رەسەي يمپەرياسى تۇرك-مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ازاتتىق اڭساعان قوزعالىسى ءبىرىنشى ورىس رەۆوليۋتسياسى جىلدارى ۇيىمداسقان تۇرگە ەندى. ونىڭ ناقتى كورىنىسى – شارتاراپتان باس قوسقان وكىلدەردىڭ پاتشالىق اكىمشىلىكتىڭ تىيىم سالعانىنا قاراماستان، مۇسىلمان قۇرىلتايىن ۇكىمەتتەن جاسىرىن تۇردە وتكىزگەنى بولدى. نيجني نوۆگورود جارمەڭكەسىنە جينالعان دەلەگاتتار گۋبەرناتوردان رەسمي رۇقسات الا الماعاندىقتان، جالعا وتكەمە (پاروحود) الىپ، سەيىل قۇرۋشىلار كەيپىندە وكا وزەنى ايدىنىنا شىعىپ كەتتى. كەمە ۇستىندە 1905 جىلعى 15 تامىزدا وتكەن سول بۇكىلرەسەي مۇسىلماندارىنىڭ ءبىرىنشى سەزىنە بيىل – 115 جىل. سەزگە ۇيتقى بولعان قادىرمەندى تۇلعالاردىڭ ءبىرى، ايگىلى  قىرىملى يسمايىل گاسپرالىنىڭ دۇنيەگە كەلگەنىنە 170 جىلعا اياق باستى، ال سەزگە قاتىسقان تۇركىستاندىق قايراتكەر سەرالى ءلاپيننىڭ تۋعانىنا 150 جىلدان اسىپ بارادى. ولار قادىرلەپ ەسكە العان اتاقتى عالىم شوقان ءۋاليحانوۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 185 جىل. تومەندەگى اڭگىمە سول سەزدىڭ اشىلار قارساڭىنداعى قايراتكەرلەردىڭ كوڭىل-كۇيىنەن سىر شەرتەدى...

سەزگە كەلگەندەردىڭ ءبارى كەشكىسىن جيىنعا دەمەۋشى بولىپ جۇرگەن تومەنگىقالالىق تاتار كوپەستەرىنىڭ ءبىرى جايعان داستارحانعا شاقىرىلدى. داستارحان باسىندا  ءازىربايجان قايراتكەرى ءاليماردان توپچيباشەۆ سەرالىنى يسمايىل گاسپرالى وتىرعان ۇستەل باسىنا ەرتىپ اكەلىپ: «يسمايل بەي، ءسىز بەن ءبىزدىڭ تاقاۋدا عانا ءۇمىت ارتا اڭگىمە ەتكەن تۇركىستاندىعىمىز – مىنە، مىنا جىگىت بولادى، – دەدى. – ادۆوكات سەرالى لاپين».  يسمايل بەي باسىن كوتەردى. ونىڭ جۇدەۋلەۋ دە شارشاڭقى جۇزىنە تىكە قاراپ، سەرالى: «اسسالاۋماعالەيكۋم، اقساقال، – دەدى دە، قوس قولىن ۇسىنىپ امانداستى. – ءبىز ءسىزدى «ءتارجىمانىڭىز» ارقىلى سىرتتاي تانىپ-ءبىلىپ، جاقسى كورىپ، قۇرمەتتەپ جۇرگەن جاندار قاتارىنانبىز». ول شىنىن ايتىپ تۇرعان. تۇركىستانداعى تەك ورىس نامىسىن جىرتاتىن ساياساتشىلدار ولكەگە مۇسىلمانداردىڭ قازاننان، باقشاسارايدان شىققان مەرزىمدىك ءباسپاسوزىن دە، كىتاپتارىن دا كىرگىزبەيمىز دەپ قانشا جانتالاسقانمەن، ولار قيلى جول تاۋىپ كەلىپ جاتاتىن. جانە،  زيالىلار اراسىندا استىرتىن قولدان قولعا ءوتىپ، ابدەن توزىعى جەتكەنشە وقىلاتىن. ءار ءسوزى مۇقيات قارالاتىن.  سەرالى دە گازەتتىڭ قولعا تۇسكەن ءنومىرىن  ءاردايىم ريزاشىلىقپەن ءسۇزىپ وقيتىن ەدى. كوزى جەتكەن: «ءتارجىمان» ۇنپاراعى – وتارلىق ەزگىگە تۇسكەن، پىشىراپ، جويىلۋ الدىنا كەلىپ قالعان تۇرك حالىقتارىنىڭ مۇڭىن جيىرما شاقتى جىلدان بەرى كۇيتتەپ كەلە جاتقان ورنى ەرەكشە باسىلىم. كوز اشقىش، سانانى وياتۋشى، تانىتقىش، ەڭ بەلسەندى كۇرەسكەر. گازەتتىڭ كۇللى تۇركىلەرگە ورتاق ءتىل جاساۋ جايىنداعى باستاماسىن سەرالى دۇرىس دەپ بىلەدى. ەسكى وقۋدى جاڭا زامان تالاپتارىنا ساي رەفورمالاپ، جاڭا وقۋدى – ءجاديدتى ەنگىزۋدە دايەكتى ناسيحات جۇرگىزۋىن قۇپتايدى. ول وسىناۋ عاجاپ گازەت باسىندا تۇرعان ازاماتتىڭ وتارلانعان تۇرك ەلدەرىندەگى ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قانداي باعدار ۇستاۋعا تيىستىگىن قورىتىپ العا تارتىپ وتىرعان قايراتكەر ەكەنىن انىق ۇعاتىن. تەك وزگە ءومىر دەرەكتەرىنەن بەيحابارلاۋ ەدى. ونى ماناعى ءبىر وڭاشا سىرلاسۋ ساعاتتارىندا ءاليماردان تاراتىپ ايتىپ بەرگەن. «يسمايل بەي گاسپرينسكي ورىس ارمياسىنىڭ پراپورششيگى وتباسىندا، شامامەن وتكەن عاسىردىڭ ورتاسىندا  دۇنيەگە كەلگەن، – دەگەن-ءدى ول. – تاڭىرقايمىسىڭ؟ ءيا-ءيا، ونىڭ اكەسى مۇستافا شىنىمەن ورىس اسكەرىندە قىزمەت ەتكەن. ورىس ۇكىمەتىنە ەڭبەگى سىڭگەن كىسى. دۆوريان تەكتىلەر كىتابىنا بەكەردەن بەكەر ەنگىزىلدى دەيمىسىڭ». ول ايگىلى قايراتكەردى گاسپرا اۋىلىنان شىققان دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەتىن ورىسشا اتى-جونىمەن اتاعان، قازاقشا نىسپىسى – گاسپرالىق ىسمايىل (يسمايىل، يسمايل), قىرىم تۇركىشەسىندە، ياعني قىرىملىشا – ىسمايىل گاسپرالى. سەرالى ىسمايىل اقساقالدىڭ اكەسىنىڭ ورىس قىزمەتىندە بولعانىنا تاڭدانعان جوق. وندايعا مىسال ءوز ولكەسىندە دە جەتىپ-ارتىلاتىن. قولدان تاڭىلعان بوداندىقتى مويىنداۋ نەمەسە سوعان قۇلشىنا مويىنسۇنۋ سەكىلدى كەزەڭدەردەگى وقيعالار استارى وعان ابدەن تانىس. نەبىر ەسىل ەردىڭ قۇرساۋ ىشىندە، سول قۇرساۋ بەرگەن مۇمكىندىك شەڭبەرىندە عانا ءوزىن ەركىن سەزىنىپ، شەكتەن اسپاي شاتتانۋىنا ءماجبۇر ەتكەن جاعدايدى وسى كۇندەرى بۇگە-شىگەسىنە دەيىن ايقىن تۇسىنگەن. سوندىقتان دا ول ءاليمارداننىڭ  اڭگىمەسىن ۇزىن ارقاۋى تانىس جىر سەكىلدى قابىل الدى. ايتسە دە قىزىق ەدى...

بالا يسمايل اۋەلدە تۋعان جەرىندە – اسەم قىرىمنىڭ گاسپرا اۋىلىنداعى مۇسىلمان  مەكتەبىندە ساۋات اشقان ەكەن. سوسىن ونى اكەسى ورىسشا وقىتىپتى. تۋرا تۇركىستانداعى احۋال – ورىس وقۋىنسىز كۇن كورۋ قيىن بولعاندىقتان. ماجبۇرلىك. ورىس وقۋىنا دەگەن ۇمتىلىس  – سوعان دەگەن مۇقتاجدىق، قاجەتتىلىك جاسالعاندىقتان... ءاليماردان سەرالىنىڭ پايىمىنا قارسىلىق بىلدىرمەيدى. ءتىپتى قوستايدى ونى، از دەسەڭ. سەبەبى زامان سونداي بولدى. قارۋ سويلەدى. كۇش سويلەدى. ءالسىز كۇشتىنىڭ ىڭعايىنا بەيىمدەلدى... يسمايل بەيدى جەتكىنشەك شاعىندا اكەسى الدىمەن ۆورونەج قالاسىنداعى ورىس مەكتەبىنە بەردى. سوندا ءتىل سىندىرتىپ، ءبىراز ساۋاتتاندىردى. ودان ماسكەۋگە اپارىپ، كادەت كورپۋسىندا وقىتتى. مىنە، وعان اكەسى وسىنداي جاعداي جاسادى. ءوستىپ يسمايل ونەر-ءبىلىم نەگىزدەرىن، سوعىس عىلىمىن ۇيرەندى،  ەۋروپاشا زايىرلى ءبىلىم الدى. بىراق يسمايل اكەسىنىڭ ءۇمىتىن اقتامادى-اۋ دەيمىن، ول اسكەري ادام بولعان جوق. جانە ورىس ۇكىمەتىنە باسقاشا قىزمەت ەتۋدى دە قوش كورمەدى. ول اكەسىنىڭ بۇل رەتتە سىڭىرگەن ەڭبەگىن جەتكىلىكتى سانادى. قۇداي وعان وسىنداي توقتامعا كەلۋدى ءناسىپ ەتتى. وعان نە سەبەپ بولدى ەكەن دەي مە؟ كىم بىلەدى. بالكىم، انا سۇتىمەن بويعا سىڭىرگەن تۇركى دىلىنەن شىعار. قارشادايىنان كوز الدىندا وربىگەن سۋرەت: تۋعان حالقىنىڭ اتا قونىسى بولعان جەر-سۋىنان ىعىسىپ، مەكەنىن كىرمەلەرگە بەرۋ ماجبۇرلىگىنە ۇشىراعان بەيشارا تىرشىلىگى ساناسىندا جاڭعىرعان بولار... عاجاپ ەمەس. توپىراق الدىنداعى پارىز، پەرزەنتتىك پارىز – ءتۇپتىڭ تۇبىندە، سانالى ادامدى تۇيسىنتپەي قويماسا كەرەك... وعان داۋ بار ما. سودان ول، موسكۆا كادەت كورپۋسىنىڭ تۇلەگى، كوركەم دە قاسىرەتتى قىرىمىنا قايتتى. تابيعاتى جۇمساق، بيلىگى قاتىگەز تۇبەكتە جاس جىگىت بىرنەشە جىل   مەدرەسە مۇعالىمى بولىپ ىستەدى.  قىرىمدىق تۋعاندارىنىڭ ساۋاتىن انا تىلىندە اشۋعا ۇلەس قوستى. بۇل، ارينە، ابىرويلى دا يگىلىكتى قىزمەت بولاتىن، بىراق ول وسىناۋ زەردەلى دە قاجىرلى جاستىڭ بويىنداعى شىعارماشىلىق مۇمكىندىگىن ەل مۇددەسىنە باعىتتاپ، تولىعىمەن اشۋىنا تارلىق ەتەتىن ەدى. ءيا-ءا...

سونى ۇعىنعاننان شىعار، ىسمايىل ۇزاماي ورىس پاتشالىعى شەكاراسىنان اسىپ، فرانتسۋز ەلىنىڭ استاناسى پاريجگە كەتتى. وقىدى، قىزمەت ىستەدى. ودان ستامبۋلعا اۋىستى. تۇركيادا  جاس تۇرىكتەر ۇيىمىنا كىردى. مۇنىڭ ءبارى ونىڭ ومىردەگى نەگىزگى باعدارىن ايقىنداپ، ازاماتتىق كوزقاراسىنىڭ تۇعىرىن شەگەندەي تۇسۋىنە جاردەمدەستى عوي دەپ ويلايدى سەرالىنىڭ ءازىربايجان دوسى. «ارينە-ارينە، – سەرالى ءازىربايجان دوسىن قىزىنا قولدادى، – ءبىزدىڭ ەلدە كورە-كورە كوسەم بولاسىڭ دەگەن ءسوز بار...» ءاليماردان بەك وسىناۋ كۇللى تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني كوسەمى رەتىندە تانىلعان جاقسى اعانىڭ كەمەلدەنۋ جولىن ءومىربايانى مىسالىندا تاماشا ءتۇسىندىرىپ كەلەدى. جالعاستىرا بەرسىن... ءاليماردان بەك باسىن قاناعاتتانا يزەپ، اڭگىمەسىن ساباقتاي بەردى. يسمايىل اپەندى سودان سوڭ، بۇدان شامامەن جيىرما بەس-وتىز جىلداي ىلگەرىدە، ەلىنە ورالعان ەكەن. ءبىرجولا كەلىپتى. سوندا ونىڭ كەڭ دۇنيەتانىمعا يە كەمەل قايراتكەر ءام ويشىل دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ، قىلشىلداعان جىگىت قالپىندا  ەلىنە قايتقانىنا حالقى رازى بولىپتى. جۇرتى باسىنا كوتەرسە كەرەك. ەۋروپا بىلىمىمەن تاعالانىپ كەلگەن سانالى ازاماتتىڭ پاتشالىق قورعانى بولارىنا شاك كەلتىرمەگەندىكتەن، ونى ءوز تايپالاستارىن باسقارۋ ىسىنە تارتۋدى ورىس ۇكىمەتى دە قولايلى كورىپتى. سودان ول باقشاساراي قالاسىنىڭ اكىمى بولىپ تاعايىندالادى. و، ىسمايىل اقساقال ءبىر كەزدە ءوزىنىڭ تۋىپ وسكەن قىرىملى ەلىنىڭ استاناسىن باسقاردى دەسەڭىزشى! ءيا، قىرىم استاناسىن بيلەدى. بىراق بۇل سىرت كوزگە عانا. ول كەز – باياعى حاندىقتىڭ باس شاھارى ورىس قالاسىنا اينالدىرىلىپ ۇلگەرگەن ۋاقىت قوي. قىرىملى ەلى تۇتاستىعىنان ايرىلىپ، ەلدىگىن جوعالتقان زامان. جاڭا قوجايىننىڭ «كەڭشىلىگىمەن» ءوزىنىڭ قىرىملى تۇركىلەرى، قىرىمدىق حالىق اتاۋىنان ايرىلعان كەز. ءبىر كەزدە ورىس مەملەكەتىنىڭ بيلەۋشىلەرى ءوز يەلىگىندەگى جەرلەردەن ارىرەكتە تۇراتىن بارشاعا تاڭعان  تاتار سىندى جالپىلاما اتتى ەنشىلەپ، قىرىم تاتارى دەلىنگەن شاق. جالپى، جاۋلاپ الىنعاننان كەيىنگى از جىلدا-اق قىرىم تۇبەگىن بوتەن تەكتىلەر جايلاپ كەتكەن. بۇل جاۋلاپ الۋشىنىڭ ەركىمەن جۇزەگە اسىپ جاتقان-دى. قىرىمدى جاۋلاپ العان ەلدىڭ ۇكىمەتى ونىڭ ءتول تۇلەكتەرىن جان-جاققا شاشىراتا ىسىرىپ، جەر اۋعا ءماجبۇر ەتكەن. ءسويتىپ، وكىمەت تىرەگى بولماق ءوز ازاماتتارىن اسەم تۇبەككە كوپتەپ قونىستىرعان. مۇنىڭ باستاماشىسى  ولكە ءۇشىن باسقىنشى بولىپ، تاۆريا كنيازى اتانعان، ءىى ەكاتەرينا پاتشايىمنىڭ ءفاۆوريتى، ياعني سۇيىكتىسى كنياز پوتەمكين ەكەنى بارشاعا ءمالىم. سەرالى مۇنى ابدەن تۇسىنەدى. بۇل ءجايت تۇركىستاندى   وتارلاۋدان كەمى ءبىر عاسىر ىلگەرىدە ورىن العان. ال وزبىر باسقىنشى باسىپ العان جاقسى جەر-سۋ اتاۋلىنى ءوزىنىڭ اتا-باباسىنان قالعان مۇراداي يەمدەنەدى. ۇكىمەتتىڭ بۇل رەتتەگى ارەكەتى قىرىق قاتپارلى بولىپ كەلەتىنى حاق. كەيىنگى وتىز-قىرىق جىلدا يمپەريا وكىمەتىنىڭ تاريحي تۇركى ەلىن ورىس تۇركىستانىنا قالاي اينالدىرعاندارىنا ءوزى دە كۋا بولىپ كەلەدى. دەمەك، قىرىمنىڭ باسىنا تۇسكەندەي  ەكى ءجۇز جىل بويى وتار قامىتىن كيۋ تۇركىستاننىڭ دا ماڭدايىنا جازىلعان بولسا، ءسوز جوق، وندا دا تالاي سوراقى تاجىريبە جاسالۋى ىقتيمال. بۇل ونى تۇك تاڭعالدىرمايدى... دۇرىس، وزبىر باسقىنشىلىعىن وتانشىلدىققا بالاعان پاتشا ۇكىمەتىنىڭ وتارلاۋ ارەكەتتەرى بار وڭىردە بىردەي، ەگىز قوزىداي ۇقساس ءجۇردى. سوندىقتان دا، الەم استاناسى ىسپەتتى پاريجدەن كەلگەن، ياعني، ەۋروپالانعان يسمايل بەك مۇندا قالىپتاسقان ناقتى شىندىقپەن ساناسادى دەپ ورىس اكىمشىلىگى ءۇمىت ارتا جوبالاعان-اۋ دەۋ كوڭىلگە قونىمدى. ولاردىڭ ۇعىمىنشا، يسمايل گاسپرينسكي وزىق مادەنيەتپەن تاربيەلەندى، دەمەك، وكىمەت سەنىمىن اقتايدى، ءوز مۇددەلەستەرىنىڭ بىرىنە اينالادى... راس-راس، قيسىنعا كەلەدى... ەندەشە سەرالى مىرزا مىنا پايىمعا دا قارسى بولماس: بيلەۋشىلەردىڭ ونى اكىمشىلىك جۇمىسقا تارتۋ سىرى، شىنىمەن دە، قىرىملى جۇرتىنىڭ قامىن كۇيتتەگەندىكتە جاتقان جوق.  وتارلاۋشىلاردىڭ يسمايل بەك سەكىلدى قىرىملى ۇلىنا باقشاسارايدا ساۋساقپەن سانارلىق قانا قوجالىعى قالعان تايپالاستارىن باسقارتۋدى كوزدەگەندىكتەرىنەن ەمەس. دۇرىس پا؟.. سەرالى بۇعان تولىق كەلىسەدى. دەگەنمەن، دوسىنىڭ پىكىرىن بىلگىسى كەلەدى... نەمەنەسى بار، ەستىسىن، ءبىلسىن: ءاليمارداننىڭ ويىنشا، سول قىزمەتىن ۇكىمەت بۇعان مۇنىڭ تاق مۇددەسىنە ادالدىعىن سىناعىسى كەلگەندىكتەرىنەن بەرسە كەرەك... بۇل ويدى سەرالى دە قولدايدى. ىقتيمال. بىراق، ءشۇباسى دە بار. سوناۋ دارەجەسى ەداۋىر بيىك قىزمەتتە ەكى-ءۇش-اق جىل ىستەدى دەيسىز،  سوندا ىسمايىل اقساقال ولاردىڭ ءۇمىتىن اقتامادى ما، قالاي؟

ءاليماردان باسىن جىگەرلەنە شايقادى. نەگە اقتاماسىن، اقتاعاندا قانداي! پاتشا اكىمشىلىگى يسمايل گاسپرينسكي تۇرپاتىنداعى ادال دا ءادىل قالا باسشىسىن ءجيى تابا بەرمەيدى. ماسەلە – يسمايل بەيدىڭ وي-ارمانىنا  مەر لاۋازىمى تارلىق ەتكەنىندە! تاعدىر ونىڭ ماڭدايىنا ءبىر قالاعا ەمەس، سان اتىراپتاعى قالىڭ تۇركىگە قىزمەت قىلۋدى جازعان ەمەس پە! سونى ۇعىنعاندىقتان دا، ول اكىمدىك قىزمەتپەن قوش ايتىستى...  ا-ا، مەر لاۋازىمىنان كەتۋى، ءسويتىپ، بەرگى ءومىرىنىڭ مانىنە اينالعان «ءتارجىمان» باسىلىمىن شىعارۋدى قولعا الۋىنا وراي بولعان دەسەڭىزشى؟!. سولايى-سولاي، بىراق ول ءوزىنىڭ  وسىناۋ عۇمىر بويعى ءىسىنىڭ تۇعىرىن  سول قالاباسىلىق قىزمەتتى اتقارۋ كەزىندە سوققان. ...ياعني؟ ...ياعني شارتاراپقا ەڭ جۇيرىك سايگۇلىكتىڭ جىلدامدىعىمەن تاراعان ويلارىن ول سوناۋ اكىم شاعىندا قورىتقان. ونىسى قىسقا مەرزىمدە سان مىڭداعان تىلەۋلەستەرىنىڭ ساناسىن جاۋلاعانى بەلگىلى.  نە كەرەك، يسمايل بەي تۇعىرناماسىن قالاباسى لاۋازىمىنان كەتەر-كەتپەستە تۇجىرىمداعان دەسە دە بولادى. قالاي دەيسىز بە؟ باقشاسارايدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىن باسقارا ءجۇرىپ، ول تۇركى حالىقتارىنىڭ مۇددەسى حاقىندا قالام تەربەي باستادى.

ءاليماردان ىسمايىل گاسپرالىنىڭ شىعارماشىلىعى جايىندا اڭگىمەلەدى. مەرزىمدى باسىلىمداردا جاريا بولعان وي-پىكىرلەرىن ايتتى. وسىدان شيرەك عاسىرداي بۇرىن سيمفەروپولدە جەكە باسىلىم بولىپ جارىق كورگەن ورىسشا ەڭبەگى بار.  «ورىس ىشىندەگى مۇسىلماندىق. مۇسىلماننىڭ ويلارى، جازبالارى جانە بايقاعاندارى» دەپ اتالادى. اتىنىڭ ءوزى كوپ نارسەنى اڭعارتىپ تۇرعان جوق پا؟ سول كىتابىندا ول زارۋلىگى مەن وزەكتىلىگى كۇننەن كۇنگە ارتىپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ مۇقتاجدىقتارىمىزدى ءسوز ەتتى. سودان بەرگى، اسىرەسە گازەت شىعارۋدى جولعا قويعاننان كەيىنگى بارشا رۋحاني تىرشىلىگى كوز الدىلارىڭدا عوي... الىس تۇركىستاندى مەكەن ەتەتىندەر ءدال مۇنى قوستاي المايدى. جەر شالعايلىعىن، جالپى حابار-وشاردىڭ جەتۋى قيىندىعىن بىلاي قويعاندا، «ءتارجىماننىڭ» ءوزى قولدارىنا بىردە ءتۇسىپ، بىردە تۇسپەيدى، قالاي قوستاسىن. جوق، قوستاي المايدى. ىسمايىل اقساقال مۇسىلمانداردىڭ، اسىرەسە تۇركىلەردىڭ مۇددەسىن كۇيتتەۋدە اتقارعان كۇللى ءىس كوز الدىمىزدا عوي دەپ بۇلار ايتا المايدى. دەگەنمەن، مۇلدەم بەيحابارمىز دەمەيتىندەرى دە انىق. ونىڭ قىراعى جاندارمەريا قۇقايلارىن ەلەمەي اسقان اسۋلارى، ەلدى وياتاتىن باتىل ءسوز تاراتقان ۇنپاراق شىعارۋدا وتكەن بارشا بەلەستەرى  جانپيدالىقپەن ءورىلىپ جاتقانىن ىشتەي بۇلار دا سەزەدى...

كەنەت سەرالى ويىنا بىردەڭە تۇسكەندەي، ساۋساعىمەن شەكەسىن نۇقىپ قالدى دا: «الەكە، – دەدى، – بۇرناعى جىلى بۇل كىسى قازاق جەرىنە دە كەلدى ەمەس پە؟» «ءيا، بارىپ قايتتى، – دەپ اناۋ قاناعاتتانا باس يزەدى. – ءابدىراشيت اپەندى سول جىلى تۇركيادان ەلگە قىسقا مەرزىمگە سوعىپ كەتكەن-ءتىن، سوندا ونى وزىمەن ەرتە شىعىپ، ارالاتتى بىلەم. ول كىسى ءوزى ءسىبىر ولكەسىنىڭ تۋماسى عوي. ءارى، جاڭىلىسپاسام، قازاق اراسىندا ءدىني قىزمەت اتقارعان. كەشە عانا سول جاقتان كەلگەن شاھماردان قوسشىعۇلوۆ دەگەن قازاق موللاسىنىڭ ونىڭ ەسىمىن قۇرمەتپەن اتاپ، ءراشيت قازى دەپ وتىرعانىن ەستىدىم...» «ا-ا-ا، ايتسە دە، ءجاي عانا مەيماندىققا بارماعان بولار؟» «البەتتە، ءسوز بار ما وعان. ەكەۋىنىڭ دە ماقساتى ءبىر، باياعى تۇركى مۇددەسى عوي جىرتىپ جۇرگەندەرى. قاجەتتى ۇيىستىرۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋدى كوزدەپ ساياحاتتاعان. بىراق تەك قازاق ەلىنىڭ تەرىستىگىندە عانا بولدى. ورىنبوردا، تەكە مەن قىزىلجاردا. ومبىعا دا سوقتى-اۋ دەيمىن. ال وڭتۇستىكتى كورمەگەن. سوندىقتان دا كوڭىلى ساعان اۋدى بىلەم...» ونىسى راس بولىپ شىقتى. ءاليماردان ەرتىپ اپارىپ تانىستىرعان بەتتە گاسپرالىق ىسمايىل مىرزا بۇعان ايرىقشا ىقىلاس اۋداردى. قوناقتار جينالىپ جاتقان دەمالىس بولمەسىندەگى توردە، كەڭ ديۆاندا جالعىز وتىر ەكەن. بۋرىل جۇقا مۇرتىن سيپاپ، سەرالىگە تىكە، زەرتتەي قارادى. اشاڭ، شارشاڭقى جۇزىنە مەيىر جۇگىرىپ وتكەندەي بولدى. قاسىنا وتىرعىزدى. سەرالىنىڭ ىسمايىل اقساقالمەن از-كەم پىكىرلەسۋىنىڭ ءوزى وعان ۇلكەن اسەر ەتتى. مىنە، قانداي كىسى بۇل جالپىتۇركى كوسەمى، دەپ سۇيسىنە ويلادى ول. نەتكەن ساليقالى جان... وزىنە باۋراي تۇسەتىن جىلى پەيىلىن كورگەن، بيازى داۋىسىن ەستىگەن ادام وعان قالاي قۇلاي سەنبەسىن... ول اۋەلى تۇركىستان ولكەسىنەن سەزگە كىمدەردىڭ كەلگەنىن ءبىلىپ الدى. ودان جالپى تۇركىستان ولكەسى تۋرالى، ونداعى حالىقتاردىڭ رۋحاني جاعدايى، تۇرمىسىنىڭ جاي-كۇيى جايىندا سۇراستىردى. اڭگىمە بارىسىندا ەكەۋى سەرالىنىڭ وتانى مىسالىندا وتار ەل ءحالىن ەداۋىر قاۋزادى. سوسىن ىسمايىل گاسپرالى ءوزىنىڭ كەيىنگى كەزدە ءوزى ءۇشىن ءبىر جاڭالىق اشقانىن اڭگىمەلەدى. ول ورىس عۇلامالارىنىڭ تاڭدايىن قاقتىرعان شوقان ءۋاليحانوۆ دەگەن ءبىر تاماشا قازاق ءبىلىمپازى بولعانىن، وكىنىشىنە قاراي، ونى وتكەن قىستا عانا  بىلگەنىن ايتتى. ءفاني دۇنيەدە قىسقا عۇمىر كەشكەن سول وعىلان حاقىنداعى ەستەلىكتەردى، ونىمەن سىبىردەگى كادەت كورپۋسىندا بىرگە وقىعان ورىس دوسىنىڭ باسپاسوزدە بەرگەن مالىمەتتەرىن قايتا-قايتا وقىعانىن مويىندادى. سۋالىڭقى جاعى مەن بۋىرىل مۇرتىن اقىرىن سيپاي وتىرىپ: «سودان سوڭ مەن ونىڭ  جازعان شىعارمالارىمەن قۇمارتا تانىستىم، – دەدى ول  شوقان تۋىندىلارىنىڭ بىلتىر عانا پروفەسسور ۆەسەلوۆسكيدىڭ رەداكتسياسىمەن سانكت-پەتەربۋرگتە شىققان تۇڭعىش جيناعىن مەڭزەپ. – قىس بويى وقىدىم. نەتكەن نازىك اڭعارىمپازدىق. نەتكەن جاۋجۇرەك ساياحاتكەر. ويى قانداي. ءتىلى قالاي ەركىن كوسىلەدى دەسەڭىزشى.  قانشاما تىڭ ماعلۇمات. بوز وعىلان، مەن ءسىزدىڭ سول اعايىنىڭىزدىڭ تۋىندىلارىنان قانداي اسەر الدى دەيسىز بە؟ ۇلى سارى دالادان باستاپ، ورىس تۇركىستانىنان اسىپ، قىتاي تۇركىستانىنا دەيىن ءوزىم ساياحات جاساپ قايتقانداي بولدىم.  ءتۇبى ءبىر تۇركى باۋىرلاردىڭ ءومىرىن كوردىم. ءسىز ول كىتاپتى بىلەتىن بولارسىز؟» سەرالى باسىن يزەدى. كەۋدەسىنە سول كىتاپتى وقىدىم دەپ وتىرعان وسىناۋ عۇلامانى قۇرمەتتەگەندىك جانە ونىڭ اۆتورى ءۇشىن ماقتانعاندىق سەزىم تولدى. ول شوقان دۇنيەدەن وتكەندە ءالى ەس بىلمەيتىن ءسابي ەدى عوي، بىراق وعان جاساعان جالعىز شوقاننىڭ كوزىن كورگەن ءارى دوسى ساناتىنداعى كىسىنىڭ شاپاعاتىن كورۋدى ءناسىپ ەتتى. ال ول كىسى – ىسمايىل اقساقال ءسۇيسىنىپ وتىرعان كىتاپتاعى ەستەلىكتەردىڭ ءبىرىنىڭ اۆتورى. ءبىر مەزەت سول جايىندا ايتقىسى كەپ كەتتى دە، ءتىلىن تىستەي الدى. قازىرگى ءسات مۇنىڭ كوسىلە سىر شەرتۋىن كوتەرمەيدى، قازىر وعان تەك تىڭداۋ كەرەك. دۇرىس ىستەدى. سالەم بەرە كەلىپ جاتقان مەيمانداردىڭ سالەمىن الا وتىرىپ، ىسمايىل اقساقال نەگىزگى اڭگىمە-دۇكەن جەلىسىن جوعالتقان جوق. ونىڭ قولىن الىپ، اينالاسىنا القا-قوتان تۇرا-تۇرا قالعانداردىڭ ورتاسىندا، ءوزىنىڭ كوڭىلى قالاعان تۇركىستاندىق جاڭا تانىسى سەرالىگە ءجۇزىن بۇرىپ،  ويىن سابىرمەن ساباقتاي بەردى.

كەزىندە ءومىر جولىن ورىس بىلىمىمەن قارۋلانۋدان باستاعان يسمايل گاسپرينسكيگە ورىس كىتاپتارى ماڭىزدى ءبىلىم كوزى بولىپ قالا بەرگەن-ءدى. ورىستىڭ جاعىراپيالىق قوعامىنىڭ ەتنوگرافيا ءبولىمىنىڭ اراي-اياسىندا شىعارىلعان الگى كىتاپ بۇل جولى وعان تەك جاڭا عىلىمي تانىم، ءىلىم-ءبىلىم نۇرىن شاشقاندىعىمەن عانا ەمەس، ءيسى تۇركى جازۋشى قولىنان تۋعاندىعىمەن دە اسا ۇناعان ەكەن. قازاقتىڭ ءومىرىن، نانىمىن، سالتىن ىسمايىل اقساقال شوقان ارقىلى شىنداپ تانىعان ءتارىزدى. ول بيازى ۇنىمەن شوقان ورىسشاسىنىڭ شۇرايلىلىعى جونىندە ءبىراز ءسوز ايتتى. جيھانكەزدىڭ  بايقامپاز قالامى بەدەرلەگەن ازيانىڭ الىس تۇكپىرلەرى وعان جاقىنداي ءتۇسىپتى. ول قازاقتىڭ كۇللى تۇركىگە ورتاق تۇسى كوپ ادەت-عۇرىپتارى جونىندەگى اسەرلەرىن سۇيسىنە اڭگىمەلەدى. سوسىن تەرەڭ تىنىستاپ الىپ: «دەگەنمەن سول كىتاپتا ءبىر اتتەگەن-اي ورىن العان، – دەدى. – سوناۋ عالامات عالىم جازۋشى ءبىر ارنايى زەرتتەۋىندە قازاق تۇركىلەرىنىڭ مۇسىلماندىعىنا شاك كەلتىرە، وتە سىنشىل كوزبەن قاراپتى. ءتىپتى مۇسىلمان بولۋدىڭ ءوزىن كەرتارتپالىق جەتەگىندە قالۋمەن بىردەي باعالاپتى». ونى تىڭداپ تۇرعانداردىڭ ءبارى تىم-تىرىس بوپ قالدى، ءالىپتىڭ ارتىن توستى. از-كەم ۇنسىزدىكتەن سوڭ سەرالى سىپايى ءتىل قاتتى: «قازاق ەلىندە قاراڭعىلىق ورىستەپ تۇرعان زامان... اشىنعاننان، ساۋاتسىزدىقتىڭ كوزى كورگەن سالدارىن سىناۋى كەرەك بولعاندىقتان سولاي جازعان عوي...» يسمايىل بەي الاقانىن اقىرىن اپارىپ ونىڭ بىلەگىنىڭ ۇستىنە سالدى. جىميدى. «دۇرىس ايتاسىز، – دەدى. – بىلەمىسىز، بوز جىگىت، مەن سونىسىنىڭ جانى بار ەكەن دەپ ويلادىم». بويىنا ءبىر جىلى قۋات قۇيىلعانداي سەزىنگەن سەرالى ءۇنسىز باس شۇلعىدى. سوسىن اينالا قورشاپ تۇرعانداردى كوزىمەن شولىپ ءوتىپ: «ول كەز تۇگىل، ىسمايىل اعا، دۇمشەلىكتىڭ قازاق ىشىندە ءالى كۇنگى كوپ ەكەنى راس»، – دەدى. «بۇل شىندىق، – دەپ قالدى تۇرعانداردىڭ ءبىرى. – دۇمشە مولدا ەل بۇزار دەگەن قاناتتى ءسوزدى حالىق بەكەرگە شىعارماسا كەرەك». سەرالى باسىن كوتەرىپ، قارسى الدىنان بىتىك كوز، تاقيالى قازاقتى كوردى. قاسىندا تۇرعان سەرالىنىڭ  جەرلەسى ماحمۋد قوجا سالدەسىن تۇزەپ: «شاھماردان مىرزا ءبىلىپ ايتىپ تۇر، – دەدى. – بۇل كىسى ۇكىمەت تاياعىن جەگەن كۇرەسۋشىلەر قاتارىنان...» ۇكىمەت تاياعىن جەگەن كۇرەسۋشىلەر قاتارىنداعى شاھماردان مىرزا قوسشىعۇلوۆ قوڭىرقاي ءجۇزى كۇرەڭىتە، قىسىلا كۇلىمسىرەدى. يسمايىل بەي ولارعا سىناي كوز تىكتى. سوسىن ەكەۋىنەن ءجۇزىن ايىرماي: «ەندەشە مۇنداي احۋال – بۇگىنگى اعارتۋشىلار الدىندا قىرۋار مىندەت تۇرعانىن كورسەتەدى»، – دەپ ءتۇيدى. جينالىپ قالعاندارعا اينالا قاراپ شىقتى. «ماسەلە – سوعان بارشانى جۇمىلدىرا بىلۋدە. قۇرىلتايىمىزدا بۇل جايىنداعى ويلارىڭىزدى ورتاعا جۇيەلەپ سالۋدى ەسكەرىڭىزدەر». ءبارى ءۇشىن سەرالى جاۋاپ بەرگەندەي بولدى. «ءيا، اعا، – دەدى ول، – وسى رەتتە جاديدشىلدىك قوزعالىس ولشەۋسىز كوپ پايدا كەلتىرەتىن بولار دەگەن ۇمىتتەمىز. جيىندا ايتارىمىز بار، ويتكەنى بىزدە دە ەداۋىر تاجىريبە جيناقتالىپ قالدى. ماسەلەن، مىنە، ماحمۋد دەگەن ەڭبەكقور ءجاديدشى وقىمىستىمىز كەلدى جيىنعا...» يەگىمەن  ماحمۇتقوجا بەحبۋديدى نۇسقادى. ءسويتتى دە سالماقپەن، اڭگىمەسىن ساباقتاي بەردى. «ول بىلتىردان بەرى سامارقاندا ءوزىنىڭ اشقان مەكتەبىندە ءوزى جازعان وقۋلىقتارمەن ساباق بەرىپ ءجۇر. وندا، جاڭىلىسپاسام، كوبىنە وزبەك بالالارى وقيدى. اللا قالاسا، سول جۇمىسىنىڭ قىزىق-شىجىعىن قۇرىلتايدا ءوزى ايان ەتەر. مەن دە سىرداريا القابىنداعى بىرنەشە اۋىلعا قازاق بالالارى ءۇشىن مەكتەپتەر اشۋعا رۇقسات اپەردىم. ولاردا وتكىزىلەتىن ساباقتار دا جاديدتىك باعدارلاماعا ۇقساس...» «ەگەر وقۋ باعدارلاماسى قازىرگى زامان العا شىعارىپ وتىرعان تالاپتارعا ۇيلەسىمدى بولسا، ودان ارتىق نە كەرەك. – ىسمايىل اقساقال الاقانىن جايدى. – بالدىرعاندارعا تامىرىن تانىتۋعا سەپتەسسە – جاديدشىلدىك دەگەن سول عوي...» تۇرعاندار ءوزارا سىبىرلاسىپ، قاۋقىلداسىپ قالدى. «ارينە، قازىرگى زاماندا تەك قاسيەتتى قۇراندى جاتتاتۋمەن شەكتەلۋگە بولمايدى عوي، اپەندىم دۇرىس ايتادى...» «راس، ءبىز بۇگىندە جاراتىلىس بىلىمدەرىنەن ءدارىس بەرەتىن مۇعالىمدەردى زايىرلى مەكتەپتەردەن شاقىرتىپ ءجۇرمىز...» «ءبىز، كەرەك دەسەڭىز، ورىس ءتىلىن دە ءپان رەتىندە وقىتا باستادىق...» ىسمايىل گاسپرالى ولاردى مۇقيات تىڭدادى. ءالسىن-ءالسىن باس يزەپ قويادى. سەرالى دە ەستىلىپ جاتقان پىكىرلەردى قوستاپ: «مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتۋىمىز كەرەك، ول مۇقتاجدىق، – دەدى. – ءوز وتانىڭدا تۇرعانىڭا قاراماستان، بيلەۋشىلەردىڭ تىلىندە سويلەمەسەڭ، اكىمشىلىكتىڭ ەسىگىن دە اشا المايسىڭ. سول سەبەپتى ءبىزدىڭ مەكتەپتەرىمىز وعان ايرىقشا كوڭىل بولەدى. بىراق تۇعىرلىق ءبىلىم انا تىلىندە بەرىلۋى قاجەت دەگەن ويدامىز. ىسمايىل اعا، بىزگە باقشاسارايدان جەتىپ جاتاتىن وي-پىكىرلەر دە سوعان ساياتىن سياقتى ەدى؟» ىسمايىل اعا ونى ماقۇلدادى: «ونىڭىز راس». سوسىن بىلاي دەپ قوستى: «دەي تۇرعانمەن، مۇندا قۇپتارلىق تا، اقىلداسارلىق تا نارسەلەر بار. سوندىقتان وعان قاتىستى كەڭەستى قۇرىلتايعا قالدىرعان ءجون شىعار». كەلىسكەندەرى بولار، ەشقايسىسى ءتىس جارعان جوق.   گاسپرالىق ىسمايىل سەرالىگە بۇرىلىپ، شوقان جونىندەگى اڭگىمەسىنە ورالدى. سوناۋ قيلى ماعلۇماتى مول عىلىمي شىعارمالار جيناعىن وقي كەلە، ونىڭ ورىسشىل ەكەندىگىنە كوزى جەتكەنىن، ونىڭ سەبەبىن دە تۇسىنگەنىن اڭگىمەلەدى. ايتسە دە، ەگەر ۇزاعىراق ءومىر سۇرگەنىندە – ءسوزسىز ءوز قاتارلارىنان تابىلاتىنىنا سەنىمى زورلىعىن ايتتى. سوسىن بىلاي تولعاندى: «اللا تاعالا ونى بىزبەن قاتارلاس ءومىر سۇرۋگە جازعاندا، نەمەسە تىم ەرتە اكەتپەي، ۇزاعىراق ءومىر سۇرۋگە ءناسىپ ەتكەنىندە – ول، ءسوز جوق، ءبىزدىڭ پىكىرلەسىمىز، دۇرىسىندا – ۇستازىمىز بولار ەدى. بالكىم، وتار تۇنەگىندە اداسىپ جۇرگەندەرگە جول سىلتەۋشى شامشىراق ىسپەتتى قىزمەت ەتەر مە ەدى...» ۇندەمەي قالدى. ءبىر ءسات تىنىشتىق جايلادى. قورشاپ تۇرعاندار دا جاق اشپادى. كوپشىلىگى اڭگىمەنىڭ كىم تۋرالى ەكەنىن بىلمەيتىن-ءدى، سونى تەز زەردەلەگەن سەرالى كوپشىلىككە قارادى. تاماعىن ءسال كەنەپ الىپ: «مىرزالار، – دەدى. – ىسمايىل بەي ورىس عىلىمىنىڭ اسپانىنا جارقىراي شىققان قازاق وعىلانى جايىندا تەبىرەنە سىر شەرتىپ وتىر. ول وردا بۇزار وتىزىنا جەتەر-جەتپەستە، بۇدان وتىز بەس جىلداي ىلگەرىدە وپات بولعان ەدى. جازعاندارىنىڭ ءبىرسىپىراسى ءبىر مۇقابا استىنا توپتاستىرىلىپ، ورىس دوستارىنىڭ قامقورلىعى ارقاسىندا بىلتىر عانا جارىق كوردى. تىلگە تيەك بوپ وتىرعان – سول كىتاپ...» مىرزالار قوزعالاقتاپ، ءبىر-بىرىنە قاراستى. اقىرى قابا ساقالدى موسقال كىسى تىنىشتىقتى بۇزدى. قازان ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وقىتۋشىسى شورا مەڭدىگەرەەۆ ەكەن. «جاعىراپيا قوعامىنىڭ ەتنوگرافيالىق جازبالارى، – دەپ، باسىن يزەدى. – جيىرما توعىزىنشى توم. سىرلاسۋعا تۇراتىن كىتاپ، – دەدى ول قولىن كەۋدەسىنە ايقاستىرىپ تۇرعان قالپى. – ونى از دەسەڭىز، اۆتوردىڭ جەكە باسىنىڭ ءوزى تالاي تانىمدى اڭگىمەگە ازىق بولا الادى. ءارى ارامىزدا ول جايىندا تولىعىراق ايتىپ بەرە الاتىن قازاق دوستار بار». «و، شورا ءابزي، بايقايمىن، ءسىز دە از بىلمەيتىن سەكىلدىسىز...» «كوپ ەمەس، يسمايل بەي. باسپاسوزدە جاريا بولعان مالىمەتتەرگە قاراعاندا، شوقان ءۋاليحانوۆ ەس بىلگەلى ورىس زيالىلارى ىقپالىن سەزىنىپ وسكەن. كيرگيزدىڭ سوڭعى تسارەۆيچى (قازاقتىڭ سوڭعى حانزاداسى) وشاعىنا ەۋروپالىق ءبىلىم العان وقىمىستىلار ءجيى سوعىپ جۇرسە كەرەك، سودان بالاڭ سانا وزىق مادەنيەتپەن سۋعارىلىپ، قۇنارلى ءنارىن ىزدەنىمپاز بالا بويىنا سىڭىرگەن دە. ءىرى جەتىستىككە جەتۋ نەگىزى سوندا ەمەس پە...»  «ءيا، ءدال اڭعارىپسىز. – يسمايل بەيدىڭ كوزى جاساۋرادى.  كۇرسىندى. – الايدا ول سونداي ءىرى جەتىستىككە جەتكەنىمەن دە، ەگەر قۇداي عۇمىرىن قىسقا ەتپەگەندە، ودان ءارى ۇلكەن مادەنيەت تۇتقىنىندا قالا بەرمەس ەدى...» موينىن باياۋ بۇرىپ، جان-جاعىنا قارادى. جىم-جىرت. جۇرت ودان كوزىن الماي، تاعى نە ايتار ەكەن دەگەندەي، ءۇنسىز اۋزىن باعىپ تۇر. «ورىستىڭ تاربيەسىمەن باۋلىنىپ، بىلىمىمەن شەگەلەنگەن بۇگىنگى كوپتەگەن جاستار تۇركى دۇنيەسىنە ءۇمىتتى قوزعالىس اكەلدى ەمەس پە. – گاسپرينسكي بويىن تىكتەپ، كەۋدەسىن كەردى. نازارىن سەرالىگە تاستادى. – تۇسىنەمىسىز، بوز جىگىت، مەنىڭ بۇل سەنىمىمە سول دالەل». بوز جىگىت اۋزىن اشىپ ۇلگەرمەدى، تۇرعاندار ءبىر ءسات گاسپرينسكيدى قىزۋ قوشتاپ، پىكىر ءبىلدىرىسىپ قالدى. «جاقسى ايتتىڭىز...» «راس ءسوز، سەنىمىڭىز ورىندى، قادىرمەندى يسمايل بەي...» بىرەۋ كۇرسىندى: «بىراق، قايتەرسىز،  اللا ونىڭ ورىندالۋىن قوش كورمەدى...» ەكىنشى بىرەۋدىڭ سەنىمدى، وپتيميستىك داۋسى شىقتى: «شوقاننىڭ كەشكەن عۇمىرى مەن ارتىنا قالدىرعان ەڭبەكتەرى وسى قالپىندا-اق جاديدشىلەر ءۇشىن عيبراتتى...» ونى قولدايتىن پىكىرلەر دە ەستىلىپ جاتتى. «وقۋدىڭ، ءىلىم-ءبىلىمنىڭ سوڭىنا تۇسكەن سايىن ازاماتتىق سەزىمىڭنىڭ دە كوزى اشىلا تۇسەدى...» «قانداي قاراپايىم دا ءدال ءسوز»، – دەدى يسمايىل بەي باياۋ ۇنمەن. ونى اركىم باسىن شۇلعي،  قىزۋ قوستادى. سەرالى شىن كوڭىلىمەن: «ىسمايىل اعا، ءبىز ءسىزدى ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان ءۇمىتتى قوزعالىستىڭ كوشباسى دەپ بىلەمىز»، – دەدى. سول-اق ەكەن، ىسمايىل اعانى ءپىر تۇتقاندار ءار تۇستان ءۇن قاتىپ، جۇرەكجاردى سوزدەر اعىتىلىپ قويا بەردى: «ءوزىڭىز بەلگىلەپ بەرگەن مۇراتقا ادالدىق كورسەتۋ بىزگە پارىز...» «سىزگە لايىقتى قوسشى بولا بىلسەك قوي شىركىن...» مۇلدەم تابيعي، اق كوڭىلدەن ايتىلىپ جاتتى. وسىناۋ اشاڭ، ات جاقتى، شارشاڭقى ءجۇزدى قارت كىسىگە بارشاسى تەرەڭ قۇرمەتپەن قاراپ تۇردى.

«وعىلاندار»، – دەدى ول باياۋ ۇنمەن. وعىلاندار تىنا قالدى. «سىزدەر دۇرىس باعالاماي تۇرسىزدار. تۇركى دۇنيەسىنىڭ بۇگىنگى ۇكىلى ءۇمىتى – وزدەرىڭىز بولاسىزدار...» تۇركى دۇنيەسىنىڭ ۇكىلى ۇمىتتەرىنىڭ ەشقايسىسى ءتىس جارىپ ۇلگەرمەدى. ارالارىنا تەز دە جەڭىل باسىپ، اتلاس قامزولدى تولىق ادام كەلگەن، سول كەلگەن بەتتە  جارقىلداي      سويلەپ، كيىپ كەتتى: «مىرزالار، اس دايىن!.. يسمايل بەي، مارحابات! جۇرىڭىزدەر!...»  يسمايل بەيدىڭ قاسىنا تاقالىپ، قولتىعىنان دەمەدى. ورنىنان شاپشاڭ كوتەرىلگەن سەرالى ونى ەكىنشى قولتىعىنان الدى. ءسويتىپ ەكەۋى اقساقالدىڭ ورنىنان تۇرۋىنا جاردەمدەستى. اقساقال اللا رازى بولسىن ايتتى دا، قوجايىنمەن بىرگە، توپتى زالعا باستادى.

ءاليماردان بەك سەرالىمەن قاتارلاسا ءجۇردى. ەكەۋى ءبىر مەزەت ءبىر-بىرىنە ءسال جىميا كوز تاستاستى.  سەرالى دوسىنىڭ بۇل سىيىنا شىن ريزا ەدى. ول وسى دوسىنىڭ ارقاسىندا اتاقتى ۇستاز ىسمايىل گاسپرالىمەن جۇزبە-ءجۇز تانىستى. ءسوزىن ەستىدى. ەكەۋىنىڭ ورتاسىندا وتىرعاندا، بۇلار جايعاسقان  ديۆان الدىنا كىشىكتىك ىلتيپاتپەن  توپتالىپ كەلىپ،  لەبىزىنە قۇلاق تۇرگەن  مەيماندار كوزىنشە، ودان، ءبارى جاپىرىلىپ مەيماندوس داستارقان جايىلعان زالعا اۋىسقاندا، ءدام ۇستىندە، كوپشىلىككە ارناپ ايتقان وي-پىكىرلەرىن ەرەكشە سەزىممەن تىڭدادى. ءاربىر پىكىر ءبىلدىرۋشىنى تىڭداي وتىرىپ، وسى قاراپايىم دا ۇلى ادامعا دەگەن ءوزىنىڭ ىشكى قۇرمەتى ارتا تۇسكەنىن سەزدى. رەتىن تاۋىپ تىلدەسە تۇسۋگە تىرىستى. وسىناۋ قادىرمەندى كىسىنىڭ اۋزىنان ەستىگەندەرى ءوزىنىڭ ءومىر جولىنا سىن كوزبەن قايىرىلا ۇڭىلۋىنە تۇرتكى بولدى. ويتكەنى بۇل تۇركى جۇرتتارى كوسەمىنىڭ پايىمدارى ءتالىمدى ەدى. اسىرەسە تۋىسقان تايپالاردى، ءتۇبى ءبىر تۇركىلەردى جاقىنداستىرۋ جولدارىن پايىمداۋ حاقىنداعى سىر شەرتىسۋلەر وعان قاتتى اسەر ەتتى. جالپى، اقساقالمەن ءاربىر سويلەسۋ قۇرىلتاي قۋىپ كەلگەندەگى ماقسات-مۇراتىن ايقىنداي ءتۇستى، وي قوزعارلىق ءارى شىن مانىندە ەستە قالارلىق  سۇحباتقا اينالدى.

«ءتارجىمان» تۋعان توپىراققا ەككەن ءدان ورىس رەۆوليۋتسياسى جاۋىنىمەن ەرەكشە قۇنارلانىپ، جاپا-تارماعاي ونە باستاعان-دى. تەز بۇرشىك اتتى: رەسەي ورتالىعىنداعى وقيعالار تۇركىستاندىقتاردى دا ماۋجىراعان سالعىرت قالپىنان وقىس سەرگىتىپ، تىڭ سەرپىنمەن باس كوتەرتتى. جاڭاشىل تۇركىستاندىقتاردى. ءسويتىپ ولاردىڭ جاڭا تۇرپاتتى كۇرەسكە شىعۋىن جەدەلدەتتى. قارۋمەن ەمەس، سوزبەن.. سولاردىڭ بەل ورتاسىندا سەرالى دە ءجۇردى. بۇل جاڭاشىل كۇرەسكەرلەر ورتالىقتاعى مۇسىلماندارمەن بايلانىس ورناتۋعا وڭ يىقتارىن بەرىپ تۇردى. جاڭاشا، جاديدتىك وقۋعا كوشۋدى كوزدەدى. مەشىتتەر سالۋدى كوبەيتۋ ماسەلەسىن كوتەردى. سوسىن سولاردا وتكىزىلمەك جاڭاشا ۋاعىزدار ارقىلى بۇقارانىڭ كوزىن اشۋدى ماقسات ەتىپ قويدى. ادەتتە سىر بويىنان كوكتەم بەلگى بەرە كوتەرىلىپ، تەرىستىكتەگى جايىققا دەيىن سوزىلاتىن كوشى-قون جولىمەن جايلاۋعا قاراي قونىس اۋدارا باستايتىن، كۇزدەۋىن دە جولدا جەپ، داريا قاتا بەرگەندە عانا قىستاۋىنا ورالاتىن كوشپەندى جۇرت باعزى ءومىر سالتىنان باستارتۋعا ءماجبۇر بولعالى قاي زامان. ەلۋ جىلدا ەل جاڭا دەگەندى حالىق نەگە ايتقان دەيسىڭ. جات جۇرت بيلەۋشىسىنىڭ تابانىنا تۇسكەلى ودان دا كوپ ۋاقىت بولدى ەمەس پە. تيىسىنشە، تۇرمىسقا جاڭاشا بەيىمدەلۋ قاجەتتىگى تۋدى.  كوشى-قون جولى كەسىلگەن سوڭ، امال بار ما، قىسى-جازى سىر بويىندا تۇرۋ، ءبىر قوعالىكول اينالاسىندا جاتاق سىندى كۇن كەشۋ قاجەت بولدى. بىرتىندەپ ەل-جۇرت ءدىني-رۋحاني ءنار كوزى قاجەتتىگىن سەزىنە باستادى. سوندا سەرالى تۋعان سوناۋ كول جاعاسىنا تاقاۋ ءبىر دوڭگە ونىڭ اكەسىنىڭ بالتىك دەگەن اتالاس اعايىنى ايدىك مەشىت سالۋدى قولعا الدى. اتا-بابا قالپىنداعى كوشپەلى تۇرمىسى جويىلا باستاعان جۇرت مۇسىلماندىققا كوبىرەك مويىن بۇرىپ، كوپ جەردە وسىلاي ەتە باستاعان...

بىراق، ءدىن قايراتكەرلەرىنىڭ حالىقتى مۇسىلماندىق رۋحتا تاربيەلەيمىز دەگەن نيەتتەرى ۇقساعانمەن، تاسىلدەرى ەكى ايىرىلعان. اينالىپ كەلگەندە،  مولدالار اراسىندا ەسكى وقۋ جۇيەسىن جاقتايتىن قادىمشىلار مەن وقىتۋدىڭ جاڭا ءتاسىلىن قولدايتىن جاڭاشىل جاديدشىلەر پايدا بولعان. مىنە، سولار ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارا المادى. وسى ورايدا رۋحاني تىرشىلىكتەگى ەكى اعىم اراسىندا كۇرەس تۋدى. بۇل، اسىرەسە، ەۋروپالىق بولىكتەگى مۇسىلماندار اراسىندا ايقىن كورىندى. جاديدشىلەر تەك قۇراندى جاتتاتۋمەن شەكتەلەتىن قادىمشىلارعا قارسى تۇرىپ، مەكتەپتەردە جاراتىلىس نەگىزدەرىن وقىتۋدى قولعا الدى.  ال قادىمشىلار ولارعا قارسى بولدى جانە بۇل قارسىلىق كۇرەسىندە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ اكىمشىلىگىنە سۇيەندى.  قادىمي ءمولدالاردىڭ كوزىمەن قاراعاندا،  جاديدشىلەر – وزدەرىنىڭ ىشتەرىنەن شىققان ءدىنبۇزار رەۆوليۋتسيونەرلەر سياقتى ەدى. سول سەبەپتى ولار عايىپتان، بيلىك نامىسىن جىرتىپ شىعا كەلدى. ءسويتىپ، ءجاديدي تاسىلگە بەرىلگەن مولدالاردى بيلىككە «حۇكىمەت تۇعىرىن شايقاۋعا كىرىسكەن قاسكۇنەمدەر» دەپ تانىتتى. سونداي جالامەن قۇپيا پوليتسيانى سوڭدارىنا سالىپ قويدى. ال جاديدشىلەر بار بولعانى اعارتۋشىلىق جولدا ەڭبەك ەتۋشى مۇعالىمدەر ەدى، قادىمشىلار سولاردى ەل امان، جۇرت تىنىشتا قۋعىنعا ءتۇسىردى.  وسى ماسەلەنىڭ تۇركىستان ءىس-داعدىسىنداعى حال-جايى حاقىندا گاسپرينسكيدىڭ بىلگىسى كەلەتىنى كوپ ەدى. تيىسىنشە، تۇركىستاندىقتار دا وسىناۋ ۇلكەن عۇلامامەن تىكەلەي سىرلاسقانعا قۇمار-دى. سەرالى دە، ماحمۋد تا سول كەشتە مۇمكىن بولعان سۇحبات اۋقىمىندا ونىمەن قىزىق پىكىر الماستى. اقىل-كەڭەسىن تىڭدادى. داستارحان اينالاسىندا وتىرعان القالى جيىن الدىندا گاسپرالىق ىسمايىل اقساقال بىلاي دەدى: «قارا مىرزا تۇقىمىنان شىققان ورىس تاريحشىسى ايتپاي ما: ورىس تاريحى – جاۋلاپ الۋلار تاريحى دەپ. مەنىڭ ەلىمنىڭ جاۋلاپ الىنعانىنا ءجۇز جيىرما جىلدان اسىپ بارادى. كوركەم قىرىمنىڭ باسقىنشى تابانىنا باسىلعانىنا، اسەم باقشاسارايدىڭ قاۋساتىلعانىنا – ءبىر عاسىر ءام جيىرما جىل.  ءوز داۋىرىندە قىرىملى وعىلاندارى دا قاھارلى بولعان، كەۋدەسىن ەشكىمگە باستىرماي، ەڭسەسىن بيىك ۇستاعان. «دۇنيە – كەزەك» دەگەن وسى... ەندى زامان بولەك. ەندىگى زامان كۇرەس ءتاسىلىن وزگەرتۋدى تالاپ ەتەدى. ەندى ءبىزدىڭ حالىققا قارۋ كۇشىمەن جەڭىسكە جەتۋ جولى كەلمەسكە كەتكەن. ەندى تەك وقۋ-توقۋ، وزىق بىلىمگە ارقا سۇيەۋ كەرەك.  زورلىقپەن تاڭىلسا دا، رۋسيا بۇل كۇندە وتانىمىزعا اينالدى. ەندەشە، اقىرى ورتاق وتان تاپقان ەكەنبىز، ەندىگى ماسەلە – سوندا وزگە جۇرتپەن قۇقىق تەڭەستىرىپ، ءتۇبى ءبىر كۇللى تۇركىنىڭ قىسىمسىز ءومىر سۇرۋىنە قول جەتكىزۋدە».

وراي كەلگەن رەتتەردە قوناقتار ءتۇرلى ويدى ورتاعا سالىپ وتىردى.  «ءتارجىمان» ءبىزدىڭ دە سۇيسىنە وقيتىن ۇنپاراعىمىز دەگەندى باسا ايتتى. يسمايىل بەيدىڭ كوزقاراستارىن قالاي ءتۇسىنىپ قولدايتىندىقتارىن اڭگىمەلەدى. ءابدىراشيد قازىنىڭ اۆتونوميا حاقىنداعى تاماشا ەڭبەگىن اۋىزعا الدى: ول وتىرعاندارعا كەلەشەكتەگى مىندەتتى تۇسىندىرەدى، تۇركى جۇرتى ءۇشىن – ورىس دەموكراتياسى اۋقىمىندا ءوز مەملەكەتتىگىن قۇرىپ، ءوزىن ءوزى باسقارۋعا قول جەتكىزۋدىڭ جارقىن بولاشاعىمىز بولماعىن جاقسى ۇعىندىرادى. قازىرگى تاڭدا قۇدايدىڭ بىزگە، تۇركى جۇرتىنا، وسى ەكى اقساقالدى بەرگەنىنە شۇكىر... وسى ەكى اقىلمان نۇسقاعان جولمەن ءجۇرۋ ءجون... پاتشا كەڭشىلىكتەر جاساعان مۇمكىندىكتى پايدالانا وتىرىپ، جاديدتىك جۇمىستاردى ورىستەتۋ ءلازىم... ورىستىڭ زايىرلى وقۋ ورىندارىمەن ۇندەسەتىن مەكتەپتەر اشۋدى، جاڭا مازمۇنداعى وقۋلىقتار جازۋدى ورىستەتە بەرۋ ءجون... بۇل ورايدا تۇركىستاندىقتار قاراپ وتىرعان جوق، وتىزدان استام جاڭا مەكتەبى جۇمىس ىستەپ تۇر. مىنا ماحمۇت قوجا بىلتىر سامارقاندا جاديدتىك مەكتەپ اشقان، بيىل   گازەت اشۋعا كىرىستى، ءبارىمىز سوعان تىلەكتەس  ءارى جاردەمشى بولىپ وتىرمىز...

سىرلاسۋ ساعاتتارى بۇل كەشپەن شەكتەلگەن جوق. شارتاراپتان بارشاسى اڭساپ كەلگەن سەزدىڭ باستالار ۋاقىتى سوزىلعان سايىن، ونىڭ اشىلۋىن تاعاتسىزدانا كۇتىپ جۇرگەندەردىڭ شىدامى شيراتىلىپ، تۇگەسىلۋگە تاقالعان. بىرقاتارى ءتۇرلى كىشىگىرىم باسقوسۋلارىندا اعىمداعى ساياسي جاعداي جايىنداعى ويلارىن قىزىنا توگەتىن. ەندى بىرەۋلەرى پىكىرلەرىن سالماقپەن ءبولىسىپ جۇرگەن. تالايى قارالماق ماسەلەنى ءوزارا الدەنەشە مارتە ءار قىرىنان تالقىعا سالىپ ۇلگەرگەن-ءدى. ودان ءبىرازى، ۋاقىت وتكىزۋ ءۇشىن، ءتۇرلى قىدىرىسقا سالىنعان. كوپشىلىگى ساۋدا-ساتتىق ىستەرىن جۇرگىزەتىندىكتەن، بازار ارالاعان. ايگىلى جارمەڭكەدەگى سەنىمدى ءىس جۇرگىزۋشىلەرىنىڭ شارۋالارىنا باعىت-باعدار بەرىپ، ءتيىستى ادامدارمەن، نەمەسە ولاردىڭ دەلدالدارىمەن قاجەت كەلىسسوزدەر جاساپ جۇرگەن.  اقىرى، باسقوسۋدى ۇيىمداستىرۋشىلاردان كەشە، ءتۇرلى ءوزارا سىرلاسۋلار وتكەن كۇننىڭ كەشىندە جاڭا حابار كەلگەن-ءدى. ءبىرشاما ناقتىلانعان جوسپار جايىنداعى حابار. سەرالى جۇبايى مەن كىشكەنە قىزبالاسى ۇشەۋى ءبىراز قىدىرىستاعان دا، بۇل كەزدە ءبىر توپ سەرىكتەرىمەن بىرگە قالا الاڭىندا كورسەتىلىپ جاتقان كوشە ونەرپازدارىنىڭ ويىنىن  قىزىقتاپ تۇرعان. ويىن-ساۋىق كورۋشىلەردىڭ ارت جاق شەتىنە جەڭىل ات-اربا كەلىپ توقتادى. دەلبە ۇستاعان كوشىر جانىنداعى جاس جىگىت جەرگە ىرعىپ ءتۇستى دە، شەتكەرىرەك تۇرعان تۇركى زيالىلارىن تەز تاۋىپ الدى. ونىڭ اكەلگەن حابارىن قىربىق ساقال-مۇرتتى جىگىت قاناعاتتانا تىڭداعان. سالدەن  كەيىن ول ويىن تاماشالاۋشىلار اراسىنا ەندى. «مىرزالار، – دەدى سىبىرمەن. – يسمايىل بەي باستاعان وكىلدەرىمىز اكىمشىلىك كەڭسەسىنەن ورالعان ەكەن. ماڭىزدى اڭگىمە بار سياقتى. جولىعىپ قايتايىق». ەرلەر جوسپارلارىمەن زايىپتارىن قىسقا حاباردار ەتتى دە، اقىرىن ىعىسىپ، شابارمان سوڭىنا ىلەستى. ايەلدەر جاعى ويىندى تاماشالاۋلارىن جالعاستىرا بەردى. زايىبى زۋرا مەن قىزى ءرابيانى ەرتۋى سەرالىنىڭ تومەنگىقالا جارمەڭكەسىنە جەتكەنشە – وتاربا مەن وتكەمە ۇستىندە دە، جولدا باسىپ وتكەن قالالاردا دا  – ەرلەر قاۋىمىنا الاڭسىز ءۇيىرىلىپ، ساياساتقا قاتىستى قيلى اڭگىمە-دۇكەن قۇرىلعان جەردە كوبىرەك بولۋىنا كەدەرگى كەلتىرمەگەن-ءدى. قايتا، ساياحاتقا  وتباسىمەن شىققانىنىڭ ورىندى بولعانى انىق-تىن. سول جولى دا ولار تۇسىنىستىكپەن باس يزەسىپ، ايەلدەر قاۋىمى اراسىندا قالا بەردى.

يسمايىل بەي مەيمانحانا باعىنىڭ ساياسىنا قويىلعان توقىما كرەسلودا وتىر ەكەن. جان-جاعىندا قاۋمالاپ، ۇيىمداستىرۋ القاسىنىڭ مۇشەلەرى تۇر. الدەنەنى تالقىلاسۋدا سياقتى. تۇركىستاندىقتار كەلگەندە، تۇرعانداردىڭ ءبارى ءبىر ءسات ىسمايىل گاسپرالىنىڭ اۋزىنا قاراپ، ۇندەمەي قالدى. ول كوڭىلسىز كەسكىنمەن كەلگەندەرگە كوز تاستادى. اقىرىن ۇنمەن: «مىرزالار، گۋبەرناتورمەن ءتىل تابىسۋ مۇلدەم مۇمكىن بولمادى»، – دەدى. شامالى ۇنسىزدىكتەن سوڭ: «بىراق مىنا ءجۇسىپ پەن ونىڭ سەرىكتەرى بۇعان مويىپ وتىرعان جوق، – دەپ، وڭ قول جاعىندا تۇرەگەپ تۇرعان ات جاقتى، جيرەن شاشتى بويشاڭ جىگىتتى شەكەسىمەن نۇسقادى. – مۇندا جۇرت جەر-جەردەن ەرىككەننەن ات سابىلتىپ كەلگەن جوق قوي دەيدى...» ءجۇزى جىلىپ، كوڭىلدەنگەندەي كورىندى. بىرەۋ ميىعىنان كۇلدى: «جۇرەك جۇتقان...» تۇركىستاندىقتاردىڭ نازارى گاسپرالى اقساقال اساۋ باتىلدىعىن اتاپ ايتىپ وتىرعان ءجۇسىپ ەسىمدى جىگىتكە اۋدى. وسىناۋ وتكىر كوك كوزدى ءجۇسىپ اقشورا – ورىس جاندارمەرياسىنىڭ دەرەكتەرىندە يۋسۋف اكچۋرين دەپ تاڭبالانىپ جۇرگەن وتىزعا جەتە قويماعان جاس جىگىت ەدى. ول وسى رەسەيدە، سيمبيرسك قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەنى بولماسا، تۇرىك اراسىندا وسكەن بولاتىن. ەسى كىرمەي تۇرعاندا ونىڭ وتباسى تۇركياعا قونىس اۋدارعان. قارشادايىنان سوندا، ستامبۋلدا ساۋات اشتى، وقىدى. جاس تۇرىكتەر ۇيىمىنا مۇشە بولدى. سونىسى ءۇشىن ونى تۇرىك اكىمدەرى كوپ ۇزاماي اسكەري ۋچيليششەدەن شىعارىپ جىبەرەدى. ءجاي عانا وقۋدان الاستاپ قويا سالماي، ستامبۋلدان قۋادى. تەڭىز جاعالاۋىنىڭ الىس ءبىر قيىرىنداعى تريپوليگە جەر اۋدارادى. ودان ءجۇسىپ قاشىپ شىعىپ، مۇلدەم تۇركيادان اسىپ كەتەدى. فرانتسياعا ءوتىپ، پاريجگە بارادى. سوندا ساياسي عىلىمدار مەكتەبىنە وقۋعا تۇسەدى. ونى وقىپ بىتىرەدى دە، سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىندە وقۋعا ورنالاسادى، سوندا ساياسي ۇيىمدار تاريحىنان ديسسەرتاتسيا قورعايدى. ومىرلىك تۇعىرناماسى ايقىن، كۇرەسىنىڭ پالساپالىق نەگىزى قالانعان، عىلىمي اتاعى بار وقىمىستى يۋسۋف اكچۋرا بىلتىرلارى بىرقاتار ماڭىزدى ەڭبەك جاسادى. وسمانشىلدىق پەن يسلامشىلدىق كوزقاراستاردىڭ ءتۇپ-تامىرىن، ءمان-ماڭىزىن تالداۋعا الدى. ولاردىڭ قازىرگى داۋىردەگى ازاتتىق قوزعالىسىندا اتقارار مىندەتىنە توقتالدى. پايدالى ءام زالالدى جاقتارىن قاراستىردى. سونداي تىرنەكتەپ كەلتىرگەن دايەك-دالەلدەرىنىڭ نەگىزىندە بۇگىنگى كۇنى ۇستانۋعا تۇراتىن كوزقاراس نوبايىن جوبالادى. ونى جالپىتۇركىشىلدىك دەپ اتاۋعا بولار ەدى. ءتۇبى تۇركىلەردىڭ ءبىر بولۋىن كوزدەۋ – ازاتتىق قوزعالىسىنىڭ قازىرگى تاڭداعى بىردەن-ءبىر ءتيىمدى جولى. ال ورىس يمپەرياسىنىڭ الپاۋىتتارى تاپ وسى تۇركى بىرلىگىن كوزدەيتىن قوزعالىستان قورقادى. ءجۇسىپ مىسىردا شىعاتىن «تۇرك» گازەتى بەتتەرىندە الدەنەشە ماقالا جازىپ، قازىرگى تاڭدا وسمانشىلدىقتان، يسلامشىلدىقتان گورى جالپىتۇركىشىلدىك يدەولوگياسى دۇرىس بولماعىن نەگىزدەدى. سودان كوپ ۇزاماي قازانعا قونىس اۋداردى. سونداعى «قازان ءمۇحبيرى» («قازان ءتىلشىسى») گازەتىندە بۇگىنگە دەيىن ىستەپ كەلەدى.  قالامى قارىمدى كوسەمسوزشى. ءارى تاماشا ۇيىمداستىرۋشى دا. وسى سەزدى شاقىرۋشىلار قاتارىندا، ەڭ بەلسەندىلەردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلىپ ەڭبەك ەتۋدە. سەرالىنىڭ بايقاۋىنشا، قىلشىلداعان جاستىق جىگەرىمەن، ورتاعا شەتىن ۇسىنىستار شىعارىپ وتىرعان سەكىلدى. قازىر گاسپرينسكيدىڭ ءسوز ۇشىعىن وزىنە ارتقانىن بايقاسىمەن، باسىن يزەپ: «راس، – دەدى. – گۋبەرناتور تىيىم سالدى ەكەن دەپ، بۇعا بەرۋگە بولمايدى. پاتشا اعزامنىڭ ءوز كەڭشىلىگىمەن بەرگەن ەركىندىگى بارشاعا ءمالىم. قىسقاسى، ءبىز ادەيىلەپ جينالا تۇرىپ، سەزىمىزدى وتكىزبەي كەتە المايمىز». ىسمايىل گاسپرالى قولىن جايدى: «ەستىدىڭىزدەر عوي؟ نە ايتاسىزدار؟» تۇرعاندار اراسىنان: «سوندا قالاي؟ – دەگەن كۇدىكتى داۋىس ەستىلدى. – جيىنىمىزدى رۇقساتسىز اشا بەرەمىز بە؟» «تاپ سولاي». – ءجۇسىپ جىگەرلەنە باسىن شۇلعىدى. «ءابدىراشيت  اپەندى، ءسىز نە دەيسىز؟» – يسمايىل بەي سوندادايداعى ورىندىقتا ءۇنسىز وتىرعان ءىرى جاق سۇيەكتى كىسىگە بۇرىلىپ قارادى. ءابدىراشيت  اپەندى كەۋدەسىن كەرە تىنىستاپ: «رەتى كەلسە، رۇقساتپەن جۇمىس ىستەگەنگە نە جەتسىن»، – دەدى. «ۇرپاقتار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتىڭ كورىنىسى، – دەپ ويلادى سەرالى. – ەرەسەكتەردىڭ ساقتىققا بەيىم بولاتىنى تۇسىنىكتى-اۋ، بىراق بيىلعا وزگەرىستەردىڭ ءوزى  باتىلىراق  قيمىل جاساۋعا يتەرمەلەپ تۇر ەمەس پە. ءارى بۇل كىسى جاسقاناتىندار قاتارىنان ەمەس قوي...» ول ءابدىراشيت يبراھيموۆ تۋرالى ءتاپ-ءتاۋىر بىلەتىن. دۇرىسىندا، ونىڭ ون شاقتى جىلدان بەرى قولدان قولعا ءوتىپ وقىلىپ جۇرگەن «چۋلپان يولدىزى» («شولپان جۇلدىزى») اتتى كىتابىمەن تانىس-تىن. وتارلىق بۇعاۋ تۇنەگىندە قينالعان باۋىرلاستارعا جارىق جۇلدىزشا جول نۇسقايتىن بۇل شىعارما تۇرك حالىقتارى اراسىندا كەڭ تاراعان ەدى.   ابدىراشيت اپەندىنىڭ، نەمەسە، كوبىنە جەرلەستەرى ءراشيت قازى دەيتىن بۇل كىسىنىڭ ءومىر تاريحى وسىندا جينالىپ تۇرعانداردىڭ كوبىنە ءمالىم-ءدى. ول توبىل گۋبەرنياسىنداعى  تارا قالاسىندا تۋىپ-وسكەن، سوندا ساۋات اشقان. ودان  بۇحارادا وقىدى. وقۋىن بىتىرگەننەن كەيىن تارادا التى-جەتى جىل يمام، سوسىن ورىنبورداعى ءدىني باسقارمادا قازي قىزمەتتەرىن اتقارعان دا، تۇركياعا قونىس اۋدارعان. اتاقتى كىتابىن سوندا شىعاردى. تاپا-تال تۇستە قولىنا شىراق الىپ سوڭىنا ءتۇسىپ جۇرگەن پاتشا تىڭشىلارى، اقىرى، ونى وتكەن جىلى تۇتقىنداتىپ تىنعان-دى. دۇرىسىندا، ونى تۇركيا ۇكىمەتى قاماۋعا الدى. ورىس ۇكىمەتىنىڭ وتىنىشىنە سايكەس. ارتىنشا قول-اياعىن بۇعاۋلاپ، وتكەمەمەن رەسەيگە جىبەردى.  سويتىپ، بىلتىرعى تامىزدىڭ ورتاسىنا قاراي، كىسەندەۋلى ساياسي تۇتقىن ودەسسا پورتىنا جەتكىزىلگەن. سودان ءراشيت قازى توعىز-ون كۇن بويىنا ودەسسا اباقتىسىنىڭ ءدامىن تاتتى. وسى ىسمايىل اقساقالداردىڭ دەم بەرۋىمەن ۇيىمداستىرىلعان قوعامدىق پىكىردىڭ دۇمپۋىنە، اقىرى، اباقتى قۇلپى شىداس بەرمەيدى. ناتيجەسىندە، تۇركىشىل ازامات ازاتتىققا شىعادى...

مىنە، بۇل وسىنداي كىسى. تۇرمەدەن قۇتىلعاننان كەيىن دە تىنىم تاپپاي، ءوز وي-پىكىرىن جاريالاۋمەن ءجۇر. وسى سەزدى وتكىزۋ قاجەتتىگىن باتىل ايتىپ جۇرگەن كىسىلەردىڭ ءبىرى دە سول. ەندىگى سولقىلداقتىعى تۇسىنىكسىزدەۋ... تۇسىنىكسىزدەۋ ەمەس، تۇسىنىكسىز. ءوزىنىڭ اينالاسىنا ءۇيىرىلىپ جۇرگەن جاستارعا مۇلدەم تۇسىنىكسىز.  اسىرەسە ونى قادىر تۇتاتىن ءجۇسىپ اقشورانى سەركەسى رەتىندە تانيتىن جاستارعا. سونىمەن بىرگە قۇرىلتايدى ازىرلەۋدىڭ بارشا قارا جۇمىسىن تياناقتاپ جۇرگىزىپ جۇرگەن جاستارعا. مىنە، ولار جەتەكشىسىنە قارادى. ال ول: «الايدا رۇقسات جوق قوي!» – دەپ، تاۋسىلا ءۇن قاتتى. ءراشيت يبراھيموۆ مول دەنەسىمەن جۇسىپكە قاراي بۇرىلدى دا: «بارلىق مۇمكىنشىلىك قاراستىرىلدى ما، ءجۇسىپ مىرزا؟» – دەگەن ساۋال قويدى. ءجۇسىپ مىرزا باسىن يزەي تۇرىپ، احۋالدى ءتۇسىندىردى: «ءراشيت بەي، قانشا كۇن بولدى ءبىزدىڭ سابىلعانىمىزعا. ءوزىڭىزدى دە، ءتىپتى يسمايل بەيدى دە گۋبەرناتوردىڭ قابىلداۋىنا الىپ باردىق ەمەس پە. سىرعىتا جاۋاپ بەرگەنىن بىلەسىز. ال جاندايشاپتارى ارتىنان مۇلدەم جوق قىلدى. ءبىز ولارعا وسىنداعى ورىستىڭ نەبىر جايساڭىن سالدىق. ماكاريدەن بەرى جارمەڭكە اينالىمىنا ءبىر وزدەرى مول ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان، اكىم ەلەمەۋى مۇمكىن ەمەس الپاۋىتتاردى دا اراعا جۇرگىزدىك. نە شىقتى...» يىعىن قيقاڭ ەتكىزىپ، الاقانىن جايدى. «وكىمەت وكىلىن قاتىستىراتىنداي ەتسە شە؟» «و نە دەگەنىڭىز! قايداعى قاتىسقان؟! ولار مۇسىلمانداردىڭ جالپى باس قوسۋىنا مۇلدەم قارسى بولىپ وتىر ەمەس پە؟!» «نەگە سولاي؟» – دەپ، تۇرعانداردىڭ بىرەۋى شىتىناي ءۇن قوستى. «حۇسايىن كوپتىڭ كوكەيىندەگىنى قوزعاپ جىبەردى عوي. شىنىندا، نەلىكتەن ءبىز، روسسيالىق ادامدار، قالاۋىمىزشا جيىن وتكىزە المايمىز؟» ولارعا اششى كەكەسىندى داۋىسپەن ءۇشىنشىسى قوسىلدى. «اياز مىرزا، روسسيالىقتىڭ ءبارى بىردەي ەمەس، ۇلكەن وتباسىندا ءوز ۇلى مەن وگەي ۇلى دەگەن بولادى، ءسىز سول وگەيىنە جاتاسىز. ويتكەنى ءسىز، مەنىڭ قىمباتتىم، تاتارسىز، انە – باشقۇرت، مىنا كىسى – قىرىملى، انا تۇرعان – قازاق. تاعى ءبىر ماسقاراسى سول – ءبارىڭىز دە مۇسىلمانسىز...» «ءجا، سابىر ەتىڭىزدەر. – ءراشيت قازى قولىن كوتەردى. – بىزگە ءوزىمىزدى ۇكىمەتكە قارسى قويماۋ ءجون...» «ءبىز ەمەس، ۇكىمەتتىڭ ءوزى عوي!..» «دەگەنمەن! – ءراشيت قازى كوزگە اۋىر كورىنەتىن تۇلعاسىن جەڭىل كوتەرىپ ورنىنان تۇردى دا، قولىن شالت سىلتەدى. – ەستەرىڭىزدە بولسىن، ورەندەر، بۇگىنگى يمپەريا اياسىندا ءبىز ءوزىمىزدىڭ مۇددەمىزدى تەك بەيبىت جولمەن عانا قورعاي الامىز!» وتىردى. شامالى ۇنسىزدىكتەن سوڭ بىرەۋ تاڭىرقاعان داۋىسپەن: «بىراق ءبىز تەك سول بەيبىت جولدى عانا ۇستانىپ كەلەمىز ەمەس پە؟» – دەپ سۇراق قويدى. ىلە-شالا ەكىنشى داۋىس: «ءيا، – دەدى، – ءبىز تەك بەيبىت جولمەن كەلەمىز. بىراق ول ەش وڭ ناتيجە بەرگەن ەمەس». «ەندەشە نەندەي ايلا بار ەندى؟» «امال نەشىك، ەندى سەزدى وتكىزەمىز دەپ يەك قىشىتپاۋ ءلازىم دەڭىز...»

ەستىلە باستاعان ءجۇنى جىعىلىڭقى سوزدەردى كەنەت ءجۇسىپ اقشورا شورت كەستى: «جوق، امال بار! – دەدى ول كەسىمدى ۇنمەن. – ەندى بىزگە گۋبەرناتوردىڭ تىيىمىنا قاراماۋ عانا قالدى». «ەستيمىسىز، يسمايل اپەندى؟» –  ءراشيت قازى كوزىن سىعىرايتىپ، اۋەلى گاسپرينسكيگە، ودان اقشوراعا قارادى. سىناي قارادى. سوسىن جۇسىپكە تەسىلىپ قاراپ تۇرىپ، بىلاي دەدى: «ءبىز، ءار جاقتان تومەنگىقالالىق جارمەڭكەگە جينالعان كەلىمسەكتەر، وسىنداعى گۋبەرناتوردىڭ تىيىمىنا قارامايدى ەكەنبىز، جارايدى. الايدا مۇنداعى ءبىز جينالىسىمىزدى وتكىزبەك بولىپ وتىرعان كوپەستەر جيىنى ءۇيىنىڭ قوجايىندارى دا، قايداعى ءبىر مۇسىلمان كەلىمسەكتەرىنىڭ وتىنىشىنە بولا، وزدەرىنىڭ اكىمىنىڭ ءامىرىن تىڭدامايدى دەگىڭىز كەلە مە؟» «ماسەلە  كوپەستەر ۇيىنە قاراپ قالعان جوق، ءابدىراشيت اپەندى. –  ءجۇسىپ ماعىنالى كەسكىنمەن باسىن شايقاپ، ساۋساعىن شوشايتتى. – ماسەلەنىڭ كوكەسى جيىن وتكىزەتىن باسقا ورىن تابۋدا جاتىر. ال تاپقان ورىنىمىزدىڭ قوجايىنىنا ءبىز سەز وتكىزەمىز دەپ جار سالۋدىڭ قاجەتى شامالى عوي دەيمىن...» ءابدىراشيت اپەندى ءسال ويلاندى. جان-جاقتان ەستىلە باستاعان قۇپتاۋ سوزدەرگە قۇلاق ءتۇردى. سوسىن: «مۇندا قيسىن بار، – دەدى اقىرى. – مامىردا جاستاردىڭ ۇيلەنۋ تويى ۇستىندە دە ماڭىزدى قاۋلى شىعارا العان ەدىك قوي!»

جۇرت جەڭىلدەنە ءسوز قوزعاپ كەتتى. جازعىتۇرىم اعىمداعى ماسەلە بويىنشا  اقىلداسۋ ماقساتىمەن، چيستوپولدە وتكەن كامالوۆتار تويىندا باس قوسقاندارىن ەسكە ءتۇسىرىستى. سوندا توي داستارحانى مۇسىلمان قوزعالىسىنىڭ تولعاعى جەتكەن كەلەلى ماسەلەسىن تالقىلاۋ جينالىسىمەن جىمداسىپ كەتكەن ەدى... «ابدۋراحمان ءابزي، ەسىڭىزدە مە، توي ۇستىندە ساياسي احۋالدى ءبىرىنشى بولىپ اۋىزعا العان ءسىز ەدىڭىز عوي؟» «و نە دەگەنىڭىز، حۋسەين مىرزا، ساياسات ماسەلەسىن قوزعاۋعا مۇرىندىق بولعاندار، مەنىمشە، ەرلى-زايىپتى ياماشەۆتەر بولاتىن. جو-جوق، كامالوۆتاردىڭ وزدەرى ەكەن عوي!..» «قالاي بولعاندا دا، سول توي مەيلىنشە قىزىق جانە مازمۇندى ءوتتى: بارشا جۇرت رازى كوڭىلمەن تارقاعان...» «راس-اۋ، وسى وتپەك قۇرىلتاي جوباسىنا سول جولى كەلىسكەن ەدىك قوي...» بىرەۋ ءازىل ايتتى: «وندا جاس جىگىتتەردىڭ ءبىرىن شۇعىل ۇيلەندىرىپ جىبەرەمىز بە، قايتەمىز؟» «قالجىڭ ءوز الدىنا، ايتسە دە، ساۋىق كەشى رەتىمەن باس قوسۋىمىزعا ابدەن بولادى ەمەس پە؟!» «ەندى قالاي! مىنە اقىرىندا ورتاق وي قورىتتىق! – داۋسى جارقىن-جارقىن شىققان يۋسۋف اكچۋرا قولىن جىگەرلەنە سىلكىپ قالدى. – قازىر مەن ءوتىنىش ايتقان جىگىتتەر سول شارۋامەن شۇعىلدانىپ جاتىر. بالكىم، ەرتەڭگى كەشكى اس كەزى سيەزىمىزگە ۇلاسىپ قالار...»  يسمايل بەي باياۋ ۇنمەن: «الايدا، ورەندەرىم، اشىلماي قالمايتىن قۇپيا بولمايتىنىن ۇمىتپاڭىزدار، – دەپ، ساقتاندىرا سويلەدى. – رۇقساتسىز جيىن وتكىزگەنىمىز ءۇشىن ءبىزدى بيلىك باستان سيپاي قويماس... ساقتىق شاراسىن مۇقيات ويلاستىرىڭىزدار. سولاي ەمەس پە، ابدۋراشيد اپەندى؟» «دۇرىس ايتىپ وتىرسىز، يسمايل بەي. اپتىقپاڭىزدار، جاستار، جەتى رەت ولشەپ، ءبىر-اق كەسۋ ءجون...» «و، قادىرمەندى اعالار، قوبالجىماڭىزدار! ءبىز وكىمەتكە قارسى ءسوز ايتپايمىز، ەشقانداي دا شەتىن وي جوق بىزدە. ال ەل يگىلىگىنە باعىتتالاتىن تىلەكتەردى جۇيەلەپ، ۇكىمەتكە جولداي بەرۋگە پاتشا اعزامنىڭ ءوزى پۇرسات ەتكەن...» جۇرت كوڭىلى جايلانا باستادى...

...ەرتەڭىنە سەزدى ۇيىمداستىرۋشىلار ارنايى كولىكتەرمەن مەيمانداردى ايلاقتا توسىپ تۇرعان «گۋستاۆ سترۋۆە» وتكەمەسىنە جەتكىزدى. كەمە وكا وزەنى ايدىنىنا شىققاننان كەيىن، ءتۇس الەتىندە،  تۇڭعىش مۇسىلمان سەزى جۇمىسىن باستادى...

Cۋرەتتەردە: ي. گاسپرالى; س. لاپين; ش. ءۋاليحانوۆ; ا. يبراگيموۆ; ج. اقشورا; ءا. توپچيباشەۆ

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz