(لەۆ تولستويدىڭ «سوعىس پەن بەيبىتشىلىك» رومان-ەپوپەياسى حاقىندا)

ادامزات تاريحىنداعى ۇلى شىعارمالاردىڭ ءبىرى – ورىس جازۋشىسى لەۆ تولستويدىڭ «سوعىس پەن بەيبىتشىلىگى». قالامگەر بۇل تۋىندىسىن 1863-1869 جىلدار ارالىعىندا جازىپ، 1865-1869 جىلداردا جاريالاعان. اتالعان رومان-ەپوپەيا 1805-1820 جىلدار ارالىعىنداعى ورىس ءومىرىن سۋرەتتەپ، الەكساندر پاتشا بولعان كەزەڭدەگى تۇتاس ءبىر ءداۋىردى بەينەلەيدى. مۇندا 559 كەيىپكەر بولسا، سونىڭ 200 شاقتىسى كادىمگى تاريحتا بولعان ادامدار. تولستويدىڭ جازۋشى رەتىندە كەرەمەتتىگى سول – ول يمپەراتورلار مەن پاتشالاردان باستاپ قاتارداعى جاۋىنگەرلەرگە دەيىن، گۋبەرناتورلاردان باستاپ قاراپايىم شارۋالارعا دەيىن، قاريالاردان باستاپ كىشكەنتاي بالالارعا دەيىن – قوعامنىڭ ءارتۇرلى تاپ جانە ارقيلى جاستاعى وكىلدەرىنىڭ پسيحولوگياسىن سيپاتتاعان. كولەمى 2000 بەتكە جۋىق مۇنداي ۇلى تۋىندىنى اۆتور 8 رەت قولمەن قايتا جازىپ شىعىپ، ال جەكەلەگەن ەپيزودتارىن 26 رەت وڭدەپ، وزگەرتكەن ەكەن. ە.ە. زايدەنشنۋر «سوعىس پەن بەيبىتشىلىكتىڭ» باستالۋىنىڭ ءوزىنىڭ 15 نۇسقاسى بار ەكەنىن ايتقان. رومان-ەپوپەيانىڭ كوپتەگەن تىلگە اۋدارىلعانىن، شىعارما جەلىسىمەن الەمنىڭ ءار تۇكپىرىندە تالاي قويىلىم قويىلىپ، تالاي كينو تۇسىرىلگەنىن ايتپاعاندا، «سوعىس پەن بەيبىتشىلىك» جونىندە قىزىقتى دەرەك كوپ. مىسالى، بالالارعا ارنالعان شىعارمالاردى ەسەپكە الماساق، «سوعىس پەن بەيبىتشىلىك» 1918-1986 جىلداردا كسرو-دا ەڭ كوپ باسىپ شىعارىلعان كىتاپ ەكەن. ناقتىراق ايتقاندا، 312 رەت قايتادان جارىق كورىپ، جالپى 36 085 000 دانامەن وقىرماندارعا جول تارتقان. وسى كەرەمەت تۋىندىنى جاقىندا وقىپ ءبىتىرىپ، اسەرىمدى نازارىڭىزعا ۇسىنۋدى ءجون كوردىم.

                                          ***    

لەۆ تولستوي «سوعىس پەن بەيبىتشىلىك» رومانىنىڭ 1, 2-ءشى كىتاپتارىندا  بەيبىت ۋاقىتتاعى جانە مايدان كەزىندەگى جاعدايلاردى ءار بولىمدە كەزەكتەستىرىپ سۋرەتتەيدى. ماسەلەن، تىنىش زاماندا ورىس اقسۇيەكتەرى بي كەشتەرىنە، تەاتر قويىلىمدارىنا، وپەراعا بارىپ، قىزىقتى دۋماندار ۇيىمداستىرادى. تازىمەن اڭعا شىعىپ، قاسقىر، تۇلكى، قويان اۋلاپ، شاتتىققا تولى كوڭىلدى عۇمىر كەشەدى. مۇنداي ساۋىق-سايراننىڭ ارقايسىسىنا جازۋشى جەكە-جەكە كەڭىنەن توقتالىپ، ورىس ءومىرىن بەينەلەگەندە، ءسىز دە كەيىپكەرلەرمەن بىرگە جۇرگەندەي اسەردە بولاسىز. ال مايدان كەزىندەگى وقيعالاردى وقىپ وتىرىپ، مۇلدە وزگەشە كۇي كەشەسىز. جاۋىنگەرلەردىڭ شايقاس الدىنداعى قوبالجىپ، قورقۋى; ۇستەرىنەن زىمىران (يادرو) ۇشىپ وتكەندەگى ۇرەيى; ءولىم الدىندا بۇكىل ءومىرى كوز الدىنا كەلىپ، ارمان مەن وكىنىشكە تولى «اھ» ۇرۋى; جارالىلاردىڭ قينالىپ، ىڭىرسۋى; ساربازداردىڭ ۇزاق ۋاقىت ءجوندى تاماق ىشپەي، اشىعۋى، اشىنۋى; اتا-اناسىن، باۋىرلارىن، سۇيگەنىن، تۋعان جەرىن ساعىنۋى ت.ب. نارسەلەر سىزگە «سوعىس» دەگەن زۇلماتتىڭ نە ەكەنىن ۇقتىرادى. سوعىس پەن بەيبىتشىلىكتى كەزەك-كەزەك سيپاتتاۋى ارقىلى اۆتور بەيبىت ءومىردىڭ قادىرىن بىلۋگە، ءتىپتى، ۋشىققان ماسەلەلەردىڭ ءوزىن قانتوگىسسىز، بەيبىت كەلىسسوزبەن شەشۋگە شاقىرىپ تۇرعانداي. ورىس-فرانتسۋز سوعىسىن جازعانمەن، لەۆ تولستويدىڭ رومانى ءالى كۇنگە دەيىن وزەكتىلىگىن جويعان جوق (كلاسسيكا وسى سەبەپتەن دە كلاسسيكا بولسا كەرەك). ويتكەنى، ارادا ءبىر عاسىردان ارتىق ۋاقىت وتسە دە، ادامزات بالاسى ءبىر-بىرىمەن ءتىل تابىسىپ، تىنىش ءومىر ءسۇرۋدى ءالى كۇنگە دەيىن ۇيرەنگەن جوق. 

ل. تولستويدىڭ بۇل شىعارماسىندا ناقتى ءبىر باس كەيىپكەر جوق. قالامگەر ءار قاھارماننىڭ باستان كەشكەندەرىن كەزەك-كەزەك جازادى. دەگەنمەن، سولاردىڭ ىشىندەگى جازۋشى ەڭ كوپ توقتالعاندارى جونىندە ايتالىق.

كنياز اندرەي بولكونسكي – بەيبىت زامانداعى ءبىرسارىندى ءومىردى جانى سۇيمەيتىن ادام. ول ۇلكەن ەرلىك جاساۋدى، اتاق-داڭققا بولەنۋدى ارماندايدى. سول سەبەپتى، اينالاسىنداعى ەلدەردى تۇگەل جاۋلاپ، بىرتە-بىرتە ورىس شەكاراسىنا جاقىنداپ كەلە جاتقان فرانتسيا يمپەرياسىنا توتەپ بەرۋگە اۋستريا جەرىنە سوعىسقا ءوز ەركىمەن اتتانادى. باس قولباسشىنىڭ اديۋتانتى بولعان اندرەي، ءتىپتى، اياعى اۋىر، سۇلۋ ايەلى بار ەكەنىن دە ەسكەرمەي، ونى قاتال اكەسى مەن قارىنداسىنىڭ جانىنا قالدىرادى. اۋستريا اۋماعىندا رەسەي جانە اۋستريا اسكەرلەرى بىرىگىپ، فرانتسۋزدارعا قارسى تۇرادى. كىشىگىرىم قاقتىعىستاردا بىرىككەن اسكەر جەڭگەنمەن، 1805 جىلى اۋستەرليتس تۇبىندەگى ۇلكەن ۇرىستا 60 مىڭ ورىس پەن 25 مىڭ اۋستريالىق جاۋىنگەر (جالپى 85 000 سارباز) 73200 فرانتسۋز قولىنان ويسىراي جەڭىلەدى. وسى شايقاستا ورىس اسكەرىنىڭ بايراعىن كوتەرىپ كەلە جاتقان اسكەري كوز جۇمىپ، تۋ جەرگە قۇلايدى. سول سەبەپتى، جاۋىنگەرلەردىڭ رۋحى ءتۇسىپ، جاپا-تارماعاي قاشا باستايدى. وسى كەزدە الاپات ەرلىك پەن جەر جارعان اتاقتى اڭساعان اندرەي بولكونسكي بايراقتى كوتەرىپ، جاۋعا قارسى جالعىز ءوزى جۇگىرەدى. تۋدىڭ قايتادان جەلبىرەگەنىن كورگەن ساربازداردىڭ رۋحى كوتەرىلىپ، كەرى بۇرىلىپ، دۇشپانعا لاپ قويادى. ايتسە دە، تۋ كوتەرگەن بولكونسكيدىڭ ءوزى اۋىر جارالانىپ، ەسىنەن تانىپ، جەرگە قۇلايدى. بىرىككەن رەسەي-اۋستريا اسكەرى دە دۇرىس ۇيىمداسپاعاندىقتان، شاشىراڭقىلىقتىڭ كەسىرىنەن كوپ ۋاقىت وتپەي، جەڭىلەدى. شايقاس دالاسىندا ىڭىرسىپ، اۋىرسىنىپ، شالقاسىنان جاتقان اندرەي كوككە قاراپ، اسپاننىڭ وسىنشالىقتى بيىكتىگىنە، ۇلىلىعىنا تاڭعالىپ، سۇيسىنەدى. وسى ۋاقىتقا دەيىن مۇنى قالاي بايقاماي كەلگەنىن تۇسىنە الماي دال بولادى. اناۋ شەتسىز-شەكسىز اسپاننىڭ ۇلىلىعىمەن سالىستىرساڭ، جەردەگى پەندەلەر تۇككە دە تۇرمايتىن، سونشالىقتى تومەن نارسەلەر ءۇشىن قىرقىسىپ، ءبىرىن-ءبىرى ءولتىرىپ جۇرگەنىن جان-جۇرەگىمەن ۇعىنادى وسى ساتتە. ادامزاتتىڭ پەيىلى قانشالىقتى تار، ورەسى قانشالىقتى تومەن ەكەنىن تۇسىنەدى كوككە قاراپ جاتىپ. وسى ساتتە شايقاس دالاسىن ارالاپ جۇرگەن فرانتسۋز يمپەراتورى ناپالەون ەلىنىڭ تۋىن كوتەرەم دەپ وققا ۇشىپ، جەردە جاتقان بولكونسكيدىڭ دەنەسىنىڭ قاسىنا كەلىپ، «نە دەگەن ادەمى ءولىم!» دەيدى. الايدا ول ولمەگەن ەدى. ءالسىز ىڭىرسىپ، ءسال عانا قيمىلداعانىنا قاراپ، مۇنى تۇسىنگەن يمپەراتور قاراماعىنداعىلارعا اندرەيدى كوتەرىپ الىپ كەتۋگە، كومەك كورسەتۋگە بۇيرىق بەرەدى. وزگە مىڭداعان ساربازبەن بىرگە تۇتقىنعا تۇسكەن بولكونسكيدىڭ جاراسى تىم اۋىر بولعاندىقتان، فرانتسۋزدار ونى جەرگىلىكتى حالىققا تاستاپ كەتەدى. ءالى دە كورەر جارىعى بار اديۋتانت ايىعىپ، ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، ۇيىنە قايتىپ كەلەدى. ول ورالعان تۇندە ايەلى تولعاتىپ جاتىر ەدى. سول ءتۇنى سۇلۋ ليزا بولكونسكايا ۇل بوسانادى. ايتسە دە، كوڭىلى كىرشىكسىز تازا، بالاداي اقكوڭىل ايەلدىڭ ءوزى قايتىس بولادى. بۇل اجال سوعىستا اۋىر جارالانىپ، اۋرۋشاڭ، دىمكاس بولىپ ورالعان اندرەي بولكونسكيعا وتە اۋىر سوققى بولادى. ءسويتىپ، ول دۇنيەدەن باز كەشىپ، ءتۇڭىلىپ كەتەدى. بۇرىن تىم قاتال، ءور مىنەزدى، تاكاپپار بولعان ازاماتتىڭ بولمىسى جۇمسارادى. تاريحتا قالاتىنداي ۇلكەن ەرلىك جاساۋدى ارمانداعان بۇرىنعى اتاققۇمارلىعىن تارك ەتەدى. اسكەري قىزمەتىن دوعارىپ، ءوز يەلىگىن وركەندەتىپ، تىنىش قانا عۇمىر كەشۋدى، ۇلىنا جاقسى تاربيە بەرۋدى ۇيعارادى. ءبىر كۇنى اتارباسىمەن ورماندا كەلە جاتقان كنياز كارى ەمەندى كوزى شالادى. اعاشتىڭ ءدىڭى ابدەن قارتايىپ، توزىپ كەتىپتى. الىپ ەمەنگە وي كوزىمەن قاراعان اندرەي دۇنيەنىڭ سوڭى وسىلاي قۋراۋ، توزۋ، ءشىرۋ، قۇلدىراۋ ەكەنىنە كوزى جەتىپ، ومىردەن ودان سايىن تۇڭىلەدى. ول ءۇشىن عۇمىردىڭ ءتىپتى ءمانى جوقتاي كورىنەدى. الايدا ارادا كوپ ۋاقىت وتپەي، سول جولمەن ءجۇرىپ كەلە جاتىپ، قايتادان سول اعاشتى ىزدەگەندە، باستاپقىدا تابا المايدى. ويتكەنى، ەمەن ادام تانىماستاي وزگەرگەن ەدى. جاڭا بۇتاقتار شىعىپ، جاس جاپىراقتار قاۋلاپ ءوسىپتى. بۇل كورىنىسكە قاراپ، تاڭ-تاماشا بولعان بولكونسكي جان دۇنيەسىندە سەرپىلۋدى سەزىنىپ، قايراتتانىپ، شيرىعادى. ونىڭ ومىردەن العان سوققىسى ءالى دۇنيەنىڭ اقىرى ەمەس ەكەن. ءالى دە ءۇمىت بار ەكەن. مىنا ەمەن سياقتى قايتادان بۇرشىك جارىپ، گۇلدەنۋگە، جاسارۋعا بولادى ەكەن. تابيعاتتان تاعىلىم العان ازامات ەرىك-جىگەرىن جيناپ، پەتەربۋرگكە بارىپ، جاڭا قىزمەتكە تۇرادى. يتالياعا ساپار شەگىپ، ەم-دوم قابىلدايدى. جاسى 30-دان ەندى اسقان ازامات 16 جاستاعى ناتاشا ەسىمدى قىزعالداقتاي قۇلپىرعان قىزعا عاشىق بولىپ، ەكەۋى ءسوز بايلاسىپ، اندرەي شەتەلدەن كەلگەن سوڭ، ۇيلەنبەك بولادى. الايدا ول ورالماستان بۇرىن ناتاشا اناتول كۋراگين ەسىمدى كەلبەتى كەلىستى، وتە سىمباتتى جىگىتتىڭ جالعان سوزىنە يلانىپ، كۇيەۋ جىگىتىنە وپاسىزدىق جاسايدى. اناتولدىڭ سىرتقى بەينەسى قانداي ادەمى بولسا، جان دۇنيەسى سونشالىقتى ۇسقىنسىز، ارام، ەكىجۇزدى، جالقاۋ ءارى اقىلسىز، پاسىق ەدى. ونىڭ ۇيلەنگەنىن، ايەلى بار ەكەنىن بىلمەگەن ناتاشا وتباسىنان جاسىرىپ، اناتولمەن بىرگە قاشپاق بولادى. ايتسە دە، جوسپارى جۇزەگە اسپايدى. سەزىپ قالعان اپكەسى ونىڭ جولىن بوگەيدى. شەتەلدەن كەلگەن سوڭ، اقىلدى، ءبىلىمدى، پاراساتتى ءارى زيالى اندرەي بولكونسي ءمان-جايدى ەستيدى. ءسويتىپ، ناتاشا ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى ماحاببات حيكاياسى اياقتالادى. التىندى باعالاي الماعان قىز وكىنىشتەن جانە ۇياتتان وزەگى ورتەنىپ، بۇكىل قالا حالقىنىڭ وسەگىنە قالادى. 

لەۆ تولستوي «سوعىس پەن بەيبىتشىلىكتىڭ» العاشقى ەكى كىتابىندا كەڭىنەن سۋرەتتەگەن تاعى ءبىر كەيىپكەر – پەر بەزۋحوۆ. ول – رەسەيدەگى ەڭ باي ادامنىڭ بالاسى. شەتەلدە تاربيەلەنىپ، ءبىلىم العان پەر ەلىنە ورالعاندا، اقسۇيەكتەر ورتاسى ونىڭ ەبەدەيسىزدىگىنە، تولىقتىعىنا، قولاپايسىزدىعىنا قاراپ، كەكەتىپ، سىرتتاي مازاقتاپ كۇلەدى. ايتسە دە، ول وزگەلەرگە قاستىق ويلامايتىن، پەيىلى تازا ءارى اڭعالداۋ، جۋاستاۋ ادام ەدى. اكەسى اجال قۇشىپ، مول بايلىققا مۇراگەر بولعاندا، جۇرتتىڭ پەرگە دەگەن قارىم-قاتىناسى كۇرت وزگەرەدى. ونى بۇرىن مەنسىنبەگەندەر، كەكەتكەندەر ەندى اياق استىنان استى-ۇستىنە ءتۇسىپ، سىيلاي قالادى. وسى ارقىلى لەۆ تولستوي وزگەلەردى دۇنيەسىنە قاراپ قۇرمەتتەيتىن ادامداردى مىسقىلداسا كەرەك. ۆاسيلي كۋراگين (اناتول كۋراگيننىڭ اكەسى) ەسىمدى كىسى ەلەن اتتى وتە سۇلۋ قىزىن پەرمەن تانىستىرىپ، جاستاردىڭ اراسىندا دانەكەر بولىپ، ەكەۋىن ۇيلەندىرەدى. ويتكەنى، ۆ. كۋراگيندى تولىق، اڭعال پەردىڭ بولمىسى ەمەس، بايلىعى قىزىقتىردى. ەلەننىڭ دە تۇپكى نيەتى ەن داۋلەتكە كەنەلۋ ەدى. الايدا ەسەپپەن قۇرىلعان نەكە بەرىك بولمايدى ەكەن. ەلەن كۇيەۋىنە ادال بولماي شىقتى. جارىنىڭ كوزىنە ءشوپ سالۋ ۇيرەنشىكتى نارسەگە اينالدى. نامىسىنا ءتىيپ، ىزالاندىرعان دولوحوۆ دەگەن جىگىتتى ءبىر كۇنى پەر دۋەلگە شاقىرىپ، اتىپ جارالايدى. سودان كەيىن ايەلىمەن اجىراسىپ تىندى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، ەلەن پەرگە ساعىنىپ، قايعىرىپ جۇرگەنىن ايتىپ، قايتا-قايتا حات جازا بەرگەننەن كەيىن ەكەۋى قايتادان قوسىلادى. بىراق وپاسىز ايەل قاتەلىگىنەن ساباق الماعان ەدى. ءبارىبىر دە جەڭىل ءجۇرىسىن قويعان جوق. زايىبىنىڭ قاسىنان جان راحاتىن تاپپاعان پەر بىردە پەتەربۋرگتەگى، بىردە ماسكەۋدەگى، باسقا جولى وزگە ولكەلەردەگى يەلىكتەرىنە بارىپ تۇردى. باستىسى، ايەلىن كوزى كورمەسە، ايەلىنەن قۇتىلسا بولدى ول ءۇشىن. وسىنداي ءجايتتاردى جازعان لەۆ تولستوي جار تاڭداۋداعى ەسكەرۋ كەرەك دۇنيەلەردى، وتباسى قۇندىلىقتارى ماسەلەلەرىن مەڭزەگەندەي. ومىرلىك سەرىگىن تاڭداۋدا قاتەلەسكەن ادامنىڭ عۇمىرىندا دا، جان دۇنيەسىندە دە تىنىشتىق، باقىت، بەرەكە بولمايدى. 

پەر ماسوندىق ۇيىمعا كىرىپ، ءدىني اعارتۋمەن دە اينالىسادى. الەمگە ىزگىلىك نۇرىن شاشپاق بولادى. ول قاراماعىنداعى مىڭداعان جۇمىسشىنىڭ ءومىرىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن كوپتەگەن شەشىم قابىلداپ، ءار يەلىككە بەكىتىلگەن ستاروستالارعا تاپسىرمالار بەرەدى. بىراق ستاروستالار ول كەلگەندە، «ءبارى جاقسى! ءبارى كەرەمەت! سىزگە مىڭ العىس!» دەپ ۇراندايتىن شارۋالاردى شىعارىپ قويىپ، كوزبوياۋشىلىق جاسايدى. شىن مانىندە، شارۋالاردىڭ كوزگە تۇسپەگەن وننان توعىزى اش-جالاڭاش ەدى. الايدا ماقتاۋ مەن العىسقا ماس بولعان پەر شىندىقتى بىلگەن جوق. بۇل ءجايت تۋرا قازىرگى كەي جاعدايلارعا قاتتى ۇقسايدى. جوعارىدان تەكسەرۋ كەلسە، وسىلاي كوزبوياۋشىلىق جاسايتىندار از با قازىر؟! سونىڭ كەسىرىنەن حالىقتىڭ تۇرمىسى جاقسارمايدى. پەر رۋحاني كەمەلدىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتۋ ءۇشىن الدىمەن ءوزىنىڭ ءناپسىسىن جەڭۋى كەرەك ەدى. ول ايەلدەر مەن ىشىمدىكتى جاقسى كورەتىن. وسى ەكى قۇمارلىعىن تىيا الماعاندىقتان، ىزگىلىكتىڭ ونەگەسى بولسام دەگەن ارمانى اياقسىز قالدى. دەمەك، ادام اۋەلى ءوزىنىڭ كەمشىلىكتەرىن تۇزەتىپ، ءوزىنىڭ پەندەلىكتەرىن جوندەگەنى دۇرىس ەكەن.

بەزۋحوۆ ماسوندىق ۇيىمعا كىرگەندە، شارتتارىن قابىلداپ، ەرەجەگە ساي انت بەرەدى. ماسوندار قانداي جاعدايدا دا ءبىر-بىرىنە قولداۋ ءبىلدىرىپ، ءتىپتى، قاجەت بولسا، باۋىرى ءۇشىن جانىن دا بەرۋگە ءتيىس بولاتىن. بىراق، ءبىر قىزىعى، باۋىرمالدىق، جومارتتىق، كەڭپەيىلدىلىك جونىندە ءار ماسون كوپ ايتقانمەن، ءبارى دە مەيىرىمدى بولۋعا سەرت ەتكەنمەن، قايىرىمدىلىق جاساۋ ءۇشىن اقشا جيناۋعا كەلگەندە، كوبى تيىن ساناپ قالاتىن. ماسوندىق ۇيىمدا قوعامدا بەدەلدى اقسۇيەكتەر، جوعارى لاۋازىم يەلەرى كوپ ەدى. سول سەبەپتى، بۇل كىسىلەرمەن بايلانىس ورناتۋدى ماقسات ەتىپ، ۇيىمعا باقاي ەسەپپەن كىرگەندەر دە كوپ بولاتىن. مۇشەلەرى ىزگىلىك جايلى ۇستانىمداردى وزدەرى ۇستانبايتىن ۇيىم قازىرگى جات ءدىني اعىمداردى، ءداستۇرلى ەمەس ءدىني بىرلەستىكتەردى ەسىڭىزگە سالدى ما؟!

«سوعىس پەن بەيبىتشىلىكتە» اندرەي بولكونسكي مەن پەر بەزۋحوۆتان دا باسقا كەيىپكەرلەر كوپ. لەۆ تولستوي 1,2-ءشى كىتاپتاردا نەگىزىنەن وسى ەكى قاھارماننىڭ باستان كەشكەندەرىن سۋرەتتەگەندىكتەن، ءبىز دە سويتتىك. اتالعان شىعارمانىڭ 1, 2-ءشى كىتاپتارىنىڭ مازمۇنىن تولىقتاي بايانداي الماسپىز. بىراق جۇيكەسى جۇقارعان قارت، ورىنسىز قاتال ءارى ءوزىمشىل اكە نيكولاي بولكونسكي (اندرەي بولكونسكيدىڭ اكەسى); جان دۇنيەسى وتە تازا، ءدىندار ماريا بولكونسكايا (اندرەي بولكونسكيدىڭ قارىنداسى); جەڭىل جولمەن بايىعىسى كەلەتىن ارام ءارى قۋ، الاياق دولوحوۆ; ۇيىندە اقسۇيەكتەردى جيناپ، كوڭىلدى كەشتەر ۇيىمداستىرعاندى جاقسى كورەتىن اننا يۆانوۆنا; تالاپتى جاس نيكولاي روستوۆ (ناتاشانىڭ اعاسى) سەكىلدى كەيىپكەرلەردى اتاپ وتكەنىمىز ءجون دەپ ويلايمىن. ولار جايلى وقىرماندار روماننان وزدەرى تولىق وقىپ الار.                             

                                              ***

«سوعىس پەن بەيبىتشىلىكتىڭ» 3,4-ءشى كىتاپتارىندا اۆتور ناپالەون تۋىنىڭ استىنا بىرىككەن فرانتسۋز، نەمىس، پولياك، يسپان، يتاليالىق، اۆستريالىق، شۆەيتسار اسكەرلەرىنىڭ (جالپى العاندا، فرانتسۋز يمپەرياسىنىڭ قولى) ورىس جەرىنە باسىپ كىرىپ، شابۋىل جاساعانى سۋرەتتەلەدى. رومان-ەپوپەيانىڭ بۇل بولىمدەرىندە العاشقى ەكى كىتاپتاعىداي بەيبىت ءومىردىڭ كورىنىستەرى ەمەس، كوبىنە قاندى قاقتىعىستار مەن سۇراپىل شايقاستار، شابۋىلداۋ مەن شەگىنۋ، ياعني سوعىس كەزىندەگى جاعدايلار بەينەلەنەدى. ناپالەون 600 مىڭنان استام جاۋىنگەردى باستاپ كەلگەنىن جانە بۇل جەر قايىسقان قول سانى جاعىنان دا، تاجىريبە تۇرعىسىنان دا، قارۋلانۋ ماسەلەسىندە دە الەمدەگى ەڭ مىقتى اسكەر بولعانىن ايتا كەتەيىك. ال ورىستىڭ باس قولباسشىلىعىنا سايلانعان كۋتۋزوۆتىڭ ۇلان-عايىر رەسەيدىڭ ءار تۇكپىرىندە شاشىراپ جاتقان 400 مىڭنان استام ساربازى بولعان ەكەن.  

لەۆ تولستوي مايدان كەزىندەگى ءتۇرلى ءجايتتاردى بەينەلەۋ ارقىلى وقىرمانعا وي سالۋعا تىرىسادى، زامان شىندىعىن سول جاعدايلاردى كورسەتۋ ارقىلى مەڭزەيدى. ماسەلەن، ورىس جەرىنە ەنگەن ناپالەون ءبىر ەلدىمەكەنگە كەلىپ توقتاعاندا، اسكەرىنىڭ ءبىر بولىگىنە وزەننىڭ ارعى بەتىنە ءوتىپ، بەرىلگەن تاپسىرمانى ورىنداۋدى بۇيىرادى. سوندا ءبىر پولياك قولباسى ءوزى سۇرانىپ، قاراماعىنداعى اتتى جاساقتى باستاپ، اعىنى قاتتى وزەنگە قويىپ كەتەدى. نەگىزى، جاقىن جەردەگى وتكەلدەن وتسە دە، بولاتىن ەدى. بىراق يمپەراتورعا شىن بەرىلگەندىگىن دالەلدەگىسى كەلگەن جانە ونىڭ كوزىنشە ەرجۇرەك بولىپ كورىنگىسى كەلگەن ول سوڭىنا ەرگەن جاۋىنگەرلەردى وزەننەن اتپەن ءجۇزىپ وتۋگە ماجبۇرلەدى. سونىڭ كەسىرىنەن 40 شاقتى سارباز بەن ونداعان جىلقى ارعى بەتكە جەتە الماي، سۋعا كەتىپ ءولدى. ولاردىڭ بۇل ىسىنە ناپالەون ءمان بەرمەي، ەش نازار اۋدارماي، باسقا تۇسقا كەتىپ ۇلگەرگەن ەدى. وسى ەپيزودتى سۋرەتتەگەن قالامگەر داڭعويلانىپ، ورىنسىز شىعىنعا ۇشىراعان، قانشاما ورىمدەي جاستىڭ اجالىنا سەبەپكەر بولعان الگى پولياك اسكەرباسىن عانا ەمەس، وسىنداي بوس ماقتان، پايداسىز اۋرە-سارساڭعا ءۇيىر ادامداردى جالپىلاي مىسقىلداعانداي كورىندى.   

كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى ەسكادرون باسقارعان نيكولاي روستوۆ وستروۆنو تۇبىندەگى قاقتىعىستا باتىلدىعىمەن جانە ەرلىگىمەن كوزگە ءتۇسىپ، فرانتسۋز قولىنىڭ اجەپتاۋىر بولىگىنە ويسىراتا سوققى بەرەدى. كوپتەگەن جاۋدى تۇتقىنعا تۇسىرەدى. شايقاسىپ جاتقاندا، ءبىر فرانتسۋزعا اتىمەن شاۋىپ بارىپ، نە ولتىرەرىن، نە تۇتقىنعا الارىن شەشىپ ۇلگەرمەي جاتىپ، الگى كىسى «بەرىلدىم!» دەپ ايعايلايدى. ونىڭ شۇبەرەكتەي قۋارىپ كەتكەن جۇزىنەن، شاراسىنان شىعىپ كەتە جازداعان كوگىلدىر كوزىنەن ۇرەي مەن جالىنىشتى كورگەن نيكولاي وسى بەينەنى ۇمىتا المايدى. اتالعان ەرلىگى ءۇشىن ماراپاتتالىپ، گەورگي كرەستىن العانمەن، شەنى وسكەنمەن، ونى ار ازابى قينايدى. «مۇنىڭ ءبارى نە ءۇشىن؟! ول مەنەن نەگە سونشا قورىقتى؟! ءبىز ءبىر-بىرىمىزگە نەگە قىلىش جۇمسايمىز؟!» دەپ ءوز-ءوزىن جەگىدەي جەيدى. رومان-ەپوپەيا اۆتورى قانداي ۇلت وكىلى بولماسىن ادامداردىڭ ءبارى ءبىر-بىرىنە باۋىر ەكەنىن، ءبىر-بىرىنە زۇلىمدىق جاساماۋى ءتيىس ەكەنىن وسىنداي وقيعالار ارقىلى جەتكىزەدى.

جوعارىدا مايدان باستالعاندا، ورىستىڭ 400 مىڭ قولى رەسەيدىڭ ءار پۇشپاعىندا شاشىراپ جاتقانىن جازعان ەدىك. وسى بىتىراي قونىستانعان اسكەر سەكىلدى ورىستىڭ پفۋل، باركلاي، باگراتيون، بەنيگسەن، تسەسارەۆيچ، برانيتسكي، ۆلوتسكي، ۆينتسينگەرودە ت.ب. گەنەرالدارى مەن بەدەلدى قولباسشىلارىنىڭ ءسوزى ءبىر جەردەن شىقپاي، الاۋىز كۇيدە ەدى. اسكەري كەڭەستەردە گەنەرالداردىڭ باسىم بولىگى رەسەيدى جاۋدان ازات ەتۋدى ەمەس، جەكە باسىنىڭ قامىن، داۋسىن وزگەلەردەن زور شىعارىپ، الەكساندر پاتشانىڭ كوزىنە ءتۇسىپ قالۋدى ويلادى. اسكەري باسشىلىق قۇرامىندا بىرلىك بولعان جوق. سونىڭ كەسىرىنەن شاشىراپ جاتقان 400 مىڭ ساربازدىڭ ءبىر جەرگە جينالىپ، توپتاسۋى دا كەشەۋىلدەي بەردى. سالدارىنان ورىس قولى كىشىگىرىم شايقاستاردان ءارى اسا الماي، فرانتسۋزدارعا توسقاۋىل بولا الماي، شەگىنە-شەگىنە ماسكەۋ تۇبىندەگى بورودينو دالاسىنا دەيىن جەتتى. ءيا، ىنتىماعى ءالسىز قاۋىمنىڭ كورەر كۇنى وسى بولماق. ونداي جۇرت جەرىن جاۋعا تاپتاتىپ، سورلى كۇي كەشپەك.   

تالاي اقىن-جازۋشىنىڭ شىعارماسىنا ارقاۋ بولعان بورودينو شايقاسى جوعارىدا اتالعان بورودينو دالاسىندا وتكەن ەدى. بۇل شايقاستىڭ الدىنداعى ورىس اسكەرىنىڭ كوڭىل-كۇيىن، حال-جايىن جازۋشى پولك باسقارعان كنياز اندرەي بولكونسكيدىڭ سوزدەرىمەن جەتكىزەدى. 

بىراق الدىمەن بولكونسكيدىڭ باستان وتكەرگەندەرى جونىندە مالىمەت بەرگەنىمىز ءجون دەپ ويلايمىز. قالىڭدىعىنىڭ وپاسىزدىعىنان كەيىن اشىنعان، نامىستانعان، شيرىققان كنياز اندرەي وتان قورعاۋعا سوعىسقا اتتانادى. كوپ ۇزاماي، ونىڭ اكەسى قايتىس بولىپ، قايعى ۇستىنە قايعى جامالادى. بىراق بولكونسكي ەزىلىپ، ەڭسەسىن تۇسىرگەن جوق. اكەسى قازىرگى باس قولباسشى كۋتۋزوۆپەن كەزىندە دوس بولعاندىقتان، ەكەۋىنىڭ اراسى جاقسى ەكەنىنە قاراماستان، كنياز اندرەي ونىڭ جاناشىر پەيىلدەن شىققان ۇسىنىسىنان باس تارتادى. ياعني، شتابتا گەنەرالدىڭ اديۋتانتى بولىپ، قاۋىپسىزدەۋ جەردە جۇرگەننەن گورى نەنى بولسا دا، وت پەن وقتىڭ ورتاسىندا ساربازدارمەن بىرگە كورۋدى ءجون سانايدى. مىنە، جانكەشتىلىك! ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، ناعىز ەرلەردىڭ ءىسى وسىنداي بولسا كەرەك! كنياز اندرەيدىڭ اشۋىنا تيەتىن، ونى ىزالاندىراتىن ءبىر ءجايت بار ەدى. پولك كومانديرىنە ورىس اسكەرىنىڭ جوعارى شەندى قولباسشىلىق قىزمەتتەرىندە نەمىس ت.ب. ۇلت وكىلدەرىنىڭ قىزمەتتە جۇرگەنى ۇنامايتىن. ويتكەنى، ولار سوعىستا جانكەشتىلىك تانىتپايتىن. شايقاستا ومىرىنە قاۋىپ ءتونىپ، جاعدايدىڭ ۋشىعىپ بارا جاتقانىن سەزسە بولدى، قاراماعىنداعىلاردى شەگىندىرىپ، تىراعايلاپ قاشۋعا بەيىم ەدى. رەسەي ولاردىڭ تاريحي وتانى بولماعاندىقتان، كەرەكسە، جان قيۋعا ءازىر ەمەس ەدى ولار. شىبىن جانى كەۋدەسىنەن شىعىپ كەتكەنشە، اقىرعى دەمىنە دەيىن ايقاسىپ ولەتىن ناعىز ەرجۇرەك باتىرلار – قاتارداعى قاراپايىم جاۋىنگەرلەر ەدى. ەل ءۇشىن ءوزىن قۇربان ەتەتىن قاراپايىم حالىق بولاتىن. سەبەبى وتان، ەڭ الدىمەن، حالىققا كەرەك. مەملەكەتتى اپاتتان قۇتقاراتىن دا، دۇشپاندى اتامەكەننەن تىقسىرىپ قۋىپ شىعاتىن دا سول – وتان-انانىڭ ۇلتتىق رۋحى، پاتريوتتىق سەزىمى بار ادال ۇلدارى. وسىنداي كوزقاراسىن جازۋشى تۋىندىدا اندرەي بولكونسكيگە ايتقىزادى. ال مەن مۇنى نە ءۇشىن جازىپ وتىر دەپ ويلايسىز؟ قازىر قازاقستاننىڭ تاعدىرىنا، بولاشاعىنا تىكەلەي ىقپال ەتە الاتىن ءتۇرلى جوعارى قىزمەتتەردە سان الۋان ۇلتتىڭ وكىلدەرى وتىر. بارلىق ەتنوسقا تەڭ قۇقىق بەرگەن كوپۇلتتى مەملەكەت، زايىرلى قوعام، دەموكراتيالى ەل رەتىندە ءبىز بۇعان زاڭ جۇزىندە تىيىم سالا الماسپىز. بىراق جوعارىدا جازىلعانداي شەندىلەر قازاقستاننىڭ كەلەشەگى، كەلەر ۇرپاقتىڭ قامى ءۇشىن بويداعى بارىن بەرىپ، جانى اشىپ، جۇمىس ىستەي قويار ما ەكەن؟.. «سوعىس پەن بەيبىتشىلىكتەگى» كنياز اندرەيدى تولعاندىرعانى سەكىلدى مەنى دە وسى ماسەلە ويلاندىرادى...

بورودينو شايقاسىنىڭ الدىنداعى تۇندە بولكونسكي ۇيىقتاي الماي، الاسۇرعان، دۇنيەدەن باز كەشكەن كۇيدە بولادى. قايتا-قايتا وتكەن عۇمىرى ەسىنە تۇسە بەرەدى. ول وزىنە وپاسىزدىق جاساعان بۇرىنعى قالىڭدىعىن ويلاپ، قامىعادى. ناتاشانى پەرىشتەدەي تازا، پاك كورگەنىنە; ءوزى شەتەلدە 1 جىل بويى ەمدەلىپ جۇرگەندە، قالىڭدىعى مۇڭ مەن ساعىنىشقا بەرىلىپ، كەلگەنشە سارىلا كۇتەدى دەپ سەنگەنىنە; سونشالىقتى اڭعال، ەرتەگىگە نانعان بالاداي البىرت، يلانعىش، اقىماق بولعانىنا ىزاسى كەلەدى. بايلامىنا بەرىك بولماعان، سوزىندە تۇرماعان بۇرىنعى قالىڭدىعى بۇل عانا ەمەس، ومىردە ءبارىنىڭ دە جالعان ەكەنىن ۇقتىرادى. سونىمەن قاتار، مارقۇم اكەسى مەن ونىڭ تىرشىلىگى دە ويىنا ورالا بەرەدى. لىسىە گورى ەلدىمەكەنىندەگى يەلەگىندە شارۋاشىلىعىن جۇرگىزىپ، «مەنىڭ جەرىم»، «مەنىڭ اۋام»، «مەنىڭ سۋىم»، «مەنىڭ ءۇيىم»، «مەنىڭ مۇجىقتارىم» دەپ جالعاندى جالپاعىنان باسىپ جۇرگەن اكەسى مۇنىڭ بار ەكەنىن دە بىلمەيتىن ناپالەون كەلگەندە، نەگە ءبارىن تاستاپ باسقا جاققا قاشا جونەلدى؟ اقىرى جولدا قايتىس بولعان جوق پا؟ سوندا «مەنىكى» دەپ جۇرگەن كەشەگى جەر، ءۇي، يەلىك، مۇجىقتار قايدا قالدى؟! شىن مانىندە، ەشتەڭە دە ونىكى بولماعانى ما سوندا؟! ءبارى دە جالعان ەكەن عوي!.. وسىنداي ويلار مازا بەرمەگەن بولكونسكي ەرتەڭگى شايقاس بۇرىن قاتىسقان شايقاستاردان اناعۇرلىم سۇراپىل بولاتىنىن جەتە ءتۇسىنىپ، اجال جايلى سۇپ-سۋىق ويلار ساناسىن شىرماپ الادى. ەگەر ءولىپ قالسا، ەكى ادام مۇنى ەكى قول، ەكى اياعىنان ۇستاپ، قازىلعان ۇلكەن شۇڭقىرعا لاقتىرىپ، كوپ ولىكپەن بىرگە كومە سالاتىنىن، ءسويتىپ، دۇنيەدە مۇلدە بولماعانداي جوعالاتىنىن ويلاپ، تۇرشىگەدى. بىراق بۇل كەتتى ەكەن دەپ دۇنيەنىڭ قىلشىعى قيسايماق ەمەس. ادامدار تۇك بولماعانداي، تىرشىلىگىن جالعاستىرا بەرمەك. الىمساقتان بەرگى دۇنيەنىڭ زاڭدىلىعى – وسى. ءبارى دە جالعان، ءبارى دە وتكىنشى، ءبارى دە الدامشى... جالعان ءومىر، وپاسىز دۇنيە... جوعارىدا جازىلعان ءجايتتاردى وقىعاندا، ابايدىڭ «ءبىر اللادان باسقانىڭ ءبارى وزگەرمەك...» دەگەن جىر تارماعى ويىما ورالا بەردى.

كنياز اندرەي ءوزى سەزگەندەي-اق، كەلەسى كۇنى شايقاستا تۋرا قاسىنا زىمىران ءتۇسىپ، جارىلىپ، اۋىر جارالانادى. جارىلعىش زاتتىڭ جارىقشاعى ىشىنە ءتيىپ، ىشەك-قارنىن اقتارىپ جىبەرەدى. كەيىن بىرازىراق ۋاقىت دارىگەردىڭ قاراۋىندا بولىپ، ەم-دوم قابىلداعانمەن، اۋىر جاراقاتتان اجالى كەلەدى. بورودينو شايقاسىندا ورىستار ۇلكەن ەرلىك كورسەتىپ، قانشا قىرىلىپ جاتسا دا، جان اياماي سوعىسقانىمەن، ۇلكەن شىعىنعا ۇشىرايدى. لەۆ تولستويدىڭ جازۋىنشا، رەسەي وسى كۇنى اسكەرىنىڭ جارتىسىنان ايرىلىپتى. الايدا بۇرىن-سوڭدى جەڭىلىپ كورمەگەن ناپالەون ءۇشىن دە قانتوگىس وڭايعا تيمەي، ەسەڭگىرەتىپ تاستايدى. فرانتسۋز ساربازدارىنىڭ بەستەن ءبىرى ءولىپ، 20 فرانتسۋز گەنەرالى شايقاستا اجال قۇشقان ەدى. ورىس قولىنىڭ باس قولباسشىسى كۋتۋزوۆ اسكەردىڭ قالعان بولىگىن قىرىپ الماي، ساقتاپ قالۋ ءۇشىن تاعى دا شەگىنۋگە ءماجبۇر بولادى. ءسويتىپ، فرانتسۋزدار ماسكەۋگە كىرەدى. دەگەنمەن، فرانتسۋز يمپەراتورى كۇتپەگەن جايتقا تاپ بولىپ، داعدارادى. ءوزىن ۇلى ساناعان، تاكاپپارلىق پەن ماقتانعا بوي الدىرعان ول ماسكەۋگە كەلگەندە، تۇرعىنداردىڭ كوبى قالانى تاستاپ شىققانىن كورەدى. جۇرتتىڭ تەك 50-دەن 1-ءى عانا كەتپەي، شاھار قاڭىراپ قالىپتى. فرانتسۋزدار كەلە سالا، يەسىز قالعان عيماراتتار مەن ۇيلەردى، كوشپەگەن تۇرعىنداردى توناپ، اسكەر كەيپىنەن ايرىلىپ، قاراقشىعا اينالادى. قاراۋسىز كەتكەن مالداي، ءتىپتى، بۇيرىققا باعىنۋىن دا قويادى. تونالعان، شابىلعان، ورتەلگەن ماسكەۋ ءۇشىن الىستاعى تالاي ورىس قايعىرىپ، اھ ۇرادى. وسى ساتتە قاراپايىم بۇقارانىڭ وتانعا دەگەن ماحابباتى، جاۋعا دەگەن جەككورىنىشى قىلاڭ بەرىپ، وقىرماننىڭ جۇرەگىن ەلجىرەتەدى. فرانتسۋزدار كوپ اقشا ۇسىنعانىنا قاراماستان، ورىس مۇجىقتارى اتتارعا ارنالعان جەم-ءشوپتى ساتپاي، ماسكەۋ مەن قالا ماڭىنداعى جينالىپ تۇرعاندارىن ورتەپ جىبەرەدى. ويتكەنى، وتان ءۇشىن سوعىس جالپىحالىقتىق سيپات العان ەدى. اسكەر موجايسك وڭىرىنە شەگىنىپ كەتكەنمەن، فرانتسۋزدارعا قارسى پارتيزاندىق سوعىس بەلەڭ الدى. قاراپايىم حالىقتان قۇرالعان ءتۇرلى جاساقتار ءار جەردە تاپسىرمامان جۇرگەن، نە بولماسا، ءبولىنىپ قالعان فرانتسۋز وتريادتارىنا تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، بىرتە-بىرتە تالقانداي بەردى. جازۋشى فرانتسۋز قولىن ۇلكەن بايتەرەككە تەڭەسە، وسى الىپ اعاشتى پارتيزاندار كەيدە شايقاپ، كەيدە جاپىراقتارىن جۇلىپ، تىنىشتىق بەرمەدى.      

«سوعىس پەن بەيبىتشىلىكتەگى» ءومىربايانى كەڭىنەن جازىلعان كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى – گراف پەر بەزۋحوۆ. ەل باسىنا كۇن تۋعاندا، ول وزگە بايلار سەكىلدى دۇنيە-مۇلكىن جۇزدەگەن ارباعا تيەپ، ماسكەۋدەن قاشىپ شىققان جوق. بەزۋحوۆ بورودينو شايقاسىندا اسكەرمەن بىرگە بولىپ، كومەكتەسكەن سوڭ، ناپالەوندى ولتىرمەككە بەل بۋادى دا، قاراپايىم مۇجىق بەينەسىندە كيىنىپ، تاپانشا ساتىپ الىپ، ماسكەۋدە قالادى. الايدا فرانتسۋزدار جۇرتتى توناپ، قيانات جاساپ جاتقاندا، ءبىر سۇلۋ ارميان قىزعا اراشا بولامىن دەپ ءوزى تۇتقىندالىپ، تۇرمەگە تۇسەدى. ءار ءىستىڭ ءبىر قايىرى بار ەمەس پە؟! قاراپايىم حالىقتان شىققان جاۋىنگەرلەرمەن تۇتقىندا بىرگە وتىرعان پەر قاماۋدا كوپ نارسەنىڭ قادىرىن ءتۇسىنىپ، جۇرەك تىنىشتىعىن، جان راحاتىن تابادى. بۇرىن جۇرەك تىنىشتىعىن ايەلدەردەن، شاراپتان، ماسوندىق ۇيىمنان، قايراتكەرلىكتەن، ەل ءۇشىن ءوزىن قۇربان ەتكەن قاھارماندىقتان ت.ب. دۇنيەلەردەن ىزدەپ، بىراق ماقساتىنا جەتە الماعان، جانى بايىز تاپپاعان ول كوكتەن ىزدەگەنىن جەردەن تاپقانداي كۇي كەشەدى. جۇرەك تىنىشتىعى – قاراپايىم عانا عۇمىر كەشۋدە ەكەن. قارنىڭ اشقاندا، تاماق جەۋ; شولدەگەندە، سۋ ءىشۋ; توڭعاندا، جىلى ۇيگە كىرۋ; قالاعان ۋاقىتىڭدا ۇيىقتاپ، قالاعان ۋاقىتىڭدا تۇرۋ; زەرىككەندە، تازا اۋادا سەرۋەندەۋ – ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ءوز ەركىڭ وزىڭدە بولۋى ءومىردىڭ ناعىز راحاتى ەكەن. وسىنشاما نەسىبەنىڭ قادىرىن ءتۇسىنىپ، باعاسىن ۇعىنعاندا عانا ادامنىڭ جۇرەگى تىنىش بولاتىنىنا پەردىڭ كوزى جەتەدى. ابدەن اشىققاندا، وزگە تۇتقىندارمەن بىرگە قۇرعاق كارتوپتى ءبولىپ جەگەن ول بۇل تاعامنىڭ مۇنشالىقتى ءتىل ۇيىرەر ءدامىن بۇرىن قالاي سەزبەي جۇرگەنىنە تاڭعالادى. كەيىنىرەك تۇتقىننان بوساپ، قالىپتى ومىرىنە ورالسا دا، اباقتىدا جەگەن ءدال سول قۇرعاق كارتوپتان اسقان ءدامدى تاماقتى ءومىر بويى تاپپاپتى. رەسەيدەگى ەڭ باي ادامداردىڭ ءبىرى بولعان پەردىڭ باستان كەشكەندەرى بىزگە ءتاۋبانى، قۇدايعا شۇكىر ەتۋدى ەسكە سالىپ تۇرعانداي.

«سوعىس پەن بەيبىتشىلىكتەگى» جاعىمدى كەيىپكەرلەردىڭ ءبىرى – كۋتۋزوۆ بەينەسى. ول – ومىرلىك تاجىريبەسى دە، اسكەري تاجىريبەسى دە مول، سابىرلى، پاراساتتى، كورەگەن، اقىلدى قارت. ورىس قولىن ورىنسىز قانتوگىستەن، ارتىق شىعىننان ساقتاپ قالۋعا بارىن سالادى. قاراماعىنداعى قولباسشىلار دا، جاۋىنگەرلەر دە قيت ەتسە، شابۋىل جاساپ، ولجاعا، اتاققا كەنەلۋگە اسىعىپ تۇرعاندا، كۋتۋزوۆ ولاردى ءاردايىم توقتاتۋعا تالپىنادى. ويتكەنى، فرانتسۋز اسكەرى ماسكەۋدى العاننان كەيىن وزىنەن-ءوزى بىرتە-بىرتە قۇردىمعا كەتىپ بارا جاتقانىن ۇعىنا بىلگەن ەدى. «ۋاقىت پەن سابىر – مىنە، مەنىڭ جاۋىنگەر باتىرلارىم!» – دەيدى باس قولباسشى («ۆرەميا ي تەرپەنيە – ۆوت، موي ۆوينى-بوگاتىري!»). كۋتۋزوۆ ون فرانتسۋزعا ءبىر ورىستى دا ايىرباستىعىسى كەلمەي، ساربازداردىڭ ءومىرىن ساقتاپ قالۋعا تىرىستى. راسىندا دا، ونىڭ جورامالداعانىنداي، ماسكەۋگە كىرگەن فرانتسۋزدار بۇل قالادا 5-اق اپتا بولىپ، قاراقشىلىقپەن اينالىسقان سوڭ، سوعىساتىن ورىس اسكەرىن ىزدەپ، شاھاردى تاستاپ شىقتى. الايدا كازاكتار مەن پارتيزاندار تۇتقيىلدان جاساعان شابۋىلداردان ابدەن سىلىكپەسى شىعىپ، ازىپ-توزىپ، ارىپ-اشىپ، كۇننىڭ سۋىعىندا دىردەكتەپ توڭىپ، سوعىساتىن قاۋقارى قالمايدى. ءسويتىپ، ورىس جەرىنەن شىعىپ كەتكەنشە مىڭداعان ادام اشتان، سۋىقتان ءولىپ، نە تۇتقىنعا ءتۇسىپ، فرانتسۋز اسكەرى وزىنەن-ءوزى عايىپ بولدى. زەڭبىرەكتەرى مەن قارۋ-جاراعى دا ورىستاردىڭ ولجاسىنا اينالدى. ناپالەون جانە ونىڭ بەدەلدى قولباسشىلارى قول استىنداعى جاساقتاردى جاۋ قورشاۋىندا قالدىرىپ، قارا باسىن قۇتقارۋدى ويلاپ، تۇندەلەتىپ ورمان ىشىمەن، جاسىرىن جولدارمەن قاشىپ كەتتى. فرانتسۋزداردىڭ 100-دەن 1-ءى عانا ورىس شەكاراسىن كەسىپ ءوتىپ، فرانتسياعا جەتە العان ەكەن. ءسويتىپ، ۆەنا، مادريد، بەرلين، ريم، ۆارشاۆا، نەاپاول، ماسكەۋدى دە جاۋلاعان يمپەراتوردىڭ داۋرەنى اياقتالدى. اتاققۇمارلىقتىڭ اقىرى وسىلاي بولدى... وسىنداي ءجايتتاردى سۋرەتتەي كەلە ويشىل جازۋشى «قاراپايىمدىلىق، مەيىرىم جانە اقيقات جوق جەردە ۇلىلىق تا جوق» – دەيدى («نەت ۆەليچيا تام، گدە نەت پروستوتى، دوبرا ي پراۆدى»). 

رومان-ەپوپەيادان الار تاعىلىم كوپ بولسا دا، ونىڭ ءبارىن ماقالاعا سىيعىزا الماسىمىز انىق. لەۆ تولستويدىڭ گۋمانيستىك يدەيالارىن ءتۇسىنۋ، ءسىڭىرۋ ءۇشىن شىعارمانى تولىق وقىپ شىعۋ كەرەك. ايتسە دە، تاعى بىرنەشە مىسال كەلتىرەيىك. اتالعان تۋىندىدا ءار كەيىپكەردىڭ بولمىسى، مىنەز-قۇلقى، ءىس-ارەكەتى وقىرمانعا وي سالادى. مىسالى، نيكولايدان ار-نامىستى بارىنەن بيىك قويۋدى، قينالساڭ دا، ءتىس جارمايتىن قايسارلىقتى; ال كنياجنا ماريادان، ءتىپتى، وزىڭە جاماندىق جاساعان كىسىگە جاقسىلىق تىلەيتىن تاقۋالىقتى، تازالىقتى، كەشىرىمدىلىكتى، كەڭدىكتى، مەيىرىمدىلىكتى كورۋگە بولادى. «جاقسىدان ۇيرەن، جاماننان جيرەن» دەمەكشى، كنياز ءۆاسيليدىڭ ۇشپاققا شىققان بىرەۋدى ماقتاپ، جاقىنداۋعا تىرىساتىن، ال سول كىسىنىڭ باسىنان باعى تايسا، بىردەن جامانداپ شىعا كەلەتىن ەكىجۇزدىلىگى، سۋدىرلىعى، جىلتىرلىعى – بۇل قاسيەتتەردىڭ قانداي جيىركەنىشتى ەكەنىن تايعا تاڭبا باسقانداي انىق كورسەتەدى. الما اعاشىنان الىسقا تۇسپەيتىنى سەكىلدى كنياز ءۆاسيليدىڭ ۇلى مەن قىزى اناتول جانە ەلەننىڭ دە وپاسىزدىعى، ەكىجۇزدىلىگى، ارامدىعى، قاراۋ نيەتتىلىگى وقىرماننىڭ كوڭىلىن سۋىتادى. بىراق اركىمنىڭ نەسىبەسى دە، اقىرى دا پەيىلىنە بايلانىستى بولاتىنى داۋسىز. اناتول بورودينو شايقاسىندا اۋىر جارالانىپ، اياعىن كەستىرىپ، يت ولىممەن ولسە، ال ەلەن اياق استىنان وكپە اۋرۋىنا شالدىعىپ، ول دا كوز جۇمادى. وزگەلەردىڭ اقىسىن جەيتىن ارامزالىق جاقسىلىققا اپارمايتىنى ءشۇباسىز. ادىلەت پەن شىندىق كوبىنە كەشىگىپ جۇرسە دە، ءتۇبى كەلەدى.      

                                         ***

«سوعىس پەن بەيبىتشىلىكتىڭ» ەپيلوگىندا قالامگەر 1812 جىلعى وتان سوعىسىنان 7 جىل وتكەننەن كەيىن 1819-1820 جىلداردى سۋرەتتەيدى. بۇل كەزدە نيكولاي روستوۆ پەن كنياجنا ماريا، پەر بەزۋحوۆ پەن ناتاشا روستوۆا ەرلى-زايىپتى، 3-4 بالاسى بار باقىتتى وتباسى. ال نيكولاي مەن ناتاشانىڭ اناسى گرافينيا روستوۆا ابدەن قارتايىپ، جارتىلاي ەسى اۋىسقان كەمپىر بولعان. ويتكەنى، مايداندا اۋەلى 16 جاستاعى كەنجە ۇلى پەتيا وققا ۇشىپ، كوز جۇمىپ، سودان كەيىن كوپ ۇزاماي كۇيەۋى قايتىس بولعان سوڭ، 50-دەن ەندى اسقان گرافينيا روستوۆا قاسىرەتتەن قاتتى شوگىپ، قارتايىپ كەتتى. ءتىپتى، اقىلىنان الجاسا باستادى. بىراق سولاي بولا تۇرا، ماعان ۇناعانى – ونىڭ ۇلى مەن كەلىنى، قىزى مەن كۇيەۋ بالاسى ەش قاباق شىتپاي، اناسىنىڭ ءبىرتۇرلى قىلىقتارىنا سابىر ەتىپ، ءاردايىم گرافينيا روستوۆانىڭ جاعدايىن جاساۋعا، كوڭىلىن تابۋعا تىرىسادى، بالاداي باپتاپ، كۇتەدى. اكە-شەشەنى قادىرلەۋگە شاقىرعان بۇل ەپيزود قازاقتىڭ «اتا-اناڭ تەنتەك بولسا، بايلاپ باق» دەگەن ءسوزىن ەسىمە ءتۇسىردى. 

ماسەلەنىڭ تاعى ءبىر قىرى – فرانتسۋزداردىڭ رەسەيگە باسىپ كىرۋىنىڭ كەسىرىنەن پەتيا سەكىلدى مۇرتى ەندى تەبىندەپ كەلە جاتقان قانشاما بوزبالا، قانشاما ورىمدەي جاس اجال قۇشتى؟! گرافينيا روستوۆا سياقتى قانشاما انا سورلاپ، بوتاسىنان ايرىلىپ، ىنگەندەي بوزداپ قالدى؟! بورودينو شايقاسىندا اۋىر جارالانىپ، باقيلىق بولعان كنياز اندرەيدىڭ 7 جاستاعى ۇلى نيكولەنكا سىقىلدى قانشاما بالا بەسىكتەن بەلى شىقپاي جاتىپ، جەتىم قالدى؟! قانشاما بۇقارانىڭ ەڭبەگى ەش بولىپ، ءۇي-جايىنان، شارۋاشىلىعىنان ايرىلدى؟! لەۆ تولستوي مۇنىڭ ءبارىن جازۋ ارقىلى سوعىس دەگەن زۇلماتتىڭ زارداپتارىن عانا ەمەس، بارلىق ادام بالاسى ءبىر-بىرىنە باۋىر ەكەنىن، ءبىر حالىققا ءبىر حالىق قيانات، زۇلىمدىق جاساماۋ كەرەكتىگىن مەڭزەگەندەي. الايدا جازۋشى شىققان ورىس ۇلتىنىڭ ءوزىنىڭ ىستەگەن ىستەرى قانداي؟! ورىستار قانشاما جۇرتتى جەر بەتىنەن مۇلدە جويىپ جىبەردى؟! قانشاما ەلدى جاۋلاپ الىپ، قانشاما مەملەكەتتىڭ شاڭىراعىن ورتاسىنا ءتۇسىردى؟! ازاتتىق ءۇشىن جان اياماي ارپالىسىپ، قانى مەن تەرىن توككەن قانشاما ۇلتتىڭ ادامدارىن، قارت دەمەي، ءسابي دەمەي، جازىقسىز ءولتىرىپ، قان قاقساتتى ورىستار؟! قانشاما ەتنوستى تىلىنەن، دىنىنەن، داستۇرىنەن بەزدىرىپ، ماڭگۇرت قىلىپ جىبەردى؟! قۇداي لەۆ تولستويداي كەمەڭگەردى بەرە سالسا دا، سول ۇلتتىڭ ءوزى جازۋشىنىڭ گۋمانيستىك يدەيالارىن ۇستانباعانى وكىنىشتى. الايدا لەۆ تولستوي سەكىلدى تۇلعالار ءوز جۇرتى ءۇشىن عانا تۋمايدى. ولاردىڭ ىزگىلىك جايلى ۇستانىمدارى مەن ناسيحاتتارى كۇللى دۇنيە ءجۇزى حالىقتارىنا ورتاق. سوندىقتان دا لەۆ تولستويدى ادامزاتتىق دەڭگەيدەگى جازۋشى دەيمىز...  

الپامىس فايزوللا

Abai.kz