ديكتور جانە تەلەجۇرگىزۋشى. بۇل ەكەۋى ەكى باسقا ۇعىم با، الدە، ءبىر تۇسىنىكتىڭ اياسىنداعى ەكى ءتۇرلى نىسان با، نەمەسە قوسارلانعان (گيبريد) تۇرپاتتاعى ماماندىقتىڭ اتاۋى ما؟ - دەگەننىڭ باسىن اشىپ الايىقشى، ەڭ الدىمەن.

باعدارلامانى ەفيردە جۇرگىزەتىن، ءماتىندى وقىپ تەلەكورەرمەنگە ۇسىناتىن تەلەۆيزيا مامانى. ەگەر وسىلاي دەپ انىقتاساق، انىقتاما ەكەۋىنە دە ورتاق. سول سياقتى ەكەۋىنە قويىلاتىن تالاپ، جۇكتەلەتىن جاۋاپكەرشىلىك، ارتىلاتىن مىندەت تە بىردەي بولىپ شىعادى. دەگەنمەن ءىشىنارا بولساداعى ايتەۋىر، ايىرماشىلىقتىڭ بولۋى داۋ تۋدىرماسا كەرەك.

ديكتوردەن تۇنىق اسەم داۋىس، دۇرىس ءارى انىق ديكتسيا، سويلەۋدىڭ جوعارى مادەنيەتى مەن تەرەڭ ءبىلىم، العىرلىق، تەز ويلاپ پايىمداۋ قابىلەت، توزىمدىلىك سەكىلدى وزگە مامانداردان دارالانىپ تۇراتىن كوپتەگەن قاسيەتتەر تالاپ ەتىلەدى. ولار بىرەۋ جازعان ءماتىندى جاي عانا وقىپ شىعا سالاتىن ادامدار ەمەس. اۆتوردىڭ ايتار ويىن تولىق ءتۇسىنىپ، تاقىرىپتىڭ مازمۇنىنا تەرەڭ بويلاپ، ءاربىر ءسوز، سويلەمدى داۋىس ىرعاعى مەن ءۇن تىنىسىنا ساي مانەرلەپ لايىقتى جەتكىزۋمەن قاتار كورەرمەن قاۋىممەن جىلى قارىم-قاتىناس جاساي بىلۋگە ءتيىس.

ديكتور جانە تەلەجۇرگىزۋشى. بۇل ەكەۋى ەكى باسقا ۇعىم با، الدە، ءبىر تۇسىنىكتىڭ اياسىنداعى ەكى ءتۇرلى نىسان با، نەمەسە قوسارلانعان (گيبريد) تۇرپاتتاعى ماماندىقتىڭ اتاۋى ما؟ - دەگەننىڭ باسىن اشىپ الايىقشى، ەڭ الدىمەن.

باعدارلامانى ەفيردە جۇرگىزەتىن، ءماتىندى وقىپ تەلەكورەرمەنگە ۇسىناتىن تەلەۆيزيا مامانى. ەگەر وسىلاي دەپ انىقتاساق، انىقتاما ەكەۋىنە دە ورتاق. سول سياقتى ەكەۋىنە قويىلاتىن تالاپ، جۇكتەلەتىن جاۋاپكەرشىلىك، ارتىلاتىن مىندەت تە بىردەي بولىپ شىعادى. دەگەنمەن ءىشىنارا بولساداعى ايتەۋىر، ايىرماشىلىقتىڭ بولۋى داۋ تۋدىرماسا كەرەك.

ديكتوردەن تۇنىق اسەم داۋىس، دۇرىس ءارى انىق ديكتسيا، سويلەۋدىڭ جوعارى مادەنيەتى مەن تەرەڭ ءبىلىم، العىرلىق، تەز ويلاپ پايىمداۋ قابىلەت، توزىمدىلىك سەكىلدى وزگە مامانداردان دارالانىپ تۇراتىن كوپتەگەن قاسيەتتەر تالاپ ەتىلەدى. ولار بىرەۋ جازعان ءماتىندى جاي عانا وقىپ شىعا سالاتىن ادامدار ەمەس. اۆتوردىڭ ايتار ويىن تولىق ءتۇسىنىپ، تاقىرىپتىڭ مازمۇنىنا تەرەڭ بويلاپ، ءاربىر ءسوز، سويلەمدى داۋىس ىرعاعى مەن ءۇن تىنىسىنا ساي مانەرلەپ لايىقتى جەتكىزۋمەن قاتار كورەرمەن قاۋىممەن جىلى قارىم-قاتىناس جاساي بىلۋگە ءتيىس.

جالپى بەلگىلى ءبىر باعدارلامانى تالاپقا ساي تارتىمدى جۇرگىزۋ دەگەنىمىز ديكتوردەن دە، تەلەجۇرگىزۋشىدەن دە دارىن، قابىلەتتىلىكتى، العىرلىقتى تالاپ ەتەرى بەلگىلى. ال، ونى جۋرناليست، رەداكتور نەمەسە اۆتور ءوزى اتقاردى ما، الدە، ديكتور نەمەسە تەلەجۇرگىزۋشىنىڭ قابىلەتتىلىگىنىڭ ارقاسىندا ەفير ارقىلى تارادى ما دەگەننىڭ قايسى بولسىن، ءبارىبىر حابار جۇرگىزۋ شەبەرلىكپەن تىعىز بايلانىستى تۋىندايدى.

سوڭعى جىلدارى جارىققا شىققان تۇسىندىرمە سوزدىكتەردىڭ بىرىندە باعدارلاما جۇرگىزۋشىسى (host) مەن ديكتوردىڭ (anchor) ايىرماشىلىعىن انىقتاعان. ول  «anchor - باعدارلامانىڭ بارلىق مازمۇنىن جەتكىزۋشى. ال، host راديو، تەلەۆيزيانىڭ باعدارلاماسىن يگەرە وتىرىپ، شەشىم قابىلدايتىن تۇلعا» دەپ تۇسىندىرگەن. ونىڭ تۇسىندىرۋىنە قاراعاندا، anchor جاڭالىقتاردى ەفير ارقىلى جەتكىزۋشى - ديكتور، ال، host بەلگىلى ءبىر تەلەحاباردى كورەرمەن الدىنا ۇسىنۋشى - جۇرگىزۋشى بولماق. ولاي بولسا، مىنانداي دايەكتەمە ۇسىنۋعا بولادى:

• ديكتور (broad-caster, anchor);
• جۇرگىزۋشى (ۆەدۋششي، announcer host);
• تىكەلەي ەفير جۇرگىزۋشىسى (ديكتور ترانسلياتسي، ۆەدۋششي ترانسلياتسي، transmitter).

ەندى بۇلاردىڭ ءاربىرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە توقتالايىق.

ديكتور دەگەن ماماندىق جۇرگىزۋشىدەن الدەقايدا بۇرىن راديو، تەلەۆيزيا ومىرگە كەلگەندە ونىمەن بىرگە پايدا بولعان.  بارلىق ەلدە راديو مەن تەلەۆيزيانىڭ ءۇنى وسى ديكتورلار ارقىلى قالىپتاستى. بارلىق ەلدە ديكتورلار راديو مەن تەلەۆيزيانىڭ العاشقى ءۇنى ءارى كورنەكتى وكىلى رەتىندە تاريحتا قالدى. كەڭەس وداعى تۇسىندا دا ديكتورلارعا بيىك تالاپ قويىلدى. ەلدىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتىن تەرەڭ تۇسىنگەن، ءبىلىمى مەن پايىمى تەرەڭ ادام عانا ديكتور بولا الادى دەلىندى. شىن مانىندە ديكتور دارىن-قابىلەتتىلىكتى، جاعىمدى اسەم داۋىستى، انىق تا ايقىن ءسوز ساپتاۋدى، ارتىستىكتى تەرەڭ مەڭگەرگەن مامان بولۋعا ءتيىس بولدى.

ديكتور - شەبەر شەشەن وقۋ مانەرىمەن ءماتىندى جانداندىراتىن ىشكى جان دۇنيەسى باي ونەر ادامى. ديكتوردىڭ جۇرگىزۋشىدەن ايىرماشىلىعى نەدە؟ -دەگەنگە كەلسەك، ول اۋديتوريانى باسقارىپ، باعىتتاپ وتىرمايدى. ونىڭ اتقاراتىن مىندەتىنىڭ ءوزى تىڭداۋشىلار مەن كورەرمەن قاۋىمعا اقپاراتتى، ءجۋرناليستىڭ دايىنداعان ءماتىنىن جەتكىزۋ. الايدا، بۇل ديكتور قىزمەتىنىڭ قاتىپ قالعان قاعيداسى ەمەس. ەگەر ديكتور باعدارلاما جۇرگىزەتىن،  تىكەلەي حابارعا جەتەكشىلىك ەتەتىن بولسا، ارينە، ول قاتىسۋشىلارمەن، اۋديتوريامەن قارىم-قاتىناس جاساۋىنا تۋرا كەلەدى.

باعدارلاما جۇرگىزۋ كەزىندە ءتىل بايلىعىنىڭ مۇمكىندىكتەرىن تولىعىمەن پايدالانۋ، ءسوزدى مازمۇنىنا ساي دۇرىس قولدانۋ تالاپتارى قويىلادى. ال، حابار ءماتىنىن وقىعاندا ديكتوردىڭ وقۋ مانەرى مەن وزىندىك ءتاسىلى ايقىن كورىنىس تابادى. كەيبىر ديكتورلەردە جۇرگىزۋشىلىك مۇمكىندىگى كەڭ، قابىلەت-قارىمى جەتكىلىكتى بولعانىمەن وقۋدىڭ اياسىنان شىعا الماي تار شەڭبەردە تۇيىقتالىپ قالاتىنى بار. سوندىقتان، جۇرگىزۋشىلەر سەكىلدى ەركىن قيمىلداي المايدى. راديو، تەلەديدار ارقىلى جاڭالىقتار جەتكىزۋدىڭ، ءرول ويناپ، وبراز جاساۋدىڭ، تىكەلەي ەفيردە اڭگىمە-دۇكەن قۇرۋدىڭ، باعدارلاما جۇرگىزۋدىڭ اربىرىندەگى شەبەرلىك قابىلەتتىلىك ءوزارا ايىرماشىلىقتا بولادى. مىسالى، درامادا ويىن نەگىزگى ورىنعا شىقسا، باعدارلامادا جۇرگىزۋشىنىڭ كوممەنتاريى، ال، جاڭالىقتار قىزمەتىندەگى وقىلىم تۇسىنىكتى، قىسقا ءارى انىق جانە جەڭىل ەكپەندى بولۋعا ءتيىس.

بۇگىنگى تاڭدا جۇرگىزۋشىلىك مانەردى العا شىعارۋ باعىتتىڭ كەڭ ءورىس العانى راس. الايدا، بۇدان ديكتوردىڭ پوزيتسياسى تومەندەپ، جۇرگىزۋشىنىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر دەپ ءتۇسىنۋ تاعى سىڭارجاقتىق بولار ەدى. مىسالى، جاپونيانىڭ الەمگە ايگىلى NHK تەلەكومپانياسى جىل سايىن 25 ديكتوردى جۇمىسقا قابىلدايدى ەكەن. بۇل تۋرالى مالىمدەگەن اتالمىش كومپانيانىڭ ديكتورى ميادا وسامۋي ولاردىڭ بەسەۋى عانا ايەل ادامدار بولاتىندىعىنا نازار اۋدارتقان. سونداي-اق، «امەريكا داۋسى» راديو ستانتسياسى حالىقارالىق جاڭالىقتارىن وقيتىن ديكتورلەرگە اركەز بايقاۋ جاريالايتىندىعىن ونىڭ ۆەب سايتىنان ءجيى كەزدەستىرۋگە بولادى. شەت ەلدەردە ديكتورلەرگە دەگەن سۇرانىستىڭ، بەدەلىنىڭ قانداي دەڭگەيدە ەكەندىگىن جوعارىداعى مىسالداردان ايقىن اڭعارۋعا بولادى.

جۇرگىزۋشى (ۆەدۋششي، announcer, host). بۇعان راديو، تەلەۆيزيا، ساحنا ونەرى جانە ءتۇرلى مادەني ءىس-شارالارىن جۇرگىزەتىن بارلىق جۇرگىزۋشىلەردى جاتقىزۋعا بولادى.

جۇرگىزۋشى - ومىرلىك تاجىريبەسى مول، جان-جاقتى، ءبىلىمدى، رۋحاني الەۋەتى مىقتى، العىر ءارى ازىلقوي، ويلاۋ قابىلەتى جىلدام تاپقىر، كىشىپەيىل بولا تۇرا وزىنە سەنىمدى، ادامدارمەن جايلى قارىم-قاتىناس جاساي الاتىن تۇلعا.

راديو، تەلەۆيزيا جۇرگىزۋشىلەرى ءۇشىن ستۋديادا جازىلىم (زاپيس) جاساتۋعا مۇمكىندىك بولسا دا كوبىنەسە تىكەلەي ەفير تاڭدالىپ جاتادى. جۇرگىزۋشىلەر الدىمەن باعدارلاما قوناقتارىن تانىستىرادى، اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىرىپ، باعىتىن تۇزەيدى جانە تەلەفون ارقىلى كورەرمەن، تىڭداۋشى قاۋىممەن بايلانىس جاساۋى مۇمكىن. تىكەلەي ماعىناسى بويىنشا تۇسىندىرسەك، جۇرگىزۋشى دەگەنىمىز تىڭداۋشىلار مەن كورەرمەندى باعدارلامانىڭ اينالاسىنا توپتاستىرۋشى. كەڭ ارنادا قاراستىرساق، تىڭداۋ، پايىمداۋ، سويلەۋ، بايانداۋ جانە ارتىستىك ونەردى مەڭگەرگەن سەزىمتال جان بولۋعا ءتيىس.

رەسەيلىك ارىپتەستەرىمىزدىڭ جازۋلارىنا قاراعاندا، راديو مەن تەلەۆيزيا جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ ءوزارا ەلەۋلى ايىرماشىلىقتارى بار:

• باعدارلاما ءماتىنىن جازعان اۆتور، ءجۋرناليستىڭ ءوزىنىڭ جۇرگىزۋى;
• اۆتوردىڭ دايىنداعان ءماتىنى بويىنشا ارتىستەر مەن تەلەجۇرگىزۋشى ونى ءوزىنىڭ تۋىندىسى ىسپەتتى جۇرگىزۋى;
• سالا ماماندارىن (زاڭگەر، ۇستاز، پسيحولوگ، ەكونوميست) جۇرگىزۋشىلىككە شاقىرتۋ;
• ساحنا جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ تەلەماماندارمەن سالىستىرعاندا وزىندىك وزگەشەلىكتەرى بار. ۋاقىت پەن كەڭىستىكتە دە ەلەۋلى ايىرماشىلىقتار كەزدەسەدى. ولار كورەرمەنمەن قازىرگى شاقتا بەتپە بەت كەزدەسەدى.

جالپى بۇگىنگى تەلەۆيزيا ومىرىندە دە اۋديتوريامەن تىكەلەي قاتىناس العا شىعىپ بارا جاتقاندىقتان تالاپ نەگىزىنەن ورتاق دەۋگە بولادى.

تىكەلەي ەفير ديكتورى، جۇرگىزۋشىلەرى. (ديكتور ترانسلياتسي، ۆەدۋششي ترانسلياتسي، transmitter) تىكەلەي ەفير باعدارلامالارىن كوبىنەسە تاجىريبەلى جۇرگىزۋشىلەر اتقارادى. ونىڭ جاۋاپكەرشىلىگى دە ايتارلىقتاي. مەملەكەتتىك نەمەسە حالىقارالىق ماڭىزى بار ءىرى ءىس شارالاردىڭ اشىلۋ نەمەسە جابىلۋ سالتاناتتى راسىمدەرى كەزىندە تىكەلەي ەفير ارقىلى وقيعانى حالىققا جەتكىزۋ وڭاي شارۋا ەمەس. «ازيادا» تۇسىندا تىكەلەي ەفيرگە جۇرگىزۋشى بولىپ تاعايىندالعان بەلگىلى ءانشىنىڭ تەلەجۋرناليستيكاداعى تاجىريبەسىزدىگى حالىققا سول ساتتە اشكەرە بولعانى تەلەۆيزيا ۇجىمدارىنا ۇلكەن ساباق بولسا كەرەك. جۇرگىزۋشىنىڭ جەكە دايىندىعى دا بۇل جەردە ەلەۋلى ءرول اتقارماق.

ديكتور، تەلەجۇرگىزۋشىلەردىڭ ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ ناتيجەسى ناقتى ماتەريالدىق زات ەمەستىگى بەلگىلى.  كەرىسىنشە، ادام رۋحانياتىنىڭ جەمىسى بولىپ تابىلاتىندىقتان ۇنەمى العا ىلگەرىلەۋگە ۇمتىلىپ جەتىلدىرە تۇسۋگە باعىتتالادى. سول ارقىلى حالىقتىڭ رۋحاني سۇرانىستارىن قاناعاتتاندىرعاندا عانا ديكتور، جۇرگىزۋشىلەر ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسى جەمىستى بولادى.

تىڭداۋشى، كورەرمەن قاۋىم تىكەلەي ەفير ارقىلى قابىلداعان باعدارلاماعا كوڭىلدەرى تولىپ قاناعاتتانعاندا عانا ديكتور، جۇرگىزۋشىنىڭ ەڭبەگى اقتالادى دەگەن ءسوز. سوندىقتان، باعدارلاما جۇرگىزۋشى ءۇشىن كاسىبي شەبەرلىگىن ءاردايىم شىڭداپ، جەتىلدىرىپ وتىرۋ تالابى قويىلادى.

جۇرگىزۋشىلىكتىڭ پايدا بولۋى جانە قاجەتتىلىك. كاسىبي تۇرعىدان كەلسەك، ديكتورلىك پەن جۋرناليست قىزمەتىنىڭ قوسارلانعان فورماسى بولىپ كەلەتىن جۇرگىزۋشىلىك كورەرمەن، تىڭداۋشىلارمەن تىكەلەي قاتىناس ورناتادى. ونىڭ ارتىقشىلىعى دا وسىندا. سوندىقتان، الەم جۋرناليستيكاسىنىڭ قازىرگى باعىت-باعدارى جۇرگىزۋشىلىكتىڭ  ماڭىزدىلىعىن ارتتىرىپ، ونى كاسىبي ماماندىقتىڭ دەڭگەيىنە كوتەردى.

«حابار جۇرگىزۋ»، «جۇرگىزۋشىلىك ونەر» دەگەن ۇعىمنىڭ دا پايدا بولۋىنىڭ وزىندىك تاريحى بار. دەرەك كوزدەرىنە زەر سالساق، الەمدەگى ەڭ العاشقى جۇرگىزۋشى - امەريكاندىق مۋروۋ كورىنەدى. ول راديوحاباردىڭ اتى اڭىزعا اينالعان ءجۋرناليسى بولعانىمەن العاشقى تەلەجۇرگىزۋشىلەردىڭ ۇلاعاتتى ۇستازى بولىپ سانالادى. دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىس كەزىندە «مۋنيكە وقيعاسىنىڭ» كوزكورگەن كۋاگەرى ءارى ونى دەر كەزىندە ىستىق نۇكتەدەن تىكەلەي حابارلاعان، بومبالانعان دۇكەننىڭ ىشىندەگى قيراعان سورەلەردىڭ بىرىندە ميكروفونىن ورناتىپ قويىپ، توگىلگەن جەمىس شىرىندارىنىڭ ەدەنگە تامشىلاپ سىرتىلداعان دىبىسىن ەستىرتىپ، كەزەكتى اۋە شابۋىلى الدىنداعى ءبىر ساتتىك مۇلگىگەن تىنىشتىقتى راديو ارقىلى جۇرتقا جەتكىزگەن جۋرناليست بولاتىن ول. سونىمەن قاتار جۋرناليست مۋروۋ نەمىستىڭ بومبالاۋشى ۇشاقتارىنىڭ باسا كوكتەپ كەلە جاتقانىن لوندون قالاسىنداعى ءبىر بيىك مۇنارانىڭ ۇستىنەن باقىلاپ تۇرىپ، جاعدايدى اينا-قاتەسىز بايانداپ، مۇحيتتىڭ ارعى جاعىنداعى امەريكاندىق تىڭداۋشىلارعا سوعىستىڭ شىنايى كورىنىسىن انىق ءتۇسىندىرىپ كەلگەن. وسىلايشا، سوعىس اياقتالعاندا مۋروۋ قولىنا قارۋ الىپ سوعىسپاسا دا امەريكاعا اتاعى جايىلعان ەرجۇرەك ازامات رەتىندە تانىلعان.

وسى دەرەكتىڭ وزىنەن-اق، ەفيردەگى جۇرگىزۋشىلىك دەگەنىمىز راديو ارقىلى وقيعانى بەينەلەپ شەبەر باياندايتىن تىكەلەي باعدارلامادان تۋعانىن انىق اڭعارۋعا بولادى.

قازاقستاندا العاشقى راديوحابار 1921 جىلدان باستاپ تاراتىلا باستادى دەگەندى العاش رەت جۋرناليستيكاتانۋشى عالىم مارات بارمانقۇلوۆ مالىمدەگەن. ول جايىندا وزگە زەرتتەۋشىلەردىڭ دە ءتۇرلى پىكىرلەرى بار. ازىرگە بىرىزدىلىك بولماسا دا قازاق راديوسىنىڭ عاسىرعا جۋىق تاريحى بارى باسى اشىق اڭگىمە. ول تۇستا جازۋ اپپاراتۋرالارى بولماعاندىقتان حابار اتاۋلىنىڭ ءبارى تىكەلەي تولقىنعا شىققان بولسا كەرەك. ولاي بولسا، سول تۇستا ءتىلشى اتالعانداردىڭ ءبارى دە العاشقى حابار جۇرگىزۋشىلەرى بولىپ ەسەپتەلمەك. مۇنىڭ ءوزى الداعى ۋاقىتتا سالانى ءجىتى زەرتتەۋدى، تاريحي دەرەكتەردى ايقىنداۋدى تالاپ ەتەدى.

جۋرناليست جازعان نەمەسە وڭدەگەن ءماتىنىن اۋديتورياعا تىكەلەي جەتكىزۋدىڭ بىردەن ءبىر جولى باعدارلامانى ءوزى جۇرگىزۋى. ءجۋرناليستىڭ دايىنداعان ءجۇز پايىزدىق اقپاراتىنىڭ  اۋديتورياعا 90-95 پايىزى جەتەدى ەكەن. قالعان بەس-ون پايىز اقپارات قۇلاققا جەتكەنشە جەلگە ۇشقانداي بولىپ، نازاردان تىس قالادى. ايتالىق، ءسوز تاسىمالداۋ ويىنى دەگەن بولادى عوي. العاشقى ايتىلعان ءسوز قانشالىقتى كوپ ادام ارقىلى ءبىر بىرىنە جەتكەن سايىن بەلگىلى دەڭگەيدە وزگەرىسكە ۇشىراپ، ءتىپتى مۇلدە باسقاشا ماعىناعا اۋىسىپ كەتىپ جاتادى. سول سەكىلدى جوعارىداعى بەس، ون پايىزدى جوعالتپاۋدىڭ مۇمكىندىگىنە وقيعا ورتاسىنداعى ادام سول مەزەتتە تىكەلەي رەپورتاج ارقىلى جەتكىزگەندە عانا قول جەتكىزۋگە بولادى. ولاي بولسا، جۋرناليستەردەن جۇرگىزۋشىلىك قابىلەتكە يە بولۋدى قازىرگى زاماننىڭ ءوزى تالاپ ەتىپ وتىر.

الايدا، ءار جۋرناليست باعدارلاماسىن ءوزى جۇرگىزگەن جاعدايدا ءبارى جاپپاي جۇرگىزۋشىلىككە اينالىپ كەتەدى ەكەن دەسەك، قاتەلەسكەن بولار ەدىك. ناشار جازىلعان ءماتىن جۇرگىزۋشىنىڭ شەبەرلىگىنىڭ ارقاسىندا جاندانىپ قۇلپىرىپ كەتىپ جاتادى. سول سەكىلدى جاقسى جازىلعان ءماتىندى اۆتور ءوزىم جۇرگىزەمىن دەپ بۇلدىرمەسىنە دە كەپىلدىك جوق. ءار جۋرناليست جۇرگىزۋشى نەمەسە ديكتور بولا الماسا دا ولارعا كاسىبي تالاپ قويا الاتىن، جۇرگىزۋشىلىك شەبەرلىكتىڭ نەگىزىن بىلەتىن مول ماعلۇماتى بولعانى ابزال.

تاۋەلسىزدىك جىلدارى تەلەارنالار مەن راديوحابار ۇجىمدارى سان جاعىنان دا، ساپاسى تۇرعىسىنان دا ۇلعايدى. قازىردىڭ وزىندە ەلىمىزدە رەسپۋبليكالىق اۋماقتا حابار تاراتاتىن تەلەارنالار سانى وننان استى. جەكەمەنشىك جانە كوممەرتسيالىق تەلەكومپانيالاردى ايتپاعاننىڭ وزىندە مەملەكەتتىڭ قولداۋىمەن «مادەنيەت» (بۇگىنگى كۇنى ەفيرگە شىقتى), «ءبىلىم» (كەلەسى جىلى جۇمىسىن باستايدى) تەلەارنالارىنىڭ قۇرىلىپ جاتقانى ەلدىڭ رۋحاني، مادەني ومىرىندەگى ەلەۋلى وقيعا. جەرگىلىكتى ولكەلەردە دە اشىلىپ جاتقان ءتۇرلى تەلەارنالار مەن راديوستانتسيالار بارشىلىق. ولاردىڭ بارىنە دە ماماندىقتىڭ شەبەرلىگىن يگەرگەن مادەنيەتتى دە بىلىكتى جۇرگىزۋشىلەر كەرەك.

جۇرگىزۋشىلەر تاڭداۋدا تەلە، راديو ۇجىمدارى ەفيرگە كوبىنەسە كاسىبي مامانداردان گورى اۋەسقويلارعا كوبىرەك دەن قوياتىندىقتان ەفير مادەنيەتى تومەندەپ، جاۋاپكەرشىلىك بوساڭسىپ كەتكەن. سونىڭ سالدارىنان باعدارلامالاردىڭ تارتىمدىلىعى تومەندەپ سولعىن تارتادى، جۇرگىزۋشىنىڭ ءوزىنىڭ عانا ەمەس، اقپارات قۇرالىنىڭ بەدەلى مەن جۇرگىزۋشىلىك ونەردىڭ قۇنى تۇسەدى. ولاردا ەفير مادەنيەتىنىڭ ەڭ قاراپايىم تالاپتارىنىڭ ءوزى بۇزىلىپ جاتادى. ايتالىق، داۋىستىڭ تونى قۇلاققا تۇرپىدەي تيەتىن، ءتىلى جۇتاڭ ءارى بىدىق، ءسوزى وشكىن، «ڭ» مەن «ءى»-ءنىڭ ءوزىن دۇرىس دىبىستاي المايتىن، ەرنىن سىلپىلداتىپ، ەكى قولىن ءجوندى-ءجونسىز ەربەڭدەتىپ، ستەنداپقا ەربەڭدەپ شىعا كەلەتىن تەلەجۇرگىزۋشىلەر مەن رەپورتەرلەر كوبەيدى. ميكروفون، كامەرا الدىندا جاسالاتىن قاراپايىم قارىم-قاتىناس نورمالارىن بىلمەيتىندىكتەرى، سويلەۋ قابىلەتتىكتەرى تىم وسال ەكەندىكتەرى بىردەن اڭعارىلۋىنىڭ ءوزى ولاردىڭ جۇرگىزۋشىلىككە مۇلدەم جارامايتىندىقتارىن ايعاقتاپ تۇرادى.

زامانا تالابى مەن سۇرانىسقا ساي الداعى ۋاقىتتا مامان دايارلايتىن جوو-داعى جۋرناليستيكا فاكۋلتەتتەرى جۇرگىزۋشىلەردى سوڭعى كۋرستاردا ارنايى وقىتىپ، مامانداندىرىپ شىعاراتىن جۇيەگە كوشىرگەندەرى دۇرىس. قازىرگى كەزدە جاڭالىقتار قىزمەتىندەگى ديكتور جۇرگىزۋشىلەردىڭ ءوزى كەيدە «ارتىق قىلامىن دەپ تىرتىق ەتتى» دەمەكشى، بىردە الدەبىر شەتەل ارنالارىنا ەلىكتەپ ايعايعا باسسا، ەندى بىرەۋلەرى ءوزارا ەركىن سويلەسەمىز دەپ ودان ارى ءبۇلدىرىپ، جاساندىلىقتان ارىلا الماي ءجۇر. اپتالىق شولۋلاردى جۇرگىزەتىن كەيبىر ارىپتەستەرىمىز ءوزىن تىم اسقاق ۇستايمىن دەپ ءتىپتى كوكتەن تۇسە الماي شالا ءبۇلىنىپ وتىرعانىن كورگەندە ەزۋگە كۇلكى ۇيىرىلەدى. ءوز تابيعاتىندا جوق بولمىستى قولدان جاسايمىن دەپ اۋىرەلەنۋ ەشقاشان كورەرمەن كوڭىلىنە قونبايتىندىعىن ءار كاسىبي مامان سەزىنۋگە ءتيىس.

كورۋ ونەرى (ۆيزۋالنوە يسكۋسستۆو) ياعني، تەلەۆيزيادا، ساحنادا تىڭداۋ ونەرى (اۆيزۋالنوە يسكۋسستۆو) جانە راديو ارقىلى سويلەگەندە انا ءتىلىنىڭ ءتول تابيعاتىن جەتىك بىلەتىن، ءتىل بايلىعىنىڭ باي قورىن ءتيىمدى پايدالانا بىلەتىن، داۋىس ىرعاعى مەن ونىڭ تونى، جىلدامدىعى ۇيلەسىم تاپقان، قۇلاققا جاعىمدى، ءتۇر كەلبەتى دە كەلىستى، كوزگە جىلى، ءتۇسى يگى، كورەرمەنمەن لايىقتى ءارى سىپايى قارىم-قاتىناس جاساي بىلەتىن تەلەجۇرگىزۋشىلەردى بىلىكتى ەتىپ دايارلاپ شىعارۋ بۇگىنگى تاڭدا اسا وزەكتى.

ەلىمىزدە راديو پايدا بولعانىنا ءبىر عاسىرعا تاياۋ، ۇلتتىق تەلەۆيزيانىڭ تۋعانىنا جارتى عاسىردان استام ۋاقىت وتسە دە ءالى كۇنگە دەيىن راديو، تەلەۆيزيا ينستيتۋتى تۇرماق جەكە فاكۋلتەت تە جوق. ونى ايتاسىز، ارنايى مامانداندىرىلعان كۋرس، ءبىلىم جەتىلدىرۋ، قايتا دايارلاۋ سەمينار-ترەنينگتەردىڭ ءوزى جۇيەلى تۇردە جۇرگىزىلىپ جاتقان جوق. تاۋەلسىزدىكتەن بۇرىنعى مامانداردىڭ دەنى ماسكەۋدەن ءبىلىم الىپ كەلگەن. ءالى سول جۇرىستەن جاڭىلعان جوق.  «جۇرگىزۋشى»، «ديكتور» اتتى كۇردەلى كاسىبىي مامانداردى وتاندىق ءتول ءبىلىم ورداسىندا دايارلاۋ ءىسى الداعى كادرلىق ساياساتىمىزداعى ەلەۋلى قادامىمىز بولۋعا ءتيىس.

تاقىرىپتا قاراستىرىلىپ وتىرعان ديكتور، جۇرگىزۋشىلىك جايىنداعى ماسەلە راديو، تەلەۆيزيا، ساحنالىق دەگەن كاسىبي جۇرگىزۋشىلەر توبىنىڭ سىرتىندا قوعامدىق قاتىناستاعى باستى تۇلعا بولىپ تابىلاتىن وزگە ۇيىمداردىڭ دا ءىس قىزمەتتەرىمەن بەلگىلى ءبىر فورمادا قاتىستى بولۋمەن قاتار اتالمىش ونەردىڭ ەرەكشەلىگىن ايشىقتايدى.

جۇرگىزۋشىلىك ونەر جايىندا. جۇرگىزۋ ونەرىنىڭ تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك زەرتتەۋلەرىن كاسىبي راديو، تەلەۆيزيا، ونەر، مادەنيەت اياسىندا عانا ەمەس، ءاربىر ۇيىم، مەكەمەنىڭ مادەني مەنەدجمەنتى، بيزنەس ىستەرى، ادامدار اراسىنداعى قاتىناس سەكىلدى كوپ قىرلى كوممۋنيكاتسيالارمەن تىعىز ساباقتاستىرۋعا بولادى. ايتالىق، بيزنەس سالاسىنا كەلسەك، ونىمدەرىن، تاۋارلارىن نەمەسە كورسەتىلەتىن قىزمەتىنىڭ تۇرلەرىن قانشالىقتى ءتيىمدى ناسيحاتتاسا، سونشالىقتى مول تابىس تاپپاق. جالپى بەلگىلى ءبىر توپتى، تۇتىنۋشى قاۋىمدى ناقتى مەرزىمدە بىرلەسكەن ءىس قيمىلعا جۇمىلدىرۋدىڭ ءوزى جۇرگىزۋشىنىڭ (ۇيىمداستىرۋشى) قىزمەتىمەن بايلانىستى بولماق.

كەيبىر ۇيىم، مەكەمەلەر مەرەيتويلارىن نەمەسە ماڭىزدى مادەني ءىس شارالارىن باسقارۋعا تانىمال تەلەجۇرگىزۋشىلەردى ارنايى شاقىراتىنى بار. بۇل سونشالىقتى ءتيىمدى ءتاسىل ەمەس. نەگىزى شەشەندىك ونەرگە جۋىق، ۇجىمىن بەس قولدىڭ سالاسىنداي جاقسى بىلەتىن ءوز ادامدارى بولعانى ءتيىمدى. سونداي «ۇجىمدىق جۇرگىزۋشلەردىڭ» وزىندە جۇرگىزۋشىلىك ونەردىڭ العاشقى ماعلۇماتى بار، وزىندىك مادەنيەتى قالىپتاسقان تۇلعا بولعانى ابزال.  جالپى توپتىڭ نازارىن اۋدارىپ، مادەني شارانى باسقارۋ وڭاي ءىس بولماعانىمەن وعان ۇيرەنۋگە، جۇرگىزۋشىلىك قابىلەتتىلىكتى يگەرۋگە بولادى. سوندىقتان، مادەني ءىس شارالار جۇرگىزۋ، شەشەندىك ونەر جايىندا ءبىلىم بەرۋگە باعىتتالعان وقىتۋ سەمينارلارىن باق قانا ەمەس وزگە ۇيىمدار دا وتكىزۋگە مۇددەلى بولۋعا ءتيىس. سەبەبى، وسىنىڭ ءوزى مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قولدانىلۋ اياسىن كەڭەيتۋگە، ونىڭ باي قاينار كوزدەرىن اشۋعا، مۇمكىندىگىن كەڭەيتۋگە ەلەۋلى ۇلەس قوسار ەدى.

ونەر - شىنايى ءومىردىڭ ادەبيەت، تەاتر، مۋزىكا، كينو، سۋرەت ارقىلى ايقىندالعان بەينەسى. ونەر اتاۋلىنىڭ بارلىق تۇرلەرىن جيناقتاپ، ءبارىن جاڭاشا جاڭعىرتقان نىسان - راديو، تەلەۆيزيا ونەرى بولىپ وتىر. تەلەۆيزيا، راديو - حالىقتىڭ ساناسىنا ىقپال ەتىپ، اقپاراتتارى ارقىلى تانىمعا جەتەلەپ، وي-ءورىسىن جەتىلدىرىپ، ءتالىم-تاربيە بەرەتىن باق قانا ەمەس، سونىمەن قاتار ول كورۋگە، تىڭداۋعا ارنالعان ايىرىقشا ونەر. ءبىز راديونى، تەلەۆيزيانى جانە ساحنانى ونەر رەتىندە مويىندايمىز. ولاي بولسا، ولاردىڭ ناقتى ايقىنداماسى بولىپ تابىلاتىن باعدارلاما جۇرگىزۋدى دە ونەر رەتىندە تانۋعا ءتيىسپىز.

ونەرگە سەزىم ارقىلى بويلاعاندا عانا ءبىز ونى تۇسىنەمىز جانە يگەرەمىز. سوندىقتان دا، بەلگىلى دارەجەدە تابيعي تۇيسىكتىڭ، دارىن قابىلەتتىڭ بولعانى ابزال. «ءبىر پايىزدىق دارىن مەن 99 پايىزدىق ەڭبەكتىڭ ارقاسىندا تابىسقا جەتۋگە بولادى» دەگەن ءتامسىلدىڭ جۇرگىزۋشىلىك ونەرگە دە قاتىسى بار.

اتاقتى شەشەن، ساياساتكەر روبەرت پەەل ەرەكشە دارىن يەسى بولماعان. سوعان قاراماستان بالا كەزىنەن قالىپتاستىرعان جاتتىعۋ، دايىندىقتىڭ ارقاسىندا بيىك اتاق ابىرويعا جەتكەن كورىنەدى. بالا كەزىندە اكەسى ونى ۇستەلدىڭ جانىنا تۇرعىزىپ قويىپ جاتقا سويلەتەدى ەكەن. پەەل ءوزى دە ءدىني ۋاعىزدى قايتالاپ وقىپ، جاتتاۋعا تىرىستى. العاشقى كەزدە سونشالىقتى ناتيجە بولا قويعان جوق. جاتتىعۋلارىن جالعاستىرعان سايىن نازار اۋدارۋ، زەيىن قويۋ قابىلەتى ارتا بەرگەن. وسىلايشا، ۋاعىزدى ءبىر ءسوز، ءبىر ءارىپ قالدىرماي جاتقا سوعاتىن جاعدايعا جەتكەن. كەيىن ول تەڭدەسسىز شەشەندىگىمەن ساياسي باسەكەلەستەرىن شاڭ قاپتىراتىن قابىلەتتى يگەرگەن. ونىڭ وقىعان نارسەسىن جادىندا اينا قاتەسىز ساقتاۋ قابىلەتى بالا كەزىندە اكەسىنەن ۇيرەنگەن جاتتىعۋدىڭ ارقاسى ەدى. مۇنداي قابىلەت تەلەجۇرگىزۋشىلەر ءۇشىن وتە ماڭىزدى. ءبىر وقىعانىن ەسىندە ساقتاي الاتىن العىرلىق جۇرگىزۋشىگە قاجەت ەڭ باستى قاسيەت دەۋگە بولادى.

الەمدە جۇرگىزۋشى ونەرى عاجايىپ رەتىندە مويىندالىپ، تاڭداي قاقتىرعان تالاي ديكتورلەر، جۇرگىزۋشىلەر تۋىپ شىقتى. ايتالىق، اتاقتى لارري كينگتىڭ ەركىن ءارى اشىق جارقىن قاتىناسى، رەسەيلىك ديكتور گ.س. شۋماكوۆتىڭ قاراپايىم اڭگىمەنىڭ تابيعاتىنا جاقىن وقيتىن مانەرى، قازاق راديوسىنىڭ اتى اڭىزعا اينالعان «ءۇنى» ءانۋار بايجانباەۆتىڭ قۇلاققا جاعىمدى قوڭىر داۋسى دەگەندەي مىسالداردى كەلتىرۋگە بولادى. تاۋەلسىزدىك جىلدارىنداعى قازاقستان تەلەارنالارى مەن راديوسىندا دا حالىقتىڭ ىقىلاسىنا بولەنگەن جۇرگىزۋشى، ديكتورلەر كوپ بولدى.

حابار جۇرگىزۋشىلەر اراسىندا الەمنىڭ ەلەۋلى وقيعالارىنا ارقاۋ بولعاندارى دا بارشىلىق. مىسالى، دومينيكان رەسپۋبليكاسىنىڭ «سول» راديوسىنىڭ ديكتورى ح.ن. يدالگو سەكسەن ساعات بويى ءۇزىلىسسىز تىكەلەي ەفيردە حابار جۇرگىزىپ گيننەس كىتابىنا ەنۋگە مۇمكىندىك العان. ول باعدارلامانى جۇما كۇنى تاڭەرتەڭ باستاپ، دۇيسەنبىدە تۇستەن كەيىن اياقتاعان. سەكسەن ساعات بويى ءۇزىلىسسىز جۇمىس ىستەگەندە وعان 12 ادام كومەكتەسىپ، وقيتىن ماتىندەرىن وڭدەپ دايىنداعان. گيننەستىڭ تالابى بويىنشا 52 مينۋت بويى ءۇزىلىسسىز سويلەۋ جانە اراسىندا 15 مينۋت قانا تىنىعۋعا ءتيىس بولعان. ول سوڭعى 45 ساعاتتا تىڭداۋشىلار سۇراقتارىنا جاۋاپ بەرگەن. ونىڭ باستى ماقساتى ەلىنىڭ اتىن گيننەسكە ەنگىزۋ ەدى.

راديو، تەلەۆيزيا باعدارلامالارىن، ءتۇرلى ءىس قىزمەتتەرىن ۇيىمداستىرۋدا اۆتوردىڭ يدەياسىن ءوز ىسكەرلىگىمەن بايىتا وتىرىپ، كورەرمەن، تىڭداۋشىلارعا جەتكىزەتىن ەرەكشە مىندەتتى اتقاراتىن، تۋىندىنى اۋديتورياعا جەتكىزەتىن اقىرعى ساتىسىندا جۇمىس ىستەيتىن ەڭبەككەر جاندار اينالىپ كەلگەندە ديكتورلەر مەن حابار جۇرگىزۋشىلەرى. ولاردىڭ جۇمىس كورسەتكىشتەرى ارقىلى تەك ءبىر تەلەكومپانيانىڭ عانا ەمەس، بۇكىل ەلدىڭ تەلەونەرىنىڭ دامۋ دەڭگەيى  ايقىندالادى.

جۇرگىزۋشىنىڭ مادەنيەتى، قارىم-قاتىناسى، ءبىلىمى مەن قابىلەت-قارىمى باعدارلاما مەن وقيعانىڭ بارىسىن انىقتاۋمەن قاتار تىڭداۋشىلار مەن كورەرمەندەرگە ىقپال ەتەتىندىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. سەبەبى، تىڭداۋشى، كورەرمەن قاۋىم جۇرگىزۋشىنىڭ سويلەۋ مانەرىنە، ءتىل بايلىعىنا، قابىلەتىنە، مىنەز-قۇلقىنا ەلىكتەپ، قاتىناس مادەنيەتىن يگەرەدى. سوندىقتان، جۇرگىزۋشىلىك ونەرگە ونىڭ ەتيكاسى، مادەنيەتى، شەبەرلىگى جانە دەنساۋلىعىندا ەشبىر اقاۋدىڭ بولماۋى سەكىلدى ۇعىمدار دا جاتقىزىلادى.

كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەلىمىزدە ديكتورلەر مەن جۇرگىزۋشىلەردىڭ كاسىبي ەرەكشەلىكتەرىن، كەشەگىسىن، بۇگىنى مەن ەرتەڭىن زەرتتەگەن عىلىمي ەڭبەك اتاۋلى جوقتىڭ قاسى. وقۋلىق جايىن ءتىپتى اۋىزعا الۋدىڭ ءوزى ارتىق. مانەرلەپ وقۋ، كوركەمسوز جايىندا تۋىندىلار بارشىلىق. ولاردان العاشقى ماعلۇماتتاردى الۋعا، جالپى ۇعىمداردى تۇسىنۋگە بولادى. الايدا، ميكروفونمەن، كامەرامەن قاتىناس جاسايتىن راديو، تەلەۆيزيا ديكتورلەرىنە، جۇرگىزۋشىلەرىنە ماماندىق تالابىنا ساي كەلەتىن وقۋلىق بۇگىندە اۋاداي قاجەت بولىپ وتىر. قورىتا كەلە مىنانداي ۇسىنىستار جاساۋدى ءجون كوردىك:

-  جۇرگىزۋشىلىك ونەرى  مەن شەبەرلىك ماسەلەسى كاسىبي ديكتور، جۇرگىزۋشى، شەشەن لەكتورلەردىڭ اياسىمەن شەكتەلمەيدى، الەم جۋرناليستيكاسىنىڭ قازىرگى باعىت-باعدارى جۇرگىزۋشىلىكتى العا شىعارىپ، كاسىبي دارەجەگە كوتەرىپ، لايىقتى باعالاپ وتىر. ءار ءجۋرناليستىڭ جۇرگىزۋشى بولۋى مىندەتتى بولماسا دا جۇرگىزۋشىلىك شەبەرلىكتەن مول ءبىلىمى مەن تولىق ماعلۇماتى بولعانى ابزال;

- راديو، تەلەۆيزيا باعدارلامالارىن حالىققا تاراتىپ جەتكىزۋشىسى - ديكتور، ال، اۋديتوريانى وزىنە باعىندىرىپ، جەتەلەۋشىسى - جۇرگىزۋشى دەپ تۇسىنۋگە بولادى. اتالمىش سيپاتى ديكتور مەن جۇرگىزۋشى جۇمىسىنىڭ اراجىگىن ايىرىپ، باعىت-باعدارىن ايقىندايدى. دەگەنمەن، ولارعا قويىلاتىن تالاپ پەن جاۋاپكەرشىلىك ورتاق;

- ەلدە راديو، تەلەۆيزيا ارنالارىنىڭ كوبەيۋى جۇرگىزۋشىلەرگە دەگەن سۇرانىستى ارتتىردى. تەلەارنالاردا جۇرگىزۋشى بولۋ ءۇشىن ءتۇرى كەلىستى، داۋسى جاعىمدى بولسا جەتكىلىكتى دەگەن تەرىس ۇعىم قالىپتاستى دا ونى وڭاي ساناپ، كىم قالاسا سول يگەرىپ كەتەتىندەي جەڭىل ويلايتىن قاتە تۇسىنىك پايدا بولدى;

- جۋرناليست-جۇرگىزۋشى ماماندىعىن وقىتاتىن جەكە وقۋ ورنىنىڭ ءوزىن ايتپاعاندا، ارنايى مامانداندىرۋ كۋرس تە، جەكەلەگەن پاندەر مەن ونىڭ پراكتيكۋمى دا جوو فاكۋلتەتتەرىنىڭ بازاسىندا جوقتىعى كادر دايىنداۋ ساياساتىنىڭ وسالدىعىن كورسەتەدى;             

- الداعى ۋاقىتتا ديكتورلىك، جۇرگىزۋشىلىك ونەرىن زەرتتەۋگە بىلىكتى عىلىمي مامانداردى جۇمىلدىرىپ، تاجىريبەلى ۇستازداردىڭ قاتىسۋىمەن ءبىلىم جەتىلدىرۋ سەمينار-ترەنينگتەرىن جەتەكشى تەلەارنالاردىڭ جانىندا تۇراقتى ۇيىمداستىرۋدى جولعا قويۋ كەرەك.

«اباي-اقپارات»