اباي قۇنانبايۇلىنىڭ تۋعانىنا 175 جىل

ارحيۆ قۇجاتتارى نەگىزىندە

مەملەكەت باسشىسى ق.ك. توقاەۆ سەمەي قالاسىنا جاساعان ساپارى بارىسىندا، زيالى قاۋىم وكىلدەرىمەن كەزدەسۋىندە ۇلى اباي الەمى، اينالاسى، وسكەن جەرى، ورتاسى تۋرالى ايتا كەلىپ، ونىڭ اكەسى، دالانىڭ كەمەڭگەر ۇلى قۇنانباي وسكەنبايۇلىنا: «ۇلى ابايدى ۇلىقتاعاندا، ونىڭ اكەسى – قۇنانبايدىڭ ەل تاريحىنداعى ەڭبەگىن ۇمىتپاۋىمىز قاجەت. ول – سەمەيدە عانا ەمەس، تۇتاس قازاق تاريحىندا ءوز ورنى بار تۇلعا. ونى حالقىمىز جاقسى بىلەدى، قادىر تۇتادى»، – دەپ باعا بەرگەن بولاتىن.

تاريحي تۇلعا، بي، اعا سۇلتان، ءوز ءداۋىرىنىڭ كورنەكتى قايراتكەرى قۇنانباي وسكەنبايۇلى تۋرالى ايتقاندا الدىمەن ابايتانۋ ءىلىمىنىڭ نەگىزىن سالۋشى كلاسسيك جازۋشىمىز مۇحتار اۋەزوۆتىڭ مىنا سوزدەرىنە توقتالا كەتكەن ءجون: «قۇنانبايدىڭ كىم ەكەنىن بىلمەسەك، ابايدىڭ كىم بولعانىن ءبىلۋ قيىن، بۇلار زاماننىڭ تۋىندىسى...» كلاسسيك جازۋشىمىز «اباي جولى» ەپوپەياسىندا قۇنانباي بەينەسىن جان-جاقتى سيپاتتاپ، اسا شەبەر سومدادى.

قۇنانباي وسكەنبايۇلى، قۇنانباي قاجى (1804, بۇرىنعى سەمەي وبلىسى شىڭعىستاۋ، اقشوقى قىستاۋى – 1886, سوندا) – بي، اعا سۇلتان، ابايدىڭ اكەسى، كورنەكتى قايراتكەر. قۇنانباي جاسىنان پالۋان، نايزاگەر بولعان، قاتال دا ادىلدىگىمەن ەرەكشەلەنىپ‚ اكەسى وسكەنبايدىڭ تاربيەسىندە ەل بيلىگىنە ارالاسادى. 1834 جىلى اكەسىنىڭ ورنىنا كۇشىك-توبىقتى بولىسىنىڭ ستارشىندىعىنا (باسشىلىعىنا) سايلانادى. وسىدان 1856 جىلعا دەيىن بيلىك تىزگىنىن قولىنان شىعارماعان.

قۇنانباي – اسا كۇردەلى تۇلعا، ۇزاق جىلدار بويى بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان كەزەڭىندەگى قايراتكەرلىگى قاراما-قايشىلىقتارعا تولى. ول بي، بولىس، اعا سۇلتان كەزىندە بيلىكتىڭ ءۇش تۇتقاسىن – قازاقتىڭ ءداستۇرلى زاڭىن، پاتشا وكىمەتىنىڭ «ءسىبىر قازاقتارىنا ارنالعان جارعىسىن»، قازاق «جاڭا نيزام» اتايتىن ەرەجەلەرىن، شاريعات جولىن قاتار ۇستاندى. قازاق ءداستۇرىنىڭ نەگىزىنە سۇيەنە وتىرىپ، بىرقاتار وڭتايلى شەشىمدەردى جۇزەگە اسىردى.

جاستايىنان اكەسىنىڭ جانىندا ءجۇرىپ ەل بيلەۋ ىسىنە ارالاسىپ ءجون-جوسىق كورىپ قالعان قۇنانباي بيلىك جۇمىسىن تەز يگەرىپ ىلگەرى الىپ كەتەدى. ونىڭ ەل بيلەۋ ادىستەرى اكەسىنەن ەرەكشەلەۋ بولادى. كەيبىر مىنەز، بيلىك كەسىمدەرى اكەسىنەن اسىپ تۇسەدى. ءاردايىم العان بەتىنەن قايتپايتىن، الىسقانىن الىپ جىقپاي قويمايتىن قۇنانباي، جەر داۋى، جەسىر داۋى، قۇن داۋى جانە سونداي ەل اراسىنداعى داۋ-جانجالدارعا بيلىك ايتاردا بۇلتارتماي، جالتاقتاماي بيلىكتى كەسە-كەسە باتىل ايتاتىن ادۋىندى دا قاتال بي بولادى.

كەيىنگى تاۋەلسىزدىك جىلدارى قۇنانباي قاجى تۋرالى كوپتەگەن ماقالالار جارىق كوردى. ءتىپتى جەكەلەگەن كىتاپتار باسىلىپ شىقتى. ولاردىڭ اراسىنان بەيبىت ساپارالىنىڭ «قۇنانباي قاجى»، تۇرسىن جۇرتبايدىڭ «قۇنانباي» كىتاپتارىن ەرەكشە ايتىپ وتكەن ءجون. ال بيىلعى جىلدىڭ باسىندا ايگىلى «ونەگەلى ادامدار ءومىرى» (جزل) سەرياسىمەن تاريحشى عالىم ەرلان سىدىقوۆتىڭ «قۇنانباي» مونوگرافياسى جارىق كوردى.

قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ ءومىربايانىنا قاتىستى بارىنشا باي دەرەك كوزدەرى – ارحيۆ قۇجاتتارى. سولاردىڭ ىشىندە ومبى وبلىستىق تاريحي ارحيۆىندە ساقتالعان قۇجاتتاردىڭ ماڭىزى زور. قاراعاندى «بولاشاق» ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ عالىم-ماماندارى 1999-2004 جج. ارالىعىندا وسى ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنە تۇراقتى تۇردە ەكسپەديتسيا ۇيىمداستىردى.

ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك ارحيۆىنە جاسالعان ەكسپەديتسيا بارىسىندا قولىمىزعا تۇسكەن ماتەريالدار اراسىندا ايگىلى «قۇنانباي وسكەنباەۆ ءىسىنىڭ» ماڭىزى دا، سالماعى دا ەرەكشە بولدى. ءىس «ايرىقشا قۇپيا» بەلگىسىمەن ساقتاۋلى ەكەن. ونىڭ وزىندىك قيىندىقتارى بار. سول سەبەپتى ءبىز بۇل ءىستى ەڭ الدىمەن تاۋىپ، ەكىنشى بارىستا تانىسىپ، تەك ءۇشىنشى بارعاندا عانا كوشىرمەسىن جاساپ الۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. بۇل ورايدا بىرقاتار اكىمشىلىك، ۇيىمداستىرۋشىلىق شارالارمەن شۇعىلدانۋعا تۋرا كەلدى. ءىستىڭ كوشىرمەسىن جاساۋعا رۇقسات الۋ ءۇشىن تىكەلەي ارحيۆ باسشىلىعىنا جۇگىندىك. سودان سوڭ بارىپ بىرنەشە تومنان تۇراتىن ءىستىڭ «شاڭىن قاعىپ»، رەتكە كەلتىرىپ، كوشىرمەسىن جاساتىپ الدىق. ءسوز اراسىندا ايتا كەتەلىك، باس-اياعى مىڭعا جۋىق بەتتى كوشىرمەدەن وتكىزۋ ەداۋىر ۋاقىت الدى. بۇل تاريحي قۇجاتتاردى ءبىزدىڭ الدىمىزدا ءبىراز ادامدار قاراپ شىققان ەكەن. قىلمىستىق ءىستىڭ فورمۋليارلىق تىزىمىندە ءبىراز عالىم-مامانداردىڭ بۇل قۇجاتتاردى زەردەلەگەنىنە كۋا بولدىق. اكادەميكتەر الكەي مارعۇلان، سالىق زيمانوۆ، ءلايلا اۋەزوۆا، ادەبيەت زەرتتەۋشىلەرى، عالىم، جازۋشىلار مۇزدىباي بەيسەنباەۆ، تۇرسىن جۇرتباەۆ، زاڭگەر-عالىم قابىلسايات ابىشەۆ، ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى كەزەڭدە تاريحشى عالىمدار جانۇزاق قاسىمباەۆ، زيادا قابىلدينوۆ، و.ءجۇنىسوۆ دەگەن ازامات، ت.ب. تانىسىپتى. كەيبىر ادامداردىڭ اتى-ءجونىن ارحيۆ قۇجاتتارىنىڭ توزىپ، كونەرىپ كەتۋىنە بايلانىستى انىقتاۋ مۇمكىن بولمادى. باس-اياعى 10-12 ادامنىڭ ەسىمى تۇر.

كەيىن ەلگە ورالعان سوڭ تۇرسىن جۇرتباي، قابىلسايات ابىشەۆپەن كەزدەسكەنىمىزدە وسى اۋقىمدى جۇمىستىڭ ءمان-ماڭىزى جايىندا اڭگىمەلەي كەلىپ، ونىمەن تانىسۋ بارىسىندا ءبىراز قينالعاندارىن – شاڭ باسىپ جاتقان ارحيۆ قۇجاتتارىن وقۋداعى، انىقتاۋداعى، جۇيەلەۋدەگى قيىندىقتار تۋرالى ايتقان بولاتىن. ءبىزدىڭ وسى جۇمىستى بارىنشا تولىق كولەمدە كوشىرىپ، ەلگە جەتكىزگەن ەڭبەگىمىزگە قۋانىش ءبىلدىرىپ، ىسىمىزگە ساتتىلىك تىلەگەن ەدى.

وسىناۋ باعالى قۇجات قولىمىزعا تۇسكەن سوڭ، ونى جوعارىدا اتالعان جيناقتارداي بىردەن وڭدەپ، باستىرىپ، عىلىمي اينالىمعا سالىپ جىبەرۋدە بىرقاتار قيىندىقتارعا، كەدەرگىلەرگە تاپ بولدىق. ونىڭ وزىندىك بىرنەشە سەبەپ-سالدارلارى بار ەدى. الدىمەن، بۇرناعى ەڭبەكتەردەي ەمەس، بۇل قۇجات تۇتاستاي ءبىر ادامنىڭ عانا ىسىنە قاتىستى قاعازداردان قۇرالعان. ەكىنشىدەن، ءبىر جارىم عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتان بەرى شاڭ باسىپ جاتىپ قالعان قۇجاتتار مەيلىنشە كونەرگەن، ەسكىرگەن، كوپتەگەن تۇستارى تۇسىنىكسىز – مۇلدەم وقۋعا، انىقتاۋعا كەلمەيدى. ۇشىنشىدەن، ەڭ باستىسى – ونداعى ادامداردىڭ، ءتىپتى بۇرىنعى ادەبيەتتەردەن، زەرتتەۋلەردەن بەلگىلى تاريحي تۇلعالاردىڭ ەسىمدەرى، ءجون-جوسىقتارى ءىس بارىسىندا بارىنشا الا-قۇلا بەرىلگەن. مىنە، وسىنداي-وسىنداي قاداۋ-قاداۋ قيىندىقتار اتالعان ءىستى جارىققا شىعارۋ جۇمىسىن كەشەۋىلدەتە بەرۋىمىزگە سەبەپشى بولدى.

دەگەنمەن ءبىز ءىستى «جىلى جاۋىپ» قويعانىمىز جوق، ونى وڭدەۋ، قاراۋ، زەرتتەۋ جۇمىستارى تىڭعىلىقتى جۇرگىزىلە بەردى. قانشالىقتى قيىن بولسا دا، ەڭ الدىمەن ءىستى قايتا تەرىپ شىعۋعا بەل بايلادىق. ءسويتىپ، قوماقتى قۇجات جانسىز قاعاز تىلىنەن كومپيۋتەرگە كوشىرىلدى. مۇنىمەن قاناتتاس وسى ىسكە قاتىستى باسقا دا مالىمەتتەردى جيناقتاۋ، ولاردى ارحيۆ ىسىمەن سالىستىرۋ، تالداۋ جۇمىستارىمەن جۇيەلى شۇعىلداندىق. ناتيجەسىندە ەڭبەك ءبىراز شيراتىلىپ، ءبىر قالىپقا كەلتىرىلدى.

قۇنانباي وسكەنبايۇلىنىڭ ءومىرى مەن قىزمەتىندەگى ەڭ ءبىر كۇردەلى كەزەڭ – ونىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعالىپ، ۇزاق ۋاقىت تەرگەۋدە بولاتىنى، سونىڭ زاردابىنان ومبى قالاسىنا دەيىن شاقىرىلىپ، مىرزاقاماقتا وتىراتىنى، ىقتيارسىز تەرگەۋ استىندا جۇرەتىنى. بۇل قيلى وقيعا «اباي جولى» ءداۋىرناماسىندا شىنايى سۋرەتتەلگەن: «...قۇنانبايدىڭ ومبىعا ءجۇرۋى داۋسىز بولدى. الشىنباي، مايىر، چەرنوۆ جانە تىنىبەك تورتەۋى ومبى بۇيرىعى كەلگەن سوڭ، ەڭ اۋەلى قۇنانبايدى سول ومبىعا جونەلتۋ قاجەت دەپ تاپتى. «جىبەردىك» دەپ ومبىعا «ۇكىلى پوشتا» جىبەرىپ، مايىر ءوزى دە قاعازداردى الىپ ىلەسە شىقپاق. سودان ارعىسىنىڭ ەسەبى جولدا تابىلماق. جولدان قالسا ومبىنىڭ وزىندە بىتپەك. سونىمەن قۇنانباي ءجۇرىپ كەتتى...»

ودان ءارى روماندا قۇنانباي مەن جانىنا ەرگەن سەرىگى مىرزاحاننىڭ كەرەكۋدە (پاۆلودار) مايىردى توسىپ الاتىنى، ءوزىن قارالايتىن توم-توم ءىس قاعازدارىمەن تانىسىپ وتىرىپ، اسقان ايلامەن مايىردى ماسايتىپ، اقىرىندا قاعازداردىڭ بارلىعىن ورتەتىپ جىبەرەتىنى، سودان سوڭ مايىر ەكەۋى ەكى جولمەن ومبىعا باراتىنى، وندا ون شاقتى كۇندەي قىسقا-قىسقا تەرگەۋدە بولىپ، اقىرىندا اقتالىپ شىعاتىنى، سونداي جولمەن قارقارالىعا قايتىپ ورالىپ، ءوزىنىڭ ۇلىقتىعىن قايتا قۋاتىنى، مايباسار ءىنىسىن ستارشىندىقتان ءتۇسىرىپ، ورنىنا ءوزى سايلانىپ، ەلگە ابىرويمەن ورالاتىنى، ونى تۋعان-تۋىس، اعايىن-جەگجاتتىڭ زور قوشەمەتپەن قارسى الاتىنى ءسوز بولادى.

بۇل – ۇلى جازۋشى جاساعان كوركەمدىك شىندىق. ءبىر ايتا كەتەرلىگى، م.اۋەزوۆ ءداۋىرناماسى كوركەم شىعارما، ال ءبىز قاراستىرىپ وتىرعان جۇمىس ناقتىلى ارحيۆتىك دەرەكتەر دەگەنمەن، ەكەۋىندە، البەتتە، ەداۋىر ۇقساستىقتار بار. ونىڭ ەڭ باستىسى – روماندا قۇنانبايمەن ايتىسىپ-تارتىسىپ، ءتىپتى جانجالداسىپ، اشىق سوعىسۋعا (مۇساقۇل سوعىسى، ەستەرىڭىزگە سالا كەتەيىك، وسى جانجالدان سوڭ ەل ىشىنە ارنايى جاساقپەن تەرگەۋ شىعىپ، قۇنانباي دۋانعا شاقىرىلىپ، ارتى شيەلەنىسىپ كەلىپ، قىلمىستىق ىسكە تارتىلىپ، ومبىعا جونەلتىلگەن) دەيىن بارىسىپ جۇرەتىن، كەيىندە كورپىسكە ونىڭ ۇستىنەن ۇلكەن-ۇلكەن ارىز-شاعىمدار جازعان، ءسويتىپ ءىستى بولۋىنا سەبەپشى بولعان ادامداردىڭ بارلىعى دەرلىك قىلمىستىق ءىستىڭ ءون بويىندا ءورىپ ءجۇر. ولاردىڭ اراسىنان قۇنانبايدىڭ ۇزەڭگىلەس جولداستارى، رۋلاستارى – بوجەي، بايسال، قاراتاي، ءتۇسىپ، سۇيىندىك، قۇلىنشاق، مايباسار ت.ب. باستاپ، توبىقتى ەلىنىڭ ەستى-باستى ازاماتتارى – پۇشارباي، قارەكە، قاۋمەن ت.ب.، سونداي-اق كەيىنگى سويىل سوعار جاس بۋىن وكىلدەرى – قۇدايبەردى، بالاعاز، بازارالى، قۇلىنشاقتىڭ «بەس قاسقاسى» ت.ب. اتاپ ايتۋعا بولار.

وسى جەردە ايتا كەتەتىن ءبىر جايت، قۇنانبايدىڭ اسقان ايلاكەرلىكپەن «ءىستىڭ» ءبىر بولىگىن ورتەتىپ جىبەرەتىنى جونىندە. «اباي جولى» رومانىندا ول ارەكەت كەرەكۋ قالاسىندا جۇزەگە اسىرىلادى. ال احات شاكارىمۇلىنىڭ «قۇنانباي تۋرالى» جازباسىندا ءدال سول ومبىنىڭ وزىندە ورىندالادى.

بۇل جايىندا زەرتتەۋشىلەردىڭ ءبىر جاقتى پىكىرى جوق. بىراق قۇنانبايدىڭ قالايدا «ءىستىڭ» ءبىر بولىگىن امالىن تاۋىپ قۇرتىپ جىبەرگەنى انىق بولسا كەرەك. قانشا دەگەنمەن، قۇنانباي ءۇشىن ومبى ساپارى ۇلكەن سىن بولعانى ايان. تەرگەۋ جۇمىستارى ۇزاققا سوزىلعان. ول ومبىدا جارتى جىلدان استام تەرگەۋدە جۇرگەن. مىرزاقاماقتا وتىرعان. وسىنداعى ءوزى سياقتى ءىستى بولىپ جۇرگەن قازاق ازاماتتارىمەن بىرگە تۇرعان. ءجۇرىس-تۇرىس، تۇرمىس-تىرشىلىك قامىمەن اعايىندار اقىلداسا كەلىپ، وسىعان ۇيعارعاندا، قۇنانباي سول جاقتا ءجۇرىپ كىشىلىككە ايەل دە العان. بۇل جونىندە كەزىندە مەرزىمدى باسىلىمداردا جازىلدى.

«قۇنانباي وسكەنباەۆ ءىسى»، مىنە، وسى كەزەڭدەگى وقيعالاردى سۋرەتتەيدى. قۇنانباي وسكەنباەۆ پەن ونىڭ ءىنىسى مايباساردىڭ قىلمىستىق ىسىنە قاتىستى ءمان-جايلاردى انىقتاپ بەرەتىن تاريحي دەرەكتەر نەگىزىنەن ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندە ساقتالعان.

ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك ءارحيۆىنىڭ 3-قورىنىڭ 3-تىزبەسىندە كورسەتىلگەن كولەمى 413 پاراق – 826 بەتتىك تەرگەۋ ءىسىن پولكوۆنيك سپيريدونوۆ رەتكە كەلتىرىپ، تىركەۋگە الىپ، ساقتاۋعا وتكىزىپتى. ول ون بەس جىلعا (1846-1862) سوزىلعان تەرگەۋ ءىسىنىڭ جاي-جاپسارىن تۇگەل بايانداپ، قاعازعا تۇسىرگەن. ماتەريالدىڭ ۇلگىسى ۇكىم شىعارۋ ءۇشىن دايىنداعان ايىپتاۋ انىقتاماسىنا كەلەدى. الايدا سوتقا بەرىلمەگەن. ەكىنشى ءبىر تومدا گەنەرال-گۋبەرناتوردىڭ كەڭسەسىندەگى رەسمي نۇسكاۋلار، حابارلار، قۇنانبايدى ۇستاۋ، تۇرمەگە جابۋ تۋرالى بۇيرىقتار ساقتالعان. ال «سۇلتان وسكەنباەۆ تۋرالى» – دەپ اتالاتىن دەربەس ىستە 15 جىلدان استام ۋاقىتقا سوزىلعان تەرگەۋ ءىسىنىڭ نەگە سوتقا بەرىلمەگەنى جانە ول ءىستى جىلدامداتۋ جونىندەگى سانكت-پەتەربۋرگتەگى پاتشا اكىمشىلىگى مەن سەمەي گۋبەرناتورىنىڭ اراسىنداعى قاتىناس قۇجاتتارى تىركەلگەن.

ومبى ارحيۆىندەگى تەرگەۋ ءىسى بويىنشا توبىقتى ىشىندەگى، قۇنانباي-بوجەي اراسىنداعى وقيعالار 1846 جىلى باستالعان. مۇندا جەر داۋى عانا ەمەس، قۇنانبايعا باسقا دا كىلمىستىق ايىپتار تاعىلعان. ءىستىڭ اسقىنىپ كەتكەنى سونشالىق، وعان ومبىداعى گەنەرال-گۋبەرناتورمەن قوسا سانكت-پەتەربۋرگتاعى يۋستيتسيا ءمينيسترى دە ارالاسىپ، ءتيىستى جارلىق بەرگەن.

قۇنانباي-بوجەي اراسىنداعى قاقتىعىس، داۋ 1854 جىلعا دەيىن سوزىلعان. 1846 جىلى ءتىلماش نيكولاي كرۋتكوۆ توبىقتى رۋىنىڭ بولىسى قۇنانبايدىڭ اۋىلىنا كەلىپ، تەرگەۋ جۇرگىزەدى. بىراق ول كەزدە قۇنانباي مەن بوجەي ءوزارا بىتىسكەن بولىپ شىعادى. ءسويتىپ، تەرگەۋ ءىسى اياقتالماي قالادى. الايدا ارادا ءۇش جىل وتكەن سوڭ، قۇنانباي اعا سۇلتان بوپ سايلانعان تۇستا «مۇساقۇل سوعىسى» بولادى. تاعى دا تەرگەۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلەدى.

جالپى، ومبى باتىس-ءسىبىر گەنەرال-گۋبەرناتورى، «اباي جولى» رومانىندا ايتىلاتىنداي، قۇنانبايدى جاي عانا «شولاق-شولاق تەرگەمەگەن»، قىلمىستى ءىس قوزعالعان كەزدە-اق اعا سۇلتاندىقتان شەتتەتكەن. ال 1853 جىلى زاڭدى تۇردە جاۋاپقا تارتىلعان. ەكىنشىدەن، سوتتاعى ءىس بويىنشا قۇنانباي 7 اي قارقارالىدا ەمەس، ومبىدا مىرزاقاماقتا بولعان. تەرگەۋ اياعى ۇزاققا سوزىلىپ، سيىرقۇيىمشاقتانىپ كەتكەن سوڭ ونى ىىىوقان ءۋاليحانوۆتىڭ اكەسى شىڭعىس ءۋاليحانوۆ كەپىلدىككە الىپ، قارقارالىعا ايداۋىلمەن جەتكىزىپ سالعان.

قۇنانبايدىڭ تەرگەۋ ءىسىنىڭ ۇزاققا سوزىلۋى جانە ونىڭ اقتالىپ شىعۋعا ارەكەتتەنۋى ارتتاعى داۋ يەلەرىن دە تىنىش جاتقىزباعان. ولار گەنەرال-گۋبەرناتورعا 68 ادامنىڭ ءمورى باسىلعان ارىز جولدايدى. ءسويتىپ، ەل ءىشى قونىر-كوكشە جانە كۇشىك توبىقتى بولىسى بولىپ ەكىگە بولىنسە دە، ءوزارا شارپىسۋلارى توقتامايدى. بۇرىن قول جيىپ، مايداندا قاقتىعىسسا، ەندىگى تارتىس قاعاز بەن قالامعا كوشەدى. ءبىر ارىز تەكسەرىلىپ بىتكەن كەزدە الدىڭعى ادامعا قوسا، سول ءىستى تەرگەگەن شەنەۋنىكتىڭ ءوزىنىڭ ۇستىنەن دومالاق ارىزدى جارىستىرا جونەلتەدى. بۇل ارادا ومبىنىڭ گەنەرال-گۋبەرناتورى اۋىسادى. گاسفوردتىڭ مىندەتىن گەنەرال-مايور فريدريحس اتقارادى. ول قۇنانبايلىڭ ءىسىن جابۋ تۋرالى پارمەن بەرەدى.

مىنە، وسىمەن ومبى وبلىستىق مەملەكەتتىك ارحيۆىندەگى قۇنانباي وسكەنبايۇلى تۋرالى تەرگەۋ ءىسىنىڭ ءبىرىنشى تومى اياقتالادى. بىراقتا قۇنانبايعا ءالى دە زاڭدى تۇردە سوت ۇكىمى شىقپاعاندىقتان دا، «سۇلتان وسكەنباەۆ تۋرالى ءىس» دەگەن ەكىنشى شاعىن ءىس باستالادى. مۇنداعى وقيعالار نەگىزىنەن سەمەي قالاسىندا وتەدى. وندا سانكت-پەتەربۋرگتاعى يۋستيتسيا ءمينيسترى قۇنانبايدىڭ نەگە جازاعا تارتىلماعانى تۋرالى تۇسىنىكتەمە سۇرايدى. ءىس 1855 جىلى 24 قاراشادا تۇرىسوۆ دەگەن شەنەۋنىككە تاپسىرىلادى. ول بۇل تاپسىرمانى كەشىگىپ ەستىگەندىكتەن دە ونى ورىنداۋدان باس تارتقان. 1856-1857 جىلدارى سانكت-پەتەربۋرگ – ومبى – سەمەي اراسىندا ءارى-بەرى جۇرگىزىلگەن رەسمي قاتىناستاردان سوڭ، بۇل ءىس 1859 جىلى اياگوز وكرۋگىنە تابىس ەتىلگەن. وندا دا ءبىراز تەرگەۋ جۇرگىزىلەدى. الايدا ول كەزدە قىلمىستى ىسكە قاتىستى كۋالاردىڭ ءبىرازى قايتىس بولىپ كەتكەن ەدى. ال تىرىلەرى دۇرىس جاۋاپ بەرمەيدى. سوندىقتان دا سەمەيدەگى ءىستىڭ ارتى سوزىلىپ، سۇيىلا بەرەدى.

تەرگەۋشىلەر ءارتۇرلى نۇسقاۋلار مەن بۇيرىقتار كەلگەن كەزدە عانا شاڭ باسقان ءىستى ءبىر سىلكىپ تاستاپ وتىرادى. سونىمەن، 1861 جىلى 24 ناۋرىزدا سەمەيدىڭ باس باسقارماسى ىسكە: «ءتيىستى ادامدار تابىلمادى» – دەگەن بەلگى قويادى. ال 1864 جىلى 15 اقپاندا گەنەرال-مايور پوپوۆ يۋستيتسيا مينيسترىنە: «تەرگەۋ ءىسى اياقتالدى، ەندى ۇكىم ورىندالادى»، – دەگەن قاتىناس جولداعان. بۇل ۇكىم دە ورىندالماعان. ول كەزدە قۇنانباي دا قارتايىپ، قۇداي جولىن قۋىپ، ەل بيلىگىنەن بويىن تارتقان. ءسويتىپ، تۋرا 15 جىلعا سوزىلعان تەرگەۋ ءىسى ەش ناتيجەسىز اياقتالعان.

قۇنانباي ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە وكىل باۋىرى ىزعۇتتىنى الىپ، قارقارالىدان قاسىنا ءوندىرباي قالپەنى ەرتىپ قاجىلىققا ساپار شەگەدى. قۇنانباي مەككەدەن قايتىپ ورالعانشا تەرگەۋ ۇمىت بولىپ، ەسكىرەدى. وسىمەن شىڭعىس وڭىرىنەن باستاۋ الىپ، پەتەربۋرگكە دەيىن دۇرلىكتىرگەن «سۇلتان وسكەنباەۆتىڭ ءىسى» تىنىم تابادى.

«قۇنانباي وسكەنباەۆ ءىسىنىڭ» وسىنشالىق سوزىلىپ، اياقتالماي، تياناقتالماي قويۋىنىڭ ءبىر، مۇمكىن باستى سەبەبى پاتشا وكىمەتى وكىلدەرىنىڭ قازاق قوعامىن ىشكى الاۋىزدىق جاعدايىندا ۇستاۋعا دەگەن نيەتىمەن ساباقتاس. ەل ىشىندە ەرەكشە بەدەلدى، بي، شونجار قۇنانباي وسكەنبايۇلىن دا، تۇزاققا ءبىر ىلىككەن سوڭ، بىردەن بوساتپاي، ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋدا، كىرىپتار جاعدايدا ۇستاعاندى ءجون كورگەن. بۇل دا بولسا قىرىق قاتپار ورىس يمپەرياسىنىڭ بۇراتانا حالىقتى باسقارۋداعى جىمىسقى ساياساتىنىڭ ءبىر كورىنىسى.

ەندى ارحيۆتىك دەرەكتەردىڭ، ءىستىڭ ءمان-ماڭىزى، مازمۇنى جايىندا بىرەر ءسوز. اۋەلىدە ايتقانىمىزداي، ءبىز ابدەن توزعان، كەيبىر تۇستارى تىپتەن تۇسىنىكسىز كەرە قارىس ءىستى قايتا تەرىپ شىقتىق. سول ورايدا ءبىراز قيىندىق كوردىك. ۇزىن سونار ءىستىڭ بارىسىندا كوپتەگەن قيىسپايتىن تۇستار، سول كەزدىڭ تارتىبىنە سايكەس قولدان تولتىرىلعان قۇجاتتاردا ستيلدىك، ءارىپ قاتەلەرى وتە كوپ.

جوعارىدا ءبىز ءىستىڭ مازمۇنىن قىسقاشا بايان ەتتىك. ىسكە تارتىلعان، زاڭعا جۇگىنگەن، كۋالىككە جۇرگەن ادامداردىڭ ارىزدارى، مالىمدەمەلەرى، تۇسىنىكتەمەلەرى وتە مول. ءىس بارىسىندا شامامەن 500-دەن استام ادامداردىڭ ەسىمدەرى اتالادى. وسى جەردەگى ءبىر قيىندىق – بىرقاتار ادامداردىڭ اتى-جوندەرى ءىستىڭ ءار تۇسىندا ءار قيلى بەرىلەدى. ءبىز ارحيۆ ماتەريالدارىمەن جۇمىس ىستەۋ ۇردىسىنە ساي ولاردى سول قۇجات بەتىندەگى كۇيىندە، وزگەرىسسىز قالدىردىق. تەك بوجەي، قاراتاي، سۇيىندىك، قۇلىنشاق، بازارالى، پۇشارباي ت.ب. سىندى تاريحتان بەلگىلى ادامداردىڭ اتى-جوندەرىنە عانا بولماشى تۇزەتۋ ەنگىزدىك. سونداي-اق ستيلدىك تۇرعىدا دا رەداكتسيالاعانىمىز جوق. تۇسىنىكسىز، باسى بار، اياعى جوق، كەرىسىنشە اياعى بار، باسى بۇلدىر جەرلەردى دە سول كۇيى بەردىك. بۇل جۇمىستىڭ مازمۇنىمەن جاقىن تانىسۋعا سونشالىقتى اسەر ەتپەيتىنىن ەسكەردىك.

ءىس بارىسىندا 500-دەن استام ادامنىڭ اتى-ءجونى اتالادى دەدىك. سولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى جيناقپەن تانىسا كەلىپ، وزدەرىنىڭ اتا-بابالارىن تانىپ-تۇستەپ جاتسا، قۇبا-قۇپ. بۇل دا بولسا – زەرتتەۋشىلەر ەڭبەگىنىڭ ءبىر ماقساتى.

وسى جەردە ءبىز مىنا ءبىر ماسەلەگە ايرىقشا نازار اۋدارعىمىز كەلەدى. كەشەگى كەڭەستىك كەزەڭدە كەمەڭگەر ابايدى تانۋدا دانىشپان اقىندى ءوز ورتاسىنان، اينالاسىنان ءبولىپ الىپ، جەكە دارا زەرتتەۋگە ۇمتىلىس بولدى. ابايدى قورشاعان تۇرمىس-تىرشىلىك ورتاسى، ادەبي، رۋحاني اينالاسى تۋرالى سوزگە تىيىم سالىندى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا اكە قۇنانباي مەن بالا اباي اراسىنا سىنا قاعىلدى. ال، اينالىپ كەلگەندە، جوعارىدا اتالعان 500 ادام – قۇنانباي، ابايدىڭ تۋىپ-وسكەن ورتاسى، بىرگە تىرشىلىك كەشكەن زامانداستارى، ومىرلىك كوزقاراستارىنىڭ قالىپتاسۋىنا ۇلكەندى-كىشىلى دارەجەدە سەپتىگىن تيگىزگەن جاندار.

بۇل ارادا ورىس ادەبيەتىنىڭ ۇلگى ەتەر تۇستارى جەتەرلىك. باسقاسىن ايتپاعاندا، ابايدىڭ «اتالاس اعايىنى» سىندى ورىس اقىنى ا.پۋشكين مۇراسىنىڭ زەرتتەلۋىنە، ياعني پۋشكينتانۋ عىلىمىنىڭ ءدال وسى تۇسىنا كوز جۇگىرتەلىكشى. بەلگىلى ورىس عالىمى ل.ا.چەرەيسكي «پۋشكين ي ەگو وكرۋجەنيە» دەگەن ەڭبەگىندە بۇل تاقىرىپقا قاتىستى مالىمەتتەردىڭ جينالۋى 1930 جىلداردان باستالعانىن ايتادى. 1975 جىلى پۋشكينگە قاتىستى 2500 كىسى اتى تىركەلسە، كەيىنگى ەڭبەككە تاعى 200 ادامنىڭ ەسىمى قوسىلعان. پۋشكيننىڭ ورتاسى توڭىرەگىندەگى ىزدەنۋلەر – ابايتانۋ ءۇشىن، سونىڭ ىشىندە اباي ورتاسى دەگەن ماسەلەلەردى ايقىنداۋ ءۇشىن ۇلگى بولاتىن قۇبىلىس.

ماسەلەن، ءبىر عانا ورازبايدى الايىقشى. البەتتە، ورازباي – قۇنانباي، ابايعا ۇنەمى قارسى تاراپتا بولىپ، ءتىپتى بولاشاق اقىنعا قامشى ءۇيىرىپ، ساعىن سىندىرۋعا دەيىن بارعان ادام. دەگەنمەن ابايمەن ءومىر بويى جاۋلاسىپ وتكەن ورازبايدى جانە اقىنعا قاستىق قىلىپ، قامشى جۇمساعان توپتى اينالىپ وتسەك، اقىننىڭ وسكەن، جاساعان ورتاسىن جارتىلاي عانا تانىعان بولار ەدىك. سول ورازبايعا قاتىستى مىنا ءبىر دەرەكتى كەلتىرسەك پە دەيمىز.

بىردە الىس جەتىسۋ جالايىر ەلىنەن ابايدىڭ داڭقىنا ءتانتى بولعان جامەنكە دەگەن كەلىپ، قايتارىندا اقىننىڭ ولەڭىندە سيپاتتالاتىن قامىس قۇلاق اتتى قالاپتى. كۇللى توبىقتىدان تاپپاعان اتتى ورازباي تاۋىپ بەرىپ:

– اعايىن اششى، مال تۇششى دەسەم مەن ورازباي بولامىن با؟! جاتتان ساعى سىنباسىن، – دەپتى دە، وڭكەي سايگۇلىك بولەك باعىلاتىن بەس قوس جىلقى ۇيىرلەرىن ارالاتىپ ءجۇرىپ ءۇش ات ۇستاتىپتى.

– ابايعا ايت، قوناعى ۇشەۋ ەكەن، وسى ءۇش اتتى دا بەرسىن. وزىنە قارسى بولسام دا، اقىلى مەن اجارىنا قارسى ەمەسپىن، – دەپتى. ءۇش اتتىڭ بىرەۋىن كورىپ تۇرىپ جامەنكە: «مىناۋ – ناق سول ولەڭدە ايتىلعان ات ەكەن»، – دەپ ريزالىعىن ءبىلدىرىپتى» (جانبولاتۇلى م. توبىقتى-شىڭعىستاۋ شەجىرەسى. ت.1. – الماتى، 2004. 241-ب.).

وسىدان كەيىن ورازبايدىڭ كىسىلىگىنە، كەمەلدىگىنە قالاي ءتانتى بولماسسىڭ؟! قالاي دەگەندە، ول دا – ءوز زامانىنىڭ تۇعىرى بيىك تۇلعالارىنىڭ ءبىرى. ونىڭ قۇنانبايعا قاتىستى «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىندا ايتىلاتىن «جاۋلىقتى قۇنانباي سياقتى ۇستاۋ كەرەك» دەگەن ىشكى مونولوگىنىڭ ءوزى كوپ جايدى اڭعارتسا كەرەك.

تاعى ءبىر مىسال. ءبىر تويدا جاياۋ جارىس بولىپ، ايەلدەر اراسىنان ابايلارعا كورشى وتىراتىن، انەت بابانىڭ ۇرپاعى بولىپ كەلەتىن ومىربەك دەگەن جالشىنىڭ ايەلى وزىپ كەلەدى. ومىربەك جالما-جان ايەلىن توپتان الىپ شىعىپ، ۇيىنە اكەلىپ تىعىپ، شىعارماي وتىرىپ الادى. «مۇنىڭ نە؟» دەگەندەرگە، «شىقپايمىز دا، بايگەڭ دە كەرەك ەمەس، اۋلاق جۇرىڭدەر!» دەپ جولاتپايدى. بۇل شەتىن ءىسىنىڭ ءمانىسىن سۇراعاندارعا: «پالە بولدى دەسەڭشى! مۇنى ەستىگەن سوڭ اباي مەن وسپاننىڭ ءبىرى قاعىپ اكەتەدى عوي...» دەيدى. جۇرت كۇلەدى. بىراق بۇل ءسوز ابايعا جەتكەندە ول بۇل ءىستىڭ كۇلكى ەمەس، سىناۋ ەكەنىن ايتىپ: «ەتىمنەن ءوتىپ، سۇيەگىمە جەتتى عوي مىناسى. ەلگە جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، العىر تازى دەگەندى قويمايتىن بولىپپىز... ءبىزدى سىنارلىق ءىس ەكەن. مەن قويدىم، ەندى وسپان دا قويسىن» دەپ، سودان باستاپ ەلدەن جۇيرىك ات، قىران بۇركىت، ۇشقىر تازى قالاپ تا، سۇراپ تا، ساتىپ تا المايتىن بولىپتى.

«قۇنانباي وسكەنباەۆ ءىسىن» ارحيۆتەن تولىقتاي كوشىرىپ العاننان بەرگى ارادا 15 جىل وتكەندە، ۇلى ابايدىڭ 175 جىلدىق مەرەيتويى قارساڭىندا وسى ماتەريالداردى كىتاپ ەتىپ شىعارۋدىڭ ءساتى ءتۇستى. ل.ن.گۋميلەۆ اتىنداعى ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەت جانىنان قۇرىلعان «اباي اكادەمياسى» دايىنداعان كىتاپتار سەرياسى ساناتىندا «قۇنانباي وسكەنباەۆ ءىسى» اتتى دەرەكنامالىق زەرتتەۋىمىز جارىق كوردى.  سول تۇرعىدا وسى ءىستىڭ ماڭىزىنا جەتە ءمان بەرىپ، باسىپ شىعارۋعا باستاماشى بولعان، ىنتا تانىتقان ۋنيۆەرسيتەت رەكتورى ە.ب. سىدىقوۆ مىرزاعا، «اباي اكادەمياسىنىڭ» قىزمەتكەرلەرىنە زور العىس بىلدىرەمىن. ريزاشىلىعىمىزدىڭ بەلگىسى رەتىندە «قۇنانباي ءىسىنىڭ» كوشىرمە نۇسقاسىن «وتىرار كىتاپحاناسىنا» تابىستادىم. ونداعى ويىم – مەن زاڭگەر بولعاندىقتان، «ءىستىڭ» وسى جاعىنا عانا ءمان بەردىم – ەندىگى جەردە جاس بۋىن عالىمدار، ونىڭ ىشىندە تاريحشى، ادەبيەتشى ماماندار ءوز سالالارى بويىنشا زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزسە، نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.

قورىتا كەلگەندە، قۇنانباي قاجى ءومىرىنىڭ قاۋىپ-قاتەرگە تولى كەزەڭىنەن مول ماعلۇمات بەرەتىن بۇل جيناق بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ءوز مىندەتىن اتقاراتىنىنا سەنەمىز. جيناقتىڭ وزىندىك تانىمدىق، تاعىلىمدىق ءمان-ماڭىزى بار. ابايداي دارا تۇلعانىڭ اكەسى، ۇلتتىق رۋحانياتىمىز بەن تاريحىمىزدا ورنى ايرىقشا قايراتكەر قۇنانباي وسكەنبايۇلىنا قاتىستى كەز كەلگەن دەرەك-دايەك قۇندى دەپ بىلەمىز. پرەزيدەنتىمىز ق.ك. توقاەۆ ايتقانداي، قۇنانبايدى تولىق تانىپ-ءبىلۋ ابايدى دا مۇقيات وقىپ-زەرتتەۋىمىزگە سەپتىگىن تيگىزەدى.

نۇرلان دۋلاتبەكوۆ،

قر ۇلتتىق عىلىم اكادەمياسىنىڭ كوررەسپوندەنت-مۇشەسى،

زاڭ عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.

Abai.kz