ء(باھادۇر ابىلقايىر حان)

ابىلقايىر حان – ءحۇىىى عاسىرداعى قازاق حاندىعىنىڭ داڭقتى تۇلعالارىنىڭ ءبىرى. ول قازاق دالاسىنا شىعىستان باسا كوكتەي كىرگەن جوڭعار حاندىعىنا، باتىستان رەسەيدىڭ قولاستىنا كىرىپ كۇشەيگەن ەدىل قالماقتارى مەن ەسىرگەن ەستەكتەرگە (باشقۇرتتارعا), وزەن جاعالاپ ورنالاسقان ورىس-كازاكتارعا قارسى كۇرەستى شەبەر ۇيىمداستىرعان، ۇرىس-سوعىستا باتىلدىق، ەرجۇرەكتىك، قاھارماندىق تانىتقان بيلەۋشى. حان تاعىنا باتىرلىق ەرلىك ىستەرى ارقىلى يە بولعان. ونىڭ حاندىق مورىنە بيلەۋشىلىك لاۋازىممەن قاتار باتىرلىق اتاقتىڭ (ابىلقايىر-مۇحاممەد-عازي-ءباھادۇر-حان) قوساقتالعانى تەگىن ەمەس. 

ءحۇىى-ءحۇىىى عاسىرلارداعى جاۋىنگەرشىلىك زاماندا باتىرلىق اتاق پەن داڭق قازاق ورداسىن بيلەگەن شىڭعىس تۇقىمدارىنىڭ تاققا وتىرۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىن. ەڭسەگەي بويلى ەر ەسىم حاننان باستاپ قازاق حاندىعىن تولىق بيلەگەن بيلەۋشىلەردىڭ بارلىعى دەرلىك «ءباھادۇر»، ياعني «باتىر» دەگەن اتاقتى العان تۇلعالار. ابىلقايىر حان داۋىرىنەن كەيىن بيلىككە كەلگەن ابىلاي حاننىڭ مورىندە دە ء(باداھۇر ابىلاي بين سۇلتان ءۋالى) «باتىر» دەگەن داڭق بار.

قازاق حاندىعىنىڭ تاريحي شىندىعىنان تۋىنداعان بۇل كورىنىس حالىق اڭىزدارىنىڭ مازمۇنىندا دا ورىن تاپقان. اڭىزدار ابىلقايىردى ءمارت مىنەزدى، جاۋ جۇرەك باتىر تۇلعا رەتىندە دارىپتەيدى. ول حان تاعىنا كوتەرىلگەنگە دەيىن قازاقتىڭ اتاقتى باتىرى شاقشاق جانىبەكتىڭ قامقورلىعىندا بولىپ، باتىرلىق ىستەرىمەن كوزگە تۇسەدى. «بىردە، - دەيدى 1899 جىلى «تۋرگايسكيە وبلاستنىە ۆەدوموستي» گازەتاسىندا جاريالانعان حالىق اڭىزىنىڭ مازمۇنى، - جانىبەك باتىر ءبىر توپ سەنىمدى جىگىتتەرىمەن كەلە جاتقاندا جاپان تۇزدە بۇتاعى مول جالعىز اعاشتىڭ كولەڭكەسىندە ءتورت تاعانداپ ۇيىقتاپ جاتقان ءجاسوسپىرىمدى كورەدى. ات باسىن تارتقان جانىبەك ۇيىقتاپ جاتقان ءجاسوسپىرىمنىڭ كوركى تامسانىپ، قاسىنداعىلارعا بىلاي دەيدى: 

- قانداي ايبارلى ءارى كەلبەتتى كەسكىن. مۇنىڭ دەمىندە قۇدىرەتتى قۋات پەن بيىك مەنمەندىك ەسەدى. جىگىتتىڭ قانىندا اسىل تەكتىك بار»، - دەيدى باتىر. – قاراڭدارشى، ەكى قولىن قۇلاشتاي جازىپ دۇنيەنى باۋىرىنا باساتىنداي بولىپ جاتىر. بۇل جاس جىگىتتى بولاشاقتا ۇلكەن جەتىستىكتەر كۇتىپ تۇرعانىنا سەنىمدىمىن. وسى ايتقانىم كەلمەسە، جانىبەك دەگەن اتىم ءوشسىن،- دەپ، نايزاسىنىڭ ۇشىمەن ۇيقىداعى جىگىتتىڭ قولىنان جەڭىل قيمىلمەن ءتۇرتىپ قالادى. 

دجون كەستل سالعان ابىلقايىر حان سۋرەتى

نايزا تۇرتكىسىنەن ويانىپ كەتكەن جاس جىگىت اتىپ تۇرىپ جانىندا جاتقان ساداقتى الىپ باتىردىڭ تۋرا كەۋدەسىنە كەزەيدى. «توقتا، بايعۇس، توقتا. ساداعىڭدى تارت! مەن - جانىبەكپىن، اتىم تانىس شىعار ساعان. مەن ساعان قاستىق جاسامايمىن، دوستىق ۇسىنامىن!»،- دەيدى. 

سوندا ءجاسوسپىرىم جىگىت باتىرعا بىلايشا جاۋاپ قاتادى: «سەن اتاقتى جانىبەك بولساڭ دا، كىسىگە كۇنى تۇسپەگەن، كىسىدەن ءبىر نارسە دامەتپەگەن ادامدى مازالاۋعا قانداي ءداتىڭ بار! ات ۇستىنەن نايزامەن تۇرتۋگە مەن جول بەرمەيمىن. مەن كەدەيمىن، بىراق ءمارتپىن. سەن، جانىبەك، سولعا كەت. مەن، سۇلتان، ابىلقايىر وڭعا كەتەيىن! ءاي، جانىبەك، قاشانننان بەرى قاراشا جۇرت حان سۇيەگىنە قاس ەدى؟»، - دەيدى. جانىبەك باتىردىڭ قوسىنى ءجاسوسپىرىمنىڭ وتكىرلىگى مەن مارتىگىنە اڭتارىلىپ قالادى. اڭتارىلعان جىگىتتەرىن جانىبەكتىڭ ءوزى دە ودان ءارى تاڭ قالدىرادى: ول اتتان ءتۇسىپ، جاس جىگىتكە دوستىق قولىن ۇسىنادى. ءجاسوسپىرىم جىگىت ساداعىن ءتۇسىرىپ، ءمارت باتىردىڭ سالەمىن قوس قولداپ قۇرمەتپەن الادى. جانىبەك باتىر سۇلتان ابىلقايىرمەن ۇزاق سويلەسەدى. ونىڭ جالعىز ەكەنىن، اعاش ماڭىندا جايىلىپ جۇرگەن قوڭىر تايدان باسقا مالى جوق كەدەي ەكەنىن ءبىلىپ، بارىمتاعا بىرگە بارۋدى ۇسىنادى».

ابىلقايىردىڭ قوسىنىنا ءحۇىىى عاسىردىڭ باس كەزىندەگى جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا، ەدىل قالماقتارى مەن باشقۇرتتارعا قارسى جورىقتا اتى شىققان تابىن بوگەنباي، تاما ەسەت، شاقشاق جانىبەك سىندى باتىرلار، بەدەلى حاننان كەم ەمەس قاراشا كىسى قاراكەسەك قازىبەك بي سىندى داڭقتى تۇلعالار جينالادى. باتىل ءارى جاس ابىلقايىر 1710 جىلى بولعان قاراقۇم ء(الىم بالاسى قاراكەسەك تايپالىق وداقتىڭ جەرىندە وتكەندىكتەن «قاراكەسەك قۇرىلتايى» دەپ تە اتالادى) قۇرىلتايدا باس قولباسشى بولىپ، ۇلىتاۋ ماڭىنداعى اتاقتى «قالماق قىرعان» سوعىسىندا جەڭىسكە جەتەدى. وسىلايشا، شىعىستاعى جوڭعار حاندىعى مەن باتىستاعى ەدىل قالماقتارىنىڭ سارىارقا ارقىلى ەمىن-ەركىن ارالاسۋىنا، كۇش-قۋات توعىستىرۋىلارىنا توسقاۋىل قويادى. سونىمەن قاتار، قازاقساننىڭ باتىس وڭىرىندەگى بورداي توزعان نوعاي ورداسىنىڭ قونىسىن توراۋىلداپ جۇرگەن تورعاۋىت قالماقتارىنا، ەدىل-جايىقتى جاعالاپ كەلگەن ورىس-كازاكتارىنا، ورال تاۋىنان ەكپىندەي تۇسكەن ەستەكتەرگە تويتارىس بەرەدى. 

1723 شىعىستاعى جوڭعار مەملەكەتى قازاق جەرىنە تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، ۇلى دالانىڭ ساۋدا-ساتتىق ارتتەرياسى ورنالاسقان وڭتۇستىك-شىعىس اۋىر سوققىلار جاسايدى. قازاق حالقى ەل جادىندا «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» دەگەن اتاۋمەن قالعان ۇلكەن بوسقىندى، تراگەديانى باستان كەشتى. اتالمىش وڭىرگە جوڭعار ۇستەمدىگى، وكتەمدىگى ورنايدى. 1726 جىلى وڭتۇستىك ءوڭىردى ازات ەتۋ ماقساتىندا ۇيىمداستىرىلعان ورداباسى قۇرىلتايىندا ابىلقايىر حان ەكىنشى مارتە قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشى بولىپ سايلانادى. ونىڭ قولباشىلىعىمەن قازاق قوسىندارى اتاقتى اڭىراقاي سوعىسىندا جەڭىسكە جەتىپ، جوڭعارلارعا قارسى كۇيرەتە سوققى بەرەدى.

قان مايداندا ابدەن شىڭدالعان، ىسىلعان، ماڭىنا اتاقتى باتىرلاردى توپتاستىرا بىلگەن، قازاق اسكەرىنىڭ باس قولباسشىسى دارەجەسىنە تازا ەرلىك، باتىرلىق، جاۋجۇرەكتىك ىستەرىمەن قول جەتكىزگەن ابىلقايىرعا قازاق ورداسىنىڭ ۇلكەن تاق بيلىگى، دالا ءداستۇرى بويىنشا، كەڭ اشىلعان ەدى. وكىنىشكە قاراي، ابىلقايىردىڭ جانىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ ءجۇرىپ، قانىن توگىپ قازاق جەرىن قورعاعان جاۋىنگەرشىلىك ىستەرى جانە قاراشانىڭ (باتىرلاردىڭ) قولداۋى ونىڭ ۇلكەن تاققا يە بولۋىنا كەڭ داڭعىل بولمايدى. تاق يەلىگى تار ۇعىم شەڭبەرىنەن شىعا الماي، جادىك سۇلتان ۇرپاقتارىنىڭ مۇراگەرلىك ەنشىسىندە قالادى. وسىلايشا، وتتاي جانعان ابىلقايىرعا حان سايلاۋ ىسىندە دالالىق اسكەري دەموكراتيانىڭ قوزعاۋشى كوزى بولعان جاۋىنگەرشىلىك، قاھارماندىق ىستەردىڭ باعاسى «كومەككە كەلمەي»، ۇلكەن تاق بيلىگى ءۇشىن كۇرەستە ول اۋلەتتىك بەدەل مەن ىقپالداستىقتان جەڭىلەدى. باسقاشا ايتقاندا، ونى ءوزىنىڭ اقسۇيەك قانداستارى شەتتەتەدى.

باتىر مىنەزدى ءمارت ابىلقايىر مورت كەتىپ، شىعىستاعى قان مايداندى تاستاپ، وزىنە قاراعان سەنىمدى قوسىندارى مەن باتىرلارىن ەرتىپ، قازاق دالاسىنىڭ باتىس ولكەسىنە باياعى جوشى ۇلىسىنىڭ ورتالىق ءوڭىرى بولعان جەم-ساعىز، ەدىل-جايىققا قاراي جىلجيدى. اتالمىش وڭىرگە رەسەي پاتشالىعىنىڭ قولداۋىمەن ورنىعىپ العان تورعاۋىتتتار، ورىس-كازاكتارى، باشقۇرتتارمەن ارپالىسادى. ەجەلدەگى جوشى، بەرگىدەگى اۋلى ارالاس، قويى قورالاس بولعان نوعايلى قونىسىن قازاق ورداسىنا تولىق قاراتۋ ءۇشىن كۇرەسەدى. جوشى حان ۇرپاقتارى باقيلىق مەكەنى رەتىندە بايىز تاپقان سارايشىق سىندى كيەلى قالاسى بار جايىق وزەنىنەن قالماقتاردى اسىرا قۋىپ، قازاق حاندىعىنىڭ باتىستاعى بايىرعى شەكاراسىن كەڭەيتەدى. ونىڭ رەسەي ۇكىمەتىنىڭ وكىلدەرىنە قاراتىپ: «جايىق وزەنى كەۋىپ قالعانشا، ءتىپتى، اقىرزامان كەلگەنشە، قازاق حالقى بۇل جەردەن ايىرىلمايدى»، -دەپ كەسىپ ايتقان ءسوزى ءالى تالاي ۇرپاقتىڭ ريزالىعىنا يە بولاتىنى انىق. 

ابىلقايىر حان قازاق دالاسىنىڭ باتىس بولىگىنە كوز الارتىپ جۇرگەن كورشىلەس جۇرتقا ساياسي تويتارىس بەرۋ ءۇشىن رەسەي پاتشايىمىنا پروتەكتورات بولۋعا ءوتىنىش جاسايدى. الىپ يمپەريامەن شەكارالاس وڭىردەگى اسكەري بەكىنىستەردەن ساۋدا جارمەڭكەلەرىن اشىپ، وڭتۇستىكتەگى ساۋدا-ساتتىق اينالىم ءنوپىرىنىڭ سولتۇستىككە قاراي اۋىسۋىنا سەبەپ بولدى. وسىلايشا ول ماڭايى قولداي قويمايتىن قاۋىپتى، بىراق ەل بولاشاعى ءۇشىن ماڭىزدى ساياسي شەشىمدى وزگە شىڭعىس تۇقىمدارىنىڭ كەلىسىمىن الماي ءوزى قابىلداپ، كۇرمەۋى قىسقا قيىن-قىستاۋ، كۇردەلى تۇستا جالعىز ءجۇرىپ جول تابۋعا ۇمتىلادى. 

قازاق ورداسى بيلىگىنىڭ باياندىلىعى جانە تۇراقتىلىعى ءۇشىن ابىلقايىر حان كۇشتى كورشى رەسەيدىڭ قولداۋى ارقىلى ەل بيلىگىن ءبىر تىزگىنگە باعىندىرۋ ساياساتىن جۇرگىزەدى. حاننىڭ ءبىر ورتالىققا باعىنعان حاندىقتى قالپىنا كەلتىرۋ ماقساتىندا جۇرگىزگەن ساياساتىنىڭ مازمۇنى رەسەي پاتشالىعىنىڭ ۇكىمەت وكىلدەرىمەن جۇرگىزىلگەن كەلىسسوزدە ۇنەمى كورىنىس تاۋىپ وتىردى. مىسالى، 1742 جىلى 23 تامىزدا ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورى ي. نەپليۋەۆ رەسەي پاتشالىعىنىڭ اتىنان ور بەكىنىسىندە قازاق حان-سۇلتاندارى جانە بەدەلدى باتىرلارىمەن كەلىسسوزدەر جۇرگىزەدى. كەلىسسوز بارىسىندا ابىلقايىر حان ي. نەپليۋەۆكە مىناداي نوعاي ءتامسىلىن (ناگايسكايا پوسلوۆيتسا) مىسال ەتەدى: «كوتورايا-دە زمەيا يمەەت ودنۋ گولوۆۋ، ا حوتيا منوگيە حۆوستى، تو-دە زا گولوۆويۋ ۆسە حۆوستى ۆ نورۋ لەگكو پروحوديات، ا بۋدە منوگوە چيسلو گولوۆ، ا حۆوست حوتيا ي ودين، تو-دە ۆ توم زاترۋدنەنيە».

اتالمىش تۇسپالدى ءتامسىلدى تىلگە تيەك ەتە وتىرىپ بۇدان ءارى حان ءوزىنىڭ تۇپكى ويىن دا اشىق ايتادى: «پو كوتورومۋ پريمەرۋ نادەەتسيا ون، حان، چتو زا نيم ۆسە بۋدەت پوسلەدوۆات ي پروتيۆنوستي ۋكلونياتسيا يم بۋدەت نەۆوزموجنو».

ابىلقايىر حاننىڭ ورىنبور گەنەرال-گۋبەرناتورىنا تۇسپالدىق مىسال رەتىندە ايتىپ وتىرعان «نوعاي ماقالى» – شىڭعىس زامانىن كەلە جاتقان كونە ميفتىك مازمۇنىنان تۋىنداعان قاناتتى ءسوز. بۇل ميفتىك اڭىز شىڭعىس حاننىڭ عۇمىربايانى مەن جورىقتارىن بايانداۋعا قۇرىلعان «موڭعولدىڭ كونە قۇپياسى» كىتاپتا باياندالعان: «بوعدا شىڭعىس قاعان مەنكەتۇ شەشەنگە سويلە دەپ ءامىر بەرەدى. سوندا مەڭكەتۋ شەشەن بىلاي دەيدى: ەرتەدە مىڭ باستى، جالعىز قۇيرىقتى جىلان بولىپتى. كوپ باستارى جان-جاققا تارتىپ، ءوزارا تارتىسىپ جۇرگەندە اربانىڭ دوڭعالاعىنا باسىلىپ ءولىپتى. جانە دە مىڭ قۇيرىقتى، جالعىز باستى جىلان بولىپتى. مىڭ قۇيرىعى جالعىز باستىڭ سوڭىنا ەرىپ، ىنگە تىعىلىپ، ارباعا باسىلماي امان قالىپتى. وسىنداي مىڭ قۇيرىقتى مىقتى بولۋ ءۇشىن كۇش قوسىپ، قايرات جيىڭدار»،- دەدى». شىڭعىس زاماننان جەتكەن وسى ءبىر ءتامسىلدىڭ ابىلقايىر حان اۋزىنان ايتىلۋى قازاق حاندىعىنىڭ تاريحي باستاۋى مەن قاينار كوزىنىڭ تەرەڭدىگىن تانىتسا كەرەك. 

ابىلقايىر ءحۇىىى عاسىردىڭ ورتا شەنىندە، ياعني1748 جىلى كوز جۇمعانعا دەيىن قازاق ورداسىنىڭ ەڭ بەدەلدى بيلەۋشىسى بولادى. قازاق بيلەۋشىلەرىنىڭ رەسەي نەمەسە جوڭعار حاندىعىمەن جۇرگىزگەن قارىم-قاتىناستارىندا ابىلقايىردىڭ ىقپالى زور بولدى. 1771 جىلى ءۇش ءجۇز الاشتىڭ حانى بولىپ سايلانعان ابىلاي ءوزىنىڭ حان بولىپ سايلانعانىن رەسەي پاتشايىمىن حاباردار ەتۋ ماقساتىندا جازعان حاتىندا 23 جىل بۇرىن دۇنيەدەن ءوتىپ كەتكەن ابىلقايىردىڭ ەسىمىن اتاۋى تەگىن ەمەس ەدى. ول بىلاي دەيدى: «مەنىڭ اتا-باباما تۋىس بولعان ابىلقايىر حان مەن ابىلمامبەت حان قايتىس بولدى. ولار دۇنيەدەن وتكەن سوڭ، حان بولۋ جولى ماعان ءتيدى. ولار قايتىس بولعاننان كەيىن، قازاقتىڭ بارلىق ءجۇزى، ياعني ۇلى ءجۇز، ورتا ءجۇز، كىشى ءجۇز حاندارى مەن سۇلتاندارى ءبىر اۋىزدان تاشكەنتتىڭ كىشىگىرىم جانە ۇلكەن قالالارىمەن بىرگە وتىرىپ 1771 جىلى تۇركىستان قالاسىندا، مۇسىلماننىڭ اۋليەسى قوجا احمەتتىڭ باسىندا، ادەتتەگىمىزدەي دۇعا وقي وتىرىپ، مەنى ءۇش ءجۇز الاشتىڭ حانى ەتىپ سايلاعانى حاق».

ءباھادۇر ابىلقايىر حان جوشى ۇلىسى ىدىراعاننان كەيىن قاتتى كۇشەيىپ، سول الىپ ەلدىڭ ورنىندا قالعان كىشىگىرىم حاندىقتار مەن وردالاردى ىدىراتۋدا جانە ولاردى وزدەرىنە باعىندىرۋدا كوپ تاجىريبە جيناعان رەسەي پاتشالىعىنىڭ ساياسي تەحنولوگياسى مەن ينتريگاسىنىڭ قۇربانى بولادى. ابىلقايىر حان تاق ۇستىندە ەمەس، قاس باتىرلارعا ءتان مايداندا كەلەتىن اجال وعىنان قازا تابادى. بىراق بۇل مايدان وشتەسكەن جاۋمەن بولعان سوعىس ەمەس، ءوزىنىڭ اقسۇيەك قانداسىمەن بولعان قاقتىعىس ەدى. 

ول كوزىنىڭ تىرىسىندە قاي جەردە كوز جۇمسا، سول جەرگە جەرلەۋدى وسيەت ەتەدى. بۇل جاۋىنگەرشىلىك رۋحتان ءورىس العان باتىرلارعا ءتان شاھيتتىق تانىم ەدى. ول، ارينە، ءوزى ولگەندە ارتىندا قالعان جۇرت ونى حان تۇقىمى رەتىندە مۇردەسىن اۋليە تۇركىستانعا جەرلەۋگە ۇمتىلاتىنىن بىلگەن دە شىعار. بىراق ول بۇل «باقۇلداسۋدان» سانالى تۇردە باس تارتقاندىعى بايقالادى. بالكىم، ءتانى جەرگە بەرىلگەن بەلگىنى بىلدىرەتىن بەيىت ارقىلى قازاق جەرىن قورعاپ جاتارمىن دەپ ويلادى ما ەكەن؟ وسى ورايدا، حاننىڭ سەنىمدى سەرىگى اتاقتى تاما ەسەت باتىردىڭ: «مەنى بيىك توبەگە جەرلەڭدەر. ولگەننەن سوڭ دا وكشەممەن جاۋدى تىرەپ جاتايىن»،- دەگەن وسيەتى ەسكە تۇسەدى.

اتالمىش مازمۇنداعى قازاق دالاسىنا قاراشەكپەندەر قاپتاپ، جەر ولشەۋگە ءتۇسىپ، تالان-تاراجعا سالىنا باستاعان تۇستا بۇرىنعى جەرىن، ەلىن قاسىق قانى قالعانشا قورعان باتىرلاردىڭ ەرلىك ىستەرىن اڭساعان حالىقتىڭ ىستىق ارمانى مەن شەكسىز قيالىنان تۋىنداعان سارىن دا بولار، بالكىم؟ كەشەگى پاتشا، ودان كەيىنگى كەڭەس داۋىرىندە ەلدىڭ شەكاراسى شەگەندەلگەن تۇستا قازاقتاردىڭ اتا-بابالارىنىڭ بەيىت-قورىمدارى ارقىلى قونىستىڭ كىمگە تيەسىلى ەكەندىگىنە دالەل-دايەك بولعاندىعى قازىرگى تاريحنامادا ايتىلىپ ءجۇر.

ابىلقايىردىڭ وسيەتى بويىنشا، حالىق ونى ءوزى قايتىس بولعان جەرگە جەرلەيدى. ول جەر قازىرگى قابىرعا وزەنىنىڭ ولكەيلىك وزەنىنە ۇلاساتىن مۇيىستەن 3-4 شاقىرىم جەردەگى وڭ جاق جاعالاۋ. بۇرىن-سوڭدى بەيىت بولماعان قۇلا تۇزگە ابىلقايىر حان جەرلەنگەن سوڭ، قورىم قاتارى كوبەيىپ، قاتارى ارتا تۇسەدى.

1771 جىلى قازاق دالاسى ارقىلى جوڭعارياعا قاشقان ەدىل قالماقتارىن قۋعان ورىس اسكەري قوسىنىنىڭ قۇرامىندا بولعان ن.رىچكوۆ مۇنى قازاقتاردىڭ «اتاقتى قورىمى» (سلاۆنوە كيرگيز-كايتساسكوە كلادبيششە) دەپ اتاپ وتەدى. حان مۇردەسى جەرلەنگەن بەيىتتىڭ اياق جاعىنا وزىنەن-ءوزى اعاش ءوسىپ شىققانىن، سوندىقتان حالىق بۇل كورىنىستى تەگىن نارسە ەمەس دەپ باعالاپ ابىلقايىردى اۋليە تۇتاتىنىن، بەيىت جانىنداعى سول اعاشتىڭ بۇتاقتارىنا ءجىپ، شۇبەرەك بايلايتىنىن، قۇرباندىق شالاتىنىن جازادى. بۇعان قوسا ول قورىمدا حان مولاسىنان قۇرىلىستىق ساۋلەتى تۇرعىسىنان كوركى اسىپ تۇسەتىن وزگە دە بەيىتتەر كوپ ەكەنىن ايتادى.

ن.رىچكوۆ جازباسىنان كەيىن 124 جىلدان كەيىن، ياعني 1895 جىلى «تۋرگايسكايا گازەتا» باسىلىمىنا جاريالانعان دەربىسالدى بەركىمباەۆتىڭ (ەلەك (اقتوبە) ۋەزى باسشىسىنىڭ كومەكشىسى) «درەۆنيە رازۆالينى ي كۋرگانى ۆ كيرگيزسكوي ستەپي» اتتى ماقالاسىندا حان قورىمى تۋرالى مالىمەت كەلتىرىلەدى. وندا ول ابىلقايىردىڭ بەيىتى قورىمنىڭ قاي جەرىندە ەكەنىن ناقتى تاپ باسىپ ايتۋ قيىندىعىن، بىراق قورىمنىڭ ىشىندە شيكى كەسەكتەن سالىنعان بەيىتتىڭ بار ەكەنىن، ونىڭ جانىندا تال ءوسىپ تۇرعانىن، ال ونداعى قۇلپىتاسقا بالتا، قىلىش، قانجار بەينەلەنگەنىن جازادى. مۇنى اۆتور بىلايشا مازمۇندايدى: «ك سەۆەرۋ وت كراۆاننوگو تراكتا، پرولەگويۋششەگو پو پراۆومۋ بەرەگۋ ر. ۋلكوياكا، ناحوديتسيا بولشوە كيرگيزسكوە كلادبيششە، نازىۆاەموە «حان»، نا كوتوروم پاحورونەن يزۆەستنىي حان ابۋلحاير، پرينياۆشي پودانستۆو روسسي. حوتيا س توچنوستيۋ وپرەدەليت مەستو پوگرەبەنيا ابۋلحايرا نەۆوزموجنو، نو نا كلادبيششە ەتوم ەست وگوروجەننايا ستەنويۋ يز سىرتساۆوگو كيرپيچا موگيلا. دلينا ستەنى 3,1\2 ساج.، ۆىشينا 2 ارش. ي تولشينا 1\2 ارش. نا موگيلە تەپەر راستۋت تالى ۆىشينويۋ ۆ 2 ساجەني. نا ستەنە ەست پليتا س نەرازبورچيۆۋيۋ نادپيسيۋ ي يسكاجەننىمي وت ۆرەمەني بۋكۆامي. نا پليتە يزوبراجەنى توپور، شاشكا ي كينجال».

د.بەركىمباەۆتىڭ ماقالاسىنىڭ فوتو كوشىرمەسىنەن ءۇزىندى

د.بەركىمباەۆ جازىپ وتىرعان قۇلپىتاستاعى باتىرلىق رۋحتىڭ بەينەسىن بەرەتىن رامىزدەر ناقتى ابىلقايىردىڭ بەيىتىنە قويىلدى ما، الدە باسقا اتاقتى كىسىنىڭ باسىنا قويىلدى ما، ول جاعى  بىزگە بەيمالىم. بىراق ءبىر نارسەنى پايىمداۋعا، تۇسپالداۋعا بولاتىن سىندى. قازاق دالاسىن تۇتاس قورعاعان ءباھادۇر ابىلقايىر حان جانىنا باتىرلىق جانە باسقا دا ىستەرىمەن اتى شىققان كىسىلەردى جەرلەۋ قازاق اراسىندا بەرتىنگە دەيىن ۇلكەن قۇرمەت بولعانعا ۇقسايدى.

«جاپان تۇزدە بۇتاعى مول جالعىز اعاشتىڭ كولەڭكەسىندە ءتورت تاعانداپ ۇيىقتاپ جاتقان ءجاسوسپىرىم» قازاق حالقىنىڭ باسىنا قيىن-قىستاۋ، قىسىلتاڭ زاماندا حان تاعىن ات ۇستىنە ەرتتەپ، كوزسىز ەرلىك ىستەرى مەن قاھارماندىق جورىقتارى ارقىلى داڭقى شىقتى. ۇلكەن حان تاعىنان شەتتەلىپ، ەل تاعدىرىنا قاتىستى ماڭىزدى ساياسي شەشىمدەر قابىلداۋدا اقسۇيەك حان تۇقىمدارى قاتارىنان وقشاۋ شىعىپ، جالعىز ءجۇرىپ جول تاپقان، قاراشادان تىرەك ىزدەپ قوسىن قۇرعان، باتىرلاردان دوس تاپقان ابىلقايىر سول بيلىكتەگى قانداسىنىڭ قولىنداعى اجال وعىنان جىعىلادى. 

جان-جاعىنان جاۋ انتالاعان قازاق دالاسىنىڭ شىعىسى مەن باتىسىنا شارق ۇرىپ جانتالاسا كۇرەسكەن ءباھادۇر حان جاپان دالادا ماڭگىلىككە بايىز تاپتى. حان بەيىتىنە كولەڭكەسى مول جالعىز اعاش ءوسىپ شىقتى. جالعىز اعاشتى جالعىز بەيىتتەن باستالعان جەر كەيىنگى باقيلىق بولعان پەندەلەرگە پانا بولاتىن ۇلكەن قورىمعا اينالىپ، ول ەل تانىمىندا اۋليە جاتقان كيەلى ورىنعا، باتىرلىق رۋحتىڭ رامىزىنە اينالدى.

جاپانداعى جالعىز اعاشتىڭ كولەڭكەسى قۇلا تۇزدە سايا ىزدەگەنگە پانا بولاتىنىنداي، جان تۋرالاتىن مايدان-جورىقتا قان كەشكەن، بيلىكتەگى اقسۇيەك قانداستارىنان بولەك شىعىپ، شىرعالاڭى مول شيىرلى جولدا شيرىعا ءجۇرىپ شىنىققان ءباھادۇر حاننىڭ ەل ءۇشىن اتقارعان قىزمەتى الاش اتتى قالىڭ جۇرتتىڭ وجەت رۋحىنا، جەر تۇتاستىعىنا، وركەنيەت كوكجيەگىندەگى الىس مۇنارلارعا ۇمتىلۋىنا كوپ پايداسىن تيگىزدى.

اقتوبە وبلىسىن بەردىبەك ساپارباەۆ باسقارىپ تۇرعان تۇستا حان قورىمنىڭ جانىنا ابىلقايىرعا ارنالعان زاماناۋي ساۋلەتتى كەشەن تۇرعىزىلدى. كەشەندە ساۋلەتتىلىك كەسكىنى باتىر دۋلىعاسىن بەينەلەيتىن حان ماۆزولەيى مەن ءۇش ءجۇزدىڭ بىرلىگىن بەينەلەيتىن ستەللا كورىنىس تاپقان. قازاق جەرىن تۇتاس قورعاعان ءباھادۇر ابىلقايىر حانعا بۇگىنگى بىرلىك پەن تۇتاستىقتى ۇلگى ەتكەن ۇرپاقتارىنىڭ رامىزدىك قۇرمەتى ساباقتاستىق جولىمەن وسىلايشا جۇزەگە اسىپ، حان قورىمى بۇل كۇندە الاش بالاسىنىڭ نيەتتەنىپ، الديلەپ زيارات ەتىپ كەلەتىن كيەلى ورنىنا اينالدى.

«حان مولاسى» كەشەن

الماسبەك ابسادىق

Abai.kz