اعىلشىن، فرانتسۋز، نەمىس، ءتىپتى ورىس ءتىلى دە وسى كۇنگە دەيىن باسقا تىلدەن كەلگەن ءسوزدى ءوز ءتىلىنىڭ ايتىلۋىنا باعىندىرىپ، جۇتىپ جىبەرەتىن «تەمىر» زاڭدىلىعىن مىعىم ساقتاۋ ارقىلى الەۋەتتى الپاۋىت تىلگە اينالىپ وتىر. بۇل تىلدەردىڭ ورفوگرافيالىق سوزدىگىندە «شەتتىلدىك سوزدەردى جازۋ ەرەجەسى» دەگەن ارنايى تاراۋشا دا كەزدەستىرمەيسىز. ويتكەنى ول تىلدەر شەتتىلدىك سوزدەردى جازۋدا ءوز سويلەۋ ءتىلىنىڭ تابيعاتىن عانا پايدالانادى، ياعني كىرگەن سوزدەردى تىرپ ەتكىزبەي، ءوز ءتىلىنىڭ دىبىستالۋىنا باعىندىرىپ ايتىلۋى بويىنشا عانا جازادى. دەمەك، بۇل تىلدەردە ءتول ءسوزى ءۇشىن دە، كىرمە ءسوز ءۇشىن دە ءبىر عانا ەملە جاسالعان. بىزدە شە؟

بىزدە دە سولاي بولعان ءبىر كەزدە. تىلىمىزگە جازۋ ەرەجەلەرى ءالى بيلىك قۇرماعان سوناۋ 20-عاسىر باسىندا ءبىزدىڭ تىلىمىزدە دە سويلەۋ ءتىلىنىڭ الەۋەتى ءدال سولاي كىرمە سوزدەرگە بيلىك قۇرىپ تۇردى. حالەل دوسمۇحامەدوۆتىڭ «ءوزىنىڭ زاڭىمەن وزگەرتپەي قازاق ءتىلى ىشىنە ەشبىر جات ءسوزدى المايدى، كىرگىزبەيدى. بۇل اقيقات نارسە»، - دەپ سەنىمدى ايتۋىنىڭ ءوزى سول كەزدەگى ءتىلىمىزدىڭ كىرمە سوزدەردى يگەرۋدەگى الەۋەتىنىڭ قانشالىقتى مىعىم بولعاندىعىن كورسەتەدى.

مىنە وسى مىعىم زاڭدىلىق ءتىل عىلىمىندا كىرمە سوزدەردى يگەرەتىن «تىلدىك مەحانيزم» دەپ اتالادى. وسىنداي «تىلدىك مەحانيزم» بارلىق تىلدەردە، سونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ تىلىمىزدە دە بار. كىرگەن سوزدەردى ءوز ءسوزى ەتىپ جىبەرۋ ءۇشىن بارلىق ءتىل وسى مەحانيزمدى قولدانادى. 20 عاسىردىڭ باسىندا سولاي بولدى دا. 1926 جىلى 26-اقپان مەن 5-ناۋرىز ارالىعىندا باكۋدە وتكەن تۇركىتانۋشىلاردىڭ سەزىندە دە، 1929 جىلى 2-4 ماۋسىم ارالىعىندا قىزىلورداداعى ەملە جازۋىنا قاتىستى عىلىمي ورفوگرافيالىق كونفەرەنتسيادا دا ايتىس-تارتىس بولعانىنا قاراماستان، ءتىلىمىزدىڭ ۇندەسىمدىلىك زاڭدىلىعى بارىنەن جوعارى قويىلىپ، سول كەزدەگى سويلەۋ ءتىلىنىڭ الەۋەتىن جازۋدا پايدالانۋ كەرەكتىگىنە باستى نازار اۋدارىلدى. سول 1929 جىلى 25 ماۋسىمدا سول كەزدەگى قازاقستان اتقارۋ كوميتەتىنىڭ توراعاسى بولىپ تۇرعان م.اۋەزوۆتىڭ قول قويۋىمەن بەكتىلگەن قاۋلىدا بىلاي دەلىنگەن ەكەن: «... قازاق ەملەسىن ەملەلەرىنىڭ ىشىندە ەڭ وڭاي سانالعان دىبىس جۇيەلى ەملە نەگىزىنە قۇرۋ كەرەك; قازاقتىڭ ءتول ءسوزى ءۇشىن دە، شەتتەن كىرگەن سوزدەر ءۇشىن دە بىرىڭعاي ەملە جاساۋ كەرەك». (م.اۋەزوۆ. شىعارمالارىنىڭ ەلۋ تومدىق تولىق جيناعى. – الماتى: ء“داۋىر”، “جىبەك جولى”، 2014 . 3-توم:73-ب.).

دەمەك، مۇنداعى «دىبىس جۇيەلى ەملە» دەپ وتىرعانى – ءسوزدى ايتىلۋى بويىنشا، ياعني ەسىتىلۋى بويىنشا جازۋ كەرەك دەگەن شەشىم ەدى. ارينە، بۇل وتە دۇرىس شەشىم بولدى. سول كەزدەگى گازەت-جۋرنالداردىڭ بەتىندە دە، سول كەزدەگى عىلىمي ادەبيەتتەردە دە كىرمە سوزدەردىڭ تاڭبالانۋىندا قازاقىلىق ءيىسى ۇرىپ تۇر ەدى: وبىلىس (وبلاست), پارتىيا (پارتيا), كامىيتەت (كوميتەت), كامسامول (كومسومول), كالحوز، ارتەل (ارتەل), بالشەبەك (بولشەۆيك), kektir (گەكتار), بىرىيگادىر (بريگادير), وكتابىر (وكتيابر), پۇرسەنت (پروتسەنت), تىراكتىر (تراكتور), ءنويابىر (نويابر), پاكتى (فاكت), سىيپىر(تسيفر), پەبىرال (فەۆرال), اكادەمىيە (اكادەميا), سەسىيە (سەسسيا), لەنىنگىرات (لەنينگراد), رەسپوبلىيكە (رەسپۋبليكا), كامەسەر (كوميسسار), ارتەل (ارتەل), پاسولكە (پوسەلكا), كاپەرەتسە (كووپەراتسيا), ۇۋشاسكە (ۋچاسكە) ت.ب. (مىسالدار كۇدەرينوۆانىڭ «قازاق جازۋىنىڭ تاريحى مەن تەورياسى» ەڭبەگىنەن الىندى (الماتى، 2013).

ياعني بۇل كەزەڭدە تىلىمىزدەگى «سينگورمونيزم» زاڭدىلىعى قازاقتىڭ ءوز سوزدەرىندە دە ءسوز اراسىندا ەستىلەتىن قىساڭ داۋىستىلاردى ء(ى،ى) ەستىلۋى بويىنشا جازۋ ارقىلى (تۇۋرالى، تارىيقىي، شۇۋ، جاتۇۋ، ءبىلۇۋ، بولۇۋ، وتىرۇۋ) كىرمە سوزدەردى دە ءتىلىمىزدىڭ زاڭدىلىعىنا تاستاي ەتىپ باعىندىراتىن «تىلدىك مەحانيزمىن» جۇمىس ىستەتىپ وتىرعاندىعىن كورەمىز. بۇل «تىلدىك مەحانيزم» ءارى قاراي دا ساقتالا بەرەر ەدى، اتتەڭ قولدان وزگەرىس جاساپ، جوعالتپاعانىمىزدا. بىرقاتار الەۋەتتى تىلدەردىڭ تابيعاتىندا ءالى كۇنگە ساقتالىپ وتىرعان وسى ءبىر كىرمە سوزدەردى جۇتىپ قوياتىن «تىلدىك مەحانيزمنەن» ءبىز قالايشا ايرىلىپ قالدىق؟..

كەزىندە حالەل دوسمۇحامەدوۆ: «ەلدىڭ ءتىلىن بۇزاتىن، كورشىلەس ەلدەردىڭ مادەنيەتىن ۇلگىگە العان، مادەنيەتتى ەلدەردىڭ اسەرى. ەلدىڭ ءتىلى بۇزىلۋىنا، ەڭ الدىمەن وقىعاندارى سەبەپ بولادى. بۇلار جات اسەرلەرگە باعىنعىش كەلىپ، انا ءتىلىن وزگەرتۋگە جول باسشى بولادى. وقىعاندار وزىنە ىلايىق ادەبيەت ءتىلى دەگەن ءتىل تۇزەيدى. تۇزەگەن جاڭا ءتىلىن ەل ىشىنە جايا باستايدى، كوبىنە زورلاپ كىرگىزەدى»، - دەگەن ەكەن. بىزدە دە سولاي بولدى. ونىڭ ۇستىنە كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ ساياساتىمەن بىرگە تىلىمىزگە جىل ساناپ ەنگەن ورىس سوزدەرىنىڭ ەسەلەپ ارتىپ كەتۋىنىڭ ءوزى دە ول سوزدەردى تابيعي يگەرۋگە قيىندىق اكەلە باستاعانى دا راس. ءارى سول كەزدەردەن باستاپ كەڭەستىك ساياساتتىڭ ورىس تىلىنە باسىمدىق بەرە باستاعان ساياساتى دا قازاق جازۋىنىڭ بىرتىندەپ ءوز زاڭدىلىعىنان ايرىلۋىنا اسەر ەتە باستاعانى تاعى بار.

وسى كەزدەن باستاپ تىلىمىزدەگى كىرمە سوزدەردى وزىنە تولىق باعىندىرۋدا «كىلت» بولىپ وتىرعان، ءتىلىمىزدىڭ ۇندەسىمدىك زاڭىنا (سينگورمونيزم) دەگەن عالىمدارىمىزدىڭ كوزقاراسى دا كۇرت وزگەرىپ «سينگورمونيزم سونشالىقتى تۇراقتى قۇبىلىس ەمەس، ول دا وزگەرەدى» دەگەن سىڭايلى بىلقىلداق پىكىرلەر بەلەڭ الا باستادى. مىسالى، 1928-1930 جىلداردا رەسەيدە ءبىلىم الىپ كەلگەن ق.جۇبانوۆتىڭ وسى جىلدارداعى العان ءبىلىمى ونىڭ كىرمە سوزدەردى يگەرۋدە كىلت بولىپ وتىرعان سينگورمونيزم زاڭدىلىعىن دا قايتا قاراپ، ونى تۇركى تىلدەرى ءۇشىن دە تۇراقتى قۇبىلىس ەمەس دەگەن ويعا الىپ كەلگەنىن بىلەمىز. عالىم – كىرمە سوزدەردى ورىس تىلىنە بارىنشا جاقىنداتىپ، وزگەرتپەي جازۋ كەرەك دەگەن پىكىردى العاشقى ايتقان وقىمىستىلاردىڭ ءبىرى. ول 1929 جىلعى قىزىلوردا كونفەرەنتسياسىندا قازاق ءتىلىنىڭ سينگورمونيزم زاڭدىلىعىن العا تارتا بەرمەي، حالىقارالىق تەرميندەر مەن سوۆەتيزمدەردى وزگەرتپەي الۋ كەرەكتىگىن باسىپ ايتىپ ەدى.

عالىمنىڭ بۇل سوزىنەن ءبىز ونىڭ كەيىنگى جىلداردا ءجيى كوتەرگەن «ي، ۋ دىبىستارىن دارا دىبىس رەتىندە بەرۋ كەرەك» دەگەن پىكىرىن قالىپتاستىرۋىنا نەگىز بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن دە بايقايمىز. مىسالى، ول 1935 جىلى جازىلعان «قوسار ما، دارا ما» دەگەن ماقالاسىندا «قوسار ءارىپتىڭ الداعى تاعدىرى وسى، ونى قانشا سۇيرەتە بەرگەنمەن دىبىستىڭ قوسارلىعىن ساقتاپ قالماق ەمەس»، - دەپ تۇيىندەۋىندە دە وسى تىلدەردىڭ تۇبىندە بىرىگىپ، ءبىر تىلگە اينالۋى مۇمكىن دەگەن كەڭەستىك يدەيانىڭ جاتقاندىعىن بايقايمىز. وسى كەزدەن باستاپ ءالىپبي مەن ەملەنى ورىس ءتىلىنىڭ زاڭدىلىعىنا بارىنشا جاقىنداتىپ جازۋعا كوشۋ جايلى، بۇل ارادا ءتىلىمىزدىڭ سينگورمونيزم زاڭدىلىعىن العا تارتا بەرۋدىڭ قاجەت ەمەستىگى جايلى ويلاردى سارسەن امانجولوۆ تا، باسقا عالىمدار دا ءجيى ايتا باستادى. مىسالى، س. امانجولوۆ تەرميندەردى ورىس ءتىلى ارقىلى يگەرۋ كەرەك ەكەندىگىن ايتا كەلىپ: «1929 جىلى

ەملەنى جاساعان ت. شونانۇلى، ە. وماروۆتاردىڭ شەت سوزدەردى ءوز تىلىمىزگە بەيىمدەپ قابىلدايىق دەگەن نيەتى ولاردىڭ الاشورداشىلدىق نيەتتەرىنەن تۋىنداعان»، - دەپ جازعىرعانىن دا بىلەمىز. عالىم الىپبيدە دارا ي، ۋ تاڭبالارىنىڭ جوقتىعى سالدارىنان جازۋدا ۇنەمدەۋ ءپرينتسيپىنىڭ ساقتالماي وتىرعاندىعىنان شەت سوزدەردىڭ جازۋدا تۇرقى ۇزارىپ، ميسسيسيپي، ميسسۋري سياقتى سوزدەردىڭ mijssijsijpij, mijssۋvrij دەپ 6, 7 ءارىپتىڭ ورنىنا، 13-9 ارىپكە دەيىن جازىلىپ جۇرگەندىگىن العا تارتىپ ەدى. ونىڭ باستى سەبەبى رەتىندە جازۋدىڭ فونەتيكالىق ۇستانىمعا نەگىزدەلگەنى دۇرىس ەمەستىگىن ايتقان عالىم: «سونىڭ سالدارىنان كىرمە سوزدەردىڭ ءارتۇرلى ورفوگراممالانۋى (كيلو - كەلى، دينامو - دينامى، بيۋرو - بيۋرا) دەپ جازىلۋى سول سياقتى ءسوز ىشىندە ەكى داۋىستى دىبىس قاتار كەلمەيدى دەپ، زوولوگيا، بيولوگيا، تەاتر سوزدەرىنىڭ ورىنان زولوگىيا، بىيالوگىيا، تىياتىر، اپتانومىيا، اپسالۇۋت بولىپ تاڭبالاندى»، - دەپ فونەتيكالىق ۇستانىمدى جازعىرا ايىپتاي تۇسكەن ەدى.

مىنە، وسىلايشا ءبىزدىڭ تانىمال ءتىلشى عالىمدارىمىز بىرتىندەپ ۇندىەۆروپا تىلدەرىندەگى «ۇنەمدەپ جازۋ» ۇستانىمىن العا تارتا وتىرىپ، تىلىمىزدەگى ءسوز اراسىندا داۋىسسىزدارمەن سەلبەسە ەستىلەتىن داۋىستىلاردى جازۋدان باس تارتا باستادى. وسىلايشا «ۇنەمدەپ جازۋعا» ۇمتىلىستىڭ استارىندا تىلىمىزدەگى «ۇۋ»، «ءىي» «ىۋ»، «ىي» دىبىستارىنىڭ ىعىستىرىلۋىنىڭ استارىندا ورىس ءتىلىنىڭ «كىرىگۋ، فۋزيالانۋ» زاڭدىلىعىنا جاقىنداي ءتۇسۋ ساياساتى بايقالماي عانا تىلىمىزگە بيلىك قۇرا ءتۇستى. بىرتىندەپ «ءتۇپ نۇسقاعا جاقىندىق» پرينتسيپىنە سايكەس الىنعان ەملە باپتارى 1938 جىلدان باستاپ جۇيەلى تۇردە ىسكە اسىرىلا باستادى. ال، ەندى 1940 جىلدان باستاپ، قازاق جازۋىنىڭ كيريلل جازۋىنا كوشىرىلۋى، ورىس ارىپتەرىنىڭ ەنگىزىلۋى، 1957جىلعى قابىلدانعان ەملە ەرەجەسى بويىنشا «وڭتايلاندىرىپ جازۋ» ءۇردىسىنىڭ جولعا قويىلۋى، ياعني ي، ۋ تاڭبالارىنىڭ تاراتىلماي جازىلۋى، ءسوز باسىنداعى، ءسوز اراسىنداعى قىساڭ داۋىستىلاردى قىسقارتىپ جازۋ ءۇردىسى ءتىلىمىزدىڭ سينگورمونيزم زاڭدىلىعىنىڭ كىرمە سوزدەرگە جۇرگىزەتىن بيلىگىنە ءبىرجولاتا توسقاۋىل قويدى. ناتيجەدە ءتىلىمىزدىڭ ءوز تابيعاتىندا ەركىن ەسىتىلىپ تۇراتىن داۋىستى دىبىستار قىسقارتىلىپ جازىلۋ كەرەك دەگەن ەرەجەگە ىڭعايلاپ «ىيىق ەمەس – يىق، مىي ەمەس – مي، جىي ەمەس – جي، قىيىن ەمەس – قيىن، ىرىسبەك ەمەس – رىسبەك، ىلاق ەمەس – لاق، ۇۋ ەمەس – ۋ» دەپ ۇنەمدەپ جازعان دۇرىس دەپ شەشتىك.

وسىلايشا، جازۋدا كيريلل جۇيەسىنە نەگىزدەلگەن ەملە ەرەجەلەرىن باسشىلىققا الۋدىڭ ناتيجەسى سويلەۋ تىلىنە اسەرىن تيگىزدى. بۇگىنگى قازاقتىڭ دىبىستاۋ ورگاندارىندا شەتتىلدىك سوزدەردى ەركىن دىبىستايتىن اكۋستيكالىق-ارتيكۋلياتسيالىق ەرەكشەلىكتەرىمىز تىلىمىزگە ابدەن ءسىڭىستى بولىپ، ورىستانعان سويلەۋ ءتىلىن نورماعا ايلاندىرىپ ۇلگەردى. ناتيجەدە ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىندا ءسوز اراسىنداعى داۋىستىلاردىڭ ەسىتىلۋى دە السىرەپ، ءبىرجولاتا جوعالۋعا بەت الدى. مۇنىڭ ءوزى قازىرگى ءالىپبي اۋىستىرىپ، تىلىمىزدە جوق كيريلل تاڭبالارىن الىپبيدەن شىعارىپ جاتقان زاماندا كىرمە سوزدەردى قالاي جازامىز دەگەن ماسەلەنى قايتا قاراۋعا الىپ كەپ وتىر.

ارينە، بۇل ارادا ءبىز قازاق ءتىل ءبىلىمىنىڭ دامۋىنا زور ۇلەس قوسقان اتى اتالعان عالىمدارىمىزدىڭ ەڭبەگىن جوققا شىعارۋ قاپەرىمىزدە جوق. ول عالىمدارىمىزدىڭ جەتكەن دەڭگەيى، عىلىمدا كوتەرىلگەن بيىگى تىم جوعارى، قازاق ءتىلى بىلىمىنە قوسقان ۇلەستەرى ۇشان تەڭىز. ق.جۇبانوۆ، س.امانجولوۆ سياقتى ءىرى تۇلعالاردىڭ عىلىمي الەۋەتىنە شاك كەلتىرۋ مۇمكىن دە ەمەس.

جازۋدىڭ ەملە ەرەجەسى ەندى عانا قولعا الىنا باستاعان قازاق جازۋى تەورياسىنىڭ باستاپقى بالاڭ كەزەڭىندە ءوزىنىڭ الدىندا تۇرعان جازۋ تەورياسى مىقتى قالىپتاسىپ ۇلگەرگەن الەۋەتتى ورىس ءتىلىنىڭ شىلاۋىندا كەتپەۋ مۇمكىن دە ەمەس ەدى. مىنە، سوندىقتان، بۇل كەزەڭدى جازۋ تەوريامىز باستان كەشىرگەن ءبىر عىلىمي دامۋ ساتىسى رەتىندە عانا باعالاعانىمىز ءجون شىعار.

دەي تۇرعانىمىزبەن جازۋ تەورياسىمەن اينالىسىپ جۇرگەن عالىمدارىمىزدىڭ بىرقاتارى ورىس ءتىلىنىڭ جازۋ تەورياسى ارقىلى كەلىپ قالىپتاسقان «ۇنەمدەپ جازۋ» ۇستانىمىن ءالى دە باستى قاعيداعا الۋ كەرەك دەگەن ويدا قالىپ وتىر. ءبىر قاراعاندا، ودا تۇرعان نە بار دەۋگە دە بولۋشى دا ەدى. الايدا، ءوز ءتىلىنىڭ تابيعاتىن جوعالتقان ءتىل، شەتتەن كەلگەن سوزدەردى دە يگەرە الماي وتىرعانىن قايدا قويامىز. سونىڭ سالدارىنان، ءبىر ءتىلدىڭ تابيعاتىنان ەكى ءتۇرلى ء(تول سوزدەرگە، كىرمە سوزدەرگە) جازۋ ەرەجەسىن شىعارىپ وتىرمىز. ءتول سوزدەرگە بولەك، كىرمە سوزدەرگە بولەك ەرەجە جاساۋ ءالى سول باسقا ءتىلدىڭ شىلاۋىندا جۇرگەنىمىزدىڭ باستى كورىنىسى. ونىڭ ءوزى ءتىلىمىزدىڭ تابيعاتىنا سايكەس ءبىرتۇتاس جازۋ ەملە ەرەجەسىن جاساۋعا وراسان قيىندىق تۋعىزىپ كەلەدى.

ەملە ەرەجەلەرىمىزدە كىرمە سوزدەردىڭ جازىلۋىنا ارنايى ەرەجەلەر ويلاستىرىپ الەك بولىپ كەلەمىز. تەرمين سوزدەردى دۇرىس جازۋدىڭ داۋى دا شەشىمىن تابار ەمەس. دەمەك، جازۋ ەملە ەرەجەسىن جاساۋدا باستى بيلىكتى ءالى دە سول قازاقتىڭ جالپاق سويلەۋ تىلىنە بەرۋىمىز كەرەك. كىرمە سوزدەردى سويلەۋ ءتىلى قالاي يگەرەدى، سول كۇيىندە جازۋعا ۇمتىلعانىمىز دۇرىس. ياعني جازۋداعى باستى ۇستانىم – فونەتيكالىق ۇستانىم دەگەن 1929 جىلعى ەرەجەگە قايتا ورالۋىمىز قاجەت. كىرمە سوزدەردى يگەرىپ جازۋدى ويدان شىعارۋعا بولمايدى. ونى يگەرەتىن تەك قانا ءتىلدىڭ ىشكى تابيعاتى عانا. ءتىلدىڭ سول ىشكى تابيعاتىنا مۇمكىندىك بەرەيىك. تىلىمىزدە سينگورمونيزم قانشالىقتى السىرەگەنىمەن دە، ءالى دە مۇلدە جوعالىپ كەتكەن جوق. شەتتىلدىك سوزدەردى جازۋدا الەمدەگى بارلىق تىلدەر قولدانىپ وتىرعان وسى ۇستانىمدى ءبىز نەگە شەتتەتەمىز؟! ولاي بولسا، ءتول ءسوز ءۇشىن دە، كىرمە ءسوز ءۇشىن دە ءبىر عانا ەملە ەرەجەسىن جاساۋىمىز كەرەك. ولاي ەتپەگەن جاعدايدا، الىپبيدەگى كيريلل تاڭبالارىن شىعارۋ ارقىلى عانا وزگە ءتىلدىڭ شىلاۋىنان قۇتىلۋىمىز مۇمكىن ەمەس.

ق.س.قالىباەۆا

اباي اتىنداعى قازۇپۋ-دىڭ پروفەسسورى، ۇلتتىق كوميسسيا جانىنداعى ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى، ف.ع.د. 

Abai.kz