ءىىى ءبولىم

زامانىندا اعايىندى ياۋشەۆتەر قوستانايدا ساۋدا ءۇيىن اشۋ، مەشىت سالۋ باستامالارىن كوتەرۋىمەن قاتار، قازاقتىڭ ازاتتىق كۇرەسى مەن رۋحاني دۇنيەسىندە جارقىن ءىز قالدىرعان تۇلعالارعا كومەكتەسىپ تۇرادى. مىسالى، ياۋشەۆتەردىڭ قازاق ءباسپاسوزىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى م.سەرالينگە ترويتسكىدە "ايقاپ" جۋرنالىن شىعارۋ جۇمىستارىنا جاردەم بەرگەنى ءبىراز جۇرتقا بەلگىلى. قازاقتىڭ زيالىلارى ءبىلىم العان ي.گاسپارالى نەگىزىن قالاعان جاديدتىك باعىتتاعى تاتار مەدرەسەلەرى مەن مەكتەپتەرىنە اعايىندى ياۋشەۆتەر قامقورلىق جاساپ، تۇراقتى تۇردە قارجىلاي كومەك كورسەتىپ وتىرعان. ولاردىڭ رەسەي مۇسىلماندارىنىڭ باس قوسۋ جيىندارىن (سيەزدەرىن) وتكىزۋگە دە جاردەمدەرى تيگەن ەدى.

تورعاي وبلىسىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى «تاشكەنتتىك كوپەس» دەپ تانيتىن ياۋشەۆتەر تاشكەنت گيمنازياسىندا ءبىلىم العان، توڭكەرىس كەلگەن الاساپىران زاماندا تۇركىستان اۆتونومياسىن قۇرعان الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى مۇستافا شوقايمەن جاقسى تانىس بولعاندىعى، وعان تىكەلەي جاردەمدەسكەنى دە بايقالادى. مۇنى ءبىز م.شوقايدىڭ جۇبايى ماريا ياكوۆلەۆنانىڭ «مەنىڭ مۇستافام» اتتى ەستەلىگىنەن كورە الامىز (مارحاببات: شوقاي م. تاڭدامالى. - الماتى: قاينار. ت.2-1999.-520 بەت).

تۇركىستان اۆتونومياسى بالشەبەكتەردىڭ قاندى قارۋىمەن قۇلاتىلعاننان كەيىن مۇستافا شوقاي تاشكەنتتەن جاسىرىن تۇردە قاشىپ شىعىپ، شەتەلگە بەت الادى. مىنە، سول قيىن-قىستاۋ، قاۋىپتى جولدا ساپاردا ماريا ياكوۆلەۆنا شوقاي ياۋشەۆتەردىڭ ترويتسكىدەگى ءۇيىن پانالايدى. ەستەلىكتە ولاردىڭ 1918 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا چەليابىدەن ەكىگە ايىرىلىپ، ماريا ترويتسكىگە بارىپ، ياۋشەۆتەردە جاسىرىنۋى ءتيىس بولعانى باياندالادى. بۇل وقيعانى ەستەلىك اۆتورى بىلايشا سۋرەتتەيدى:

«جەلتوقساننىڭ 24-ءى كۇنى چايكيننىڭ ەكى ادامى كەلدى. مۇستافا ولار ارقىلى ماعان ەكى ءتۇبىت ورامال جانە ايۋ تەرىسىنەن تىگىلگەن تون جىبەرىپتى. بۇگىن كەشكىسىن سولارمەن ترويتسكىگە كەتۋىم كەرەك» (434 بەت).

بۇدان ءارى ماريا كوپ قيىندىقتارمەن ترويتسكىگە جەتكەنىن ايتا كەلىپ: «...بۇل ادام مەنى ساۋداگەر تاتار ياۋشەۆكە الىپ باراتىن ارباكەشكە تاپسىردى. ترويتسكىدەگى ياۋشەۆتەردىڭ ۇيىندە مۇستافادان كەلگەن حات بار ەكەن، سىرتىندا ونىڭ ورىنبورداعى مەكەن-جايى دا جازۋلى ەدى. ...ياۋشەۆتەردىڭ مەنى ونشا جاقتىرماعانى بەلگىلى ەدى. كەلىندەرى ماريامدى بۇرىننان تانيتىنمىن، تاشكەنتتىك گەنەرال ەنيكەەۆتىڭ قىزى بولاتىن. ءبىر كۇنى ول ماعان «قايىن اتام ءسىزدىڭ ەرتەرەك كەتۋىڭىزدى قالايدى، وزدەرى دە جاقىندا بۇل جەردەن قاشپاقشى، جاعداي وتە قورقىنىشتى» دەدى. مەنىڭ ونسىز دا كەتكىم كەپ جۇرگەن، بىراق جالعىز ءوزىم ورىنبورعا دەيىن اتتاردى قالاي جەگىپ، قالاي جەتەتىنىمدى بىلمەي دال بولدىم. مۇستافا حاتىندا مەكتەپتە بىرگە وقىعان جولداسىنىڭ ادرەسىن جازعان-تىن. ول ادامنىڭ ترويتسكىدە ءدارىحاناسى بار بولاتىن، بىراق مەن مۇستافانىڭ نە ءۇشىن بۇل ادرەستى بەرگەنىن دە تۇسىنە المادىم. ول تاتارلار ورىستاردى جاقتىرمايتىنىن دا بىلەتىن، ۇمىتتى ما، الدە ادەيى ىستەدى مە ەكەن دەپ ويلادىم. ويتكەن مەن ياۋشەۆتەر ءۇشىن كۇتپەگەن حريستيان قوناقپىن (مۇستافا - مۇسىلمان. ونىڭ قىزدارىنىڭ بىرىنە ۇيلەنۋىنە دە بولاتىن ەدى، ءتىپتى ياۋشەۆتەردىڭ دە بويجەتكەن قىزدارى بار بولاتىن. سولاي بولا تۇرا ورىس ايەلگە ۇيلەندى جانە ايەلىن ءبىزدىڭ ۇيگە اكەلىپ ورنالاستىردى دەپ ويلاۋلارى دا ابدەن مۇمكىن ەدى)» (435 بەت).

ماريا شوقاي ترويتسكىدەن ورسكى ارقىلى قايتادان ورىنبورعا بارىپ، ودان اتىراۋ ارقىلى كاسپي پورتىنان ءوتىپ، باكۋ اسادى. باكۋدەن پويىزعا وتىرىپ تيبليسيگە بارادى. مۇستافا ونى سول جەردەن كۇتىپ الادى. ودان ارعى ساپار -  الىس شەتەلگە ەميگراتسيا.

ماريا شوقاي «تاشكەنتتىك گەنەرالدىڭ ساحيب-كەرەي ەنيكەۆتىڭ قىزى» دەپ اتايتىن ياۋشەۆتىڭ كەلىنى ماريام كوپەستىڭ حاسان اتتى ۇلىنىڭ جۇبايى ەدى. زەرتتەۋشىلەر تاراپىنان حاسان مۋللاعاليۇلى ياۋشەۆ 1937 جىلى اتى-شۋلى 58 باپپەن ايىپتالىپ، سوتتالادى، ال «حالىق جاۋىنىڭ» جۇبايى اتانعان ماريا دا 10 جىلعا جەر اۋدارىلادى. حاسان ياۋشەۆ سوتتالعاننان كەيىن ءبىر جىلدان سوڭ قايتىس بولادى، ال ماريام حابار-وشارسىز كەتتى دەپ جازىلىپ ءجۇر. 

مىنە، تاريحتا وسىنداي جاعدايلار ورىن العان. ياۋشەۆتەردىڭ قازاقتىڭ اردا ازاماتى مۇستافا شوقايدىڭ جۇبايىنا ۋاقىتشا بولسا دا پانا بەرىپ، قولداۋ كورسەتكەنى – رەسەي پاتشالىعى تۇسىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگىن كورسەتەتىن ءرامىزدى وقيعا. تۇركىستان اۆتونومياسىنىڭ نەگىزىن قالاپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن ءومىرىنىڭ سوڭىنا دەيىن ەميگراتسيادا بولىپ ىمىراسىز ساياسي كۇرەس جۇرگىزگەن م. شوقايدى ەسكە العان قازاق بالاسى الاش ارداقتىسى قۋعىنشىلىقتا ءجۇرىپ قىسىلعاندا قول ۇشىن سوزىپ، جاردەم بەرگەن ياۋشەۆتەردى دە ۇمىتپايتىنى انىق. «تارىداي قايرىمدىلىقتىڭ تاۋداي ساۋابى بار» دەگەن ءتامسىلدىڭ ءمان-ماعىناسى وسىنداي وقيعالاردان تۇزىلەتىن بولسا كەرەك!

زامانىنىڭ باي-باعىلانى، قوعام قايراتكەرى اعايىندى ياۋشەۆتەردىڭ قوستانايدا مەشىت سالۋعا مۇرىندىق بولىپ، قازاقتىڭ رۋحاني جانە ساياسي مايداندا قىزمەت اتقارعان الاش قايراتكەرىنە كومەك، قولداۋ كورسەتكەن وقيعالارى، تۇركى حالىقتارىنىڭ بىرلىگىنە جاساعان قىزمەتتەرى – تاريحي ساباقتاستىعى تەرەڭ تاعىلىم. ونى بىزگە ءبىلۋ – پارىز ءارى قارىز.

ءى ءبولىم: اعايىندى ياۋشەۆتەر جانە تۇركى بىرلىگىنەن بىرەر ءسوز...

ءىى ءبولىم: مۇراعات قورجىنى: دەرەك پەن پايىم

الماسبەك ابسادىق،

قوستاناي.

Abai.kz