عاسىردىڭ باسىندا  جازىلعان ەڭبەكتەردىڭ عىلىمي ماڭىزى زور، حالقىمىزعا تيگىزەر پايداسى مول. 

ۇلتتىق تاربيە بەرۋدە ۇلتتىق پسيحولوگيا عىلىمىنىڭ الاتىن ورنى ەرەكشە. ۇلتتىق پسيحولوگيا ۇلتتىق سانانى بيىكتەتەدى. ۇلتتىق پسيحولوگيا عىلىمىنىڭ نەگىزىن قالاعان ج.ايماۋىتۇلىنىڭ  ەڭبەكتەرى جاھاندانۋ زامانىندا بالا تاربيەسىندە تاپتىرمايتىن قۇندى شىعارمالار. ج.ايماۋىتۇلى 1918 ج. «اباي» جۋرنالىنىڭ 1,2 ساندارىندا «تاربيە» اتتى كولەمدى ماقالاسىندا ءتالىم-تاربيەلىك وي-پىكىرلەرى  عىلىمي تۇرعىدان تەرەڭ باياندالعان.

ج.ايماۋىتۇلى: «ادام مىنەزىنىڭ، اقىل-قايراتىنىڭ ءار ءتۇرلى بولۋى  تاربيەنىڭ ءتۇرلى-ءتۇرلى بولۋىنان... ادام بالاسىنىڭ ۇرلىق ىستەۋى، وترىك ايتۋى، كىسى توناۋى، ءولتىرۋى سىقىلدى بۇزاقىلىقتاردى جاساۋى، تاربيەنىڭ جەتىسپەگەندىگىنەن» - دەپ جازعان ەدى. ودان ءارى تاربيەنىڭ ەكى ءتۇرلى بولاتىنىن: دەنە تاربيەسى جانە جان (رۋح) تاربيەسى بولىپ بولىنەتىندىگىن  اتاپ كورسەتىپ، ءبىلىم قۇندىلىعىنىڭ قانشالىقتى قاجەت ەكەندىگىن جازادى.

قازاق جەرىندە تۇڭعىش پەداگوگيكا، پسيحولوگيا، كوركەمونەر عىلىمدارى سالاسىندا قۇندى-قۇندى عىلىمي-زەرتتەۋ ەڭبەكتەرىن جازىپ حالىققا مۇرا ەتىپ قالدىرعان ج.ايماۋىتۇلى بالاعا اسەر ەتەتىن نارسە مەدرەسە (مەكتەپ) جانە تاربيەشى (مۇعالىم) دەپ ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى. عالىم «كەيدە بەلگىسىز سەبەپتەرمەن كۇشتى ىقپال ەتەتىن، اسەر  تۋعىزاتىن جاعدايلاردىڭ  دا بولۋى مۇمكىن. ول زامانداستارى (قۇربى -قۇرداستارى), تۋعان اۋىلى، وسكەن ورتاسى، ونىڭ ءدىنى، ءتىلى ءھام باسقا دا نارسەلەر»، - دەپ، تاربيە ماسەلەسىنە  ىقپال ەتەتىن  فاكتورلاردى تىزبەكتەپ تالدايدى. اۆتور ەڭ الدىمەن بالا تاربيەسىندەگى  وتباسىنىڭ  رولىنە ەرەكشە توقتالادى. «بالانى بۇزۋعا، ياكي تۇزەۋگە  سەبەپ بولاتىن ءبىر شارت  جاس كۇندە  كورگەن ونەگە. ول ونەگە  اكە-شەشەنىڭ تاربيەسى ارقىلى قالىپتاسادى. اتا-انانىڭ  بەرگەن تاربيەسى  بالانىڭ  مىنەزىنە سالعان ىزگە بايلانىستى» - دەگەن تۇجىرىمدارى اتان-انالاردىڭ ەسىندە بولۋى ءتيىس. بالانىڭ  بويىنا  جاستايىنان سىڭگەن مىنەزدى قايتا تۇزەتۋ  قيىن ماسەلە. عۇلاما عالىم ج.ايماۋىتۇلى بالا مىنەزىنىڭ دۇرىس قالىپتاسۋىنداعى  اتا-انانىڭ  ءرولىن انىق، ايقىن اشىپ كورسەتكەن. ادامنىڭ وتباسىندا كورگەن تاربيەسى ءومىر بويى ادام بويىنان كورىنىس بەرەتىندىگى ءسوزسىز. سوندىقتان دا، ج.ايماۋىتۇلىنىڭ  اتا-انانىڭ  بالا تاربيەسىندەگى رولىنە قاتىستى  يدەيالارى  بۇگىنگى كۇندە دە وتە وزەكتى. قازىرگى عالامتور بيلەگەن زاماندا كىتاپ وقۋ ءىسى شەتكە ىسىرىلعاندىعى بەلگىلى. 

اتا-انالاردىڭ وزدەرى دە كىتاپ وقۋعا ىنتالى بولسا، بالا دا كىتاپتى جاقسى كورىپ وسەدى. قر ءبىلىم جانە عىلىم ءمينيسترى ا. ايماعامبەتوۆ ۇستىمىزدەگى جىلى اتا-انالارعا جازعان حاتىندا: «اتا-انالاردىڭ بالالاردى كىتاپ وقۋعا باۋلىعانى وتە ماڭىزدى. ەگەر، بالا ءسىزدىڭ كىتاپ وقىپ وتىرعانىڭىزدى ءجيى بايقايتىن بولسا، ءوزى دە قولىنا كىتاپ الاتىن بولادى»-دەپ كىتاپ وقۋدىڭ  ماڭىزدىلىعىن اتا-انالارعا ايتقان ەدى. كىتاپ وقيتىن ۇرپاقتان ناعىز ءبىلىمدى جانە تاربيەلى  زياتكەر ۇلت قالىپتاسادى. 

سونىمەن قاتار، ج.ايماۋىتۇلى بالا پسيحولوگياسىنا بايلانىستى عىلىمي زەرتتەۋلەرىندە ادامنىڭ قىلىعىن زەرتتەۋ ماسەلەلەرىن تەرەڭ تالداپ، بالالاردىڭ قالاي ويلايتىندىعىن باقىلاعان. جەكە تۇلعانىڭ ويىنىڭ ۇشقىرلىعىن، ويىن كەزىندەگى بالانىڭ شىعارماشىلىعىن، ەلىكتەگىشتىگىن، سونىمەن قاتار بالالاردىڭ كوبىرەك وينايتىن ويىندارىنىڭ قانداي ەكەندىگىن زەرتتەگەن. ول ءۇشىن باقىلاۋ تۇرلەرىن تابيعي جانە تاجىريبەلى باقىلاۋ دەپ جوسپارلاعان. تاجىريبەلى باقىلاۋدىڭ ارتىقشىلىقتارىن تالداعان. ج.ايماۋىتۇلى «تاربيەگە جەتەكشى» (1924 ج.) دەگەن ەڭبەگىندە بالانى وقىتۋدىڭ ەرەجەلەرىن باياندايتىن پەداگوگيكا ءبولىمىن «ديداكتيكا» - دەپ اتاپ، ديداكتيكاعا قازاق تىلىندە تۇڭعىش عىلىمي انىقتاما بەرگەن عالىم.         

ج.ايماۋىتۇلى «تاربيەنىڭ نەگىزگى ماقساتى مىنەزدى تۇزەۋ، ادامشىلىققا  قىزمەت  ەتۋ، ادال ەڭبەك  ەتە بىلۋگە  تاربيەلەۋ» دەپ تاربيەنىڭ ماقساتىن تۇجىرىمداعان. ال، بالانى ەڭبەككە تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزى تۋرالى: «ورتا مەكتەپتەردە بۇل تۋرالى جاقسى تابىستىڭ ءبىرى - قول ونەرىن مەكتەپ باعدارلاماسىنا ەنگىزۋ. مۇنداي مەكتەپتىڭ ماڭىزى جاس بۋىندى ءۇي شارۋاسىنا نەمەسە ارناۋلى ونەرگە ىڭعايلى، ەپتى شىعاراتىندىعىمەن ەمەس، اقىل جۇيەسى مۇلدە وزگەشە ازامات تاربيەلەپ بەرەتىندىگىندە. تابيعاتتاعى كۇردەلى قاتىناستاردى كوزبەن كورەدى، ناعىز قۇبىلىستى تىلمەن سۋرەتتەپ جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەستىگىن كورىپ سەنەدى، - وسىلايشا ءبىر توقىپ السا، بالانىڭ جادىندا ماڭگى قالادى.وسىنداي جۇمىستار بالانى دالدىككە، شىنشىلدىققا ۇيرەتەدى، ويتكەنى قولمەن ىستەلگەن نارسە، ولاي-بۇلاي بۇلتاقتاتاتىن ءسوز ەمەس، وزىنەن-ءوزى انىق. ونداي جۇمىستار بالانى وزىنە-ءوزى سەنۋگە ۇيرەتەدى، نارسەگە بالانى ءدايىم قىزىقتىرىپ، ءىلتيپاتىن سالعىزادى. قىسقاسى، قول ونەرى وقىتۋشىسىنىڭ ءتارتىپ ساقتاۋ (ديستسيپلينا) قىزمەتىن مەيلىنشە ازايتىپ، مىندەتىن جەڭىلدەتەدى»-دەپ بايانداعان. وسىلايشا، مەكتەپتە بالانى شىعارماشىلىقپەن تاربيەلەۋدىڭ ماڭىزدى جولدارىن اشىپ كورسەتكەن.

ج.ايماۋىتۇلى بالانىڭ اقىلىن، سەزىمىن، ەرىك-جىگەرىن، مىنەزىن تاربيەلەۋ كەرەكتىگىن اتاپ كورسەتتى. بالاعا تۋعان ەلدىڭ سالت-ساناسىن، ادەت-عۇرپىن كورسەتۋدى ۇسىندى. بالانىڭ ءتىل بايلىعىن ارتتىرۋعا ەرەكشە كوڭىل ءبولدى.

قازاق تىلىندە تۇڭعىش جارىق كورگەن «پسيحولوگيا» وقۋلىعىن، ونداعى بالا پسيحولوگياسىن زەرتتەۋ يدەيالارىن  قازىرگى ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىندە قولدانۋدىڭ تاعىلىمدىق ماڭىزى زور. ج.ايماۋىتۇلى پسيحولوگيانى «جان تۋرالى ءبىلىم» دەپ، ۇلتتىڭ پسيحولوگياسىن عىلىمي تۇرعىدا قاراستىرعان.

ج.ايماۋىتۇلىنىڭ عىلىمي زەرتتەۋلەرىندەگى قۇندىلىقتار جوعارى باعالانىپ وزبەك، قىرعىز، تۇرىكمەن، ءازىربايجان، قاراقالپاق، باشقۇرت جانە ت.ب. تىلدەرىندە جارىق كورگەن.

جاھاندانۋ زامانىندا، اقپاراتتىق تەحنولوگيالار اعىمىندا تاربيە جۇمىسىنىڭ مازمۇنى دا ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا، ۇلتتىق پسيحولوگياعا ساي قۇرىلۋى ءتيىس. سوندا ۇلتتىق سانامەن تاربيەلەنگەن ۇرپاق قالىپتاسادى.     قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «ءBىlىm jáne Ǵylym!» اتتى ۇستازداردىڭ تامىز كونفەرەنتسياسىندا سويلەگەن سوزىندە: «ماعجان جۇماباەۆ «پەداگوگيكا» ەڭبەگىندە: «ءاربىر تاربيەشى بالانى ۇلت داستۇرىمەن تاربيەلەۋگە مىندەتتى» دەيدى. ۇلتتىق قۇندىلىققا  قانىعىپ وسكەن  ورەننىڭ  تانىمى تەرەڭ، ءدىلى بەرىك بولادى. اتا-بابالار امانات ەتكەن ۇلان-عايىر دالانى امان ساقتاۋ، ەڭ الدىمەن، جاس بۋىنعا ارتىلاتىن زور ءۇمىت.كەيىنگى ۇرپاق تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ تۋىن ارقاشان جوعارى ۇستاۋى ءتيىس»، - دەپ اتاپ وتكەن ەدى. 

سارسەمبينا باقىتكۇل قۋاندىققىزى

Abai.kz