قازاقتىڭ اتا-بابالارى كىم بولعان؟ اباي ءىلىمى بۇل تۋرالى نە دەيدى؟ بۇلار ماڭىزدى سۇراقتار. سەبەبى، رۋحاني جاڭعىرۋ ءۇشىن ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق بولمىسىمىزدى دۇرىس ءتۇسىنىپ، ونىڭ ءمان-جايىن جاقسى ءبىلۋىمىز كەرەك. 

كونە تاريح بويىنشا ادامزات ءومىرى كوشپەندى داۋىردەن باستالادى. قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق كودى، ياعني ونىڭ وزىندىك بولمىسى كوشپەندى ءومىر سالتىمەن تىعىز بايلانىستى. ەندەشە قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرى الەمدىك رۋحاني مۇرانىڭ، بۇكىلادامزاتتىق كودتىڭ ءبىر بولىگى بولىپ تابىلادى. بۇل قۇندىلىقتار – ادامزات قوعامىنىڭ العاشقى رۋحاني جەتىستىكتەرى. قازاقتىڭ ۇلتتىق كودى – كوشپەندىلەر كودى. ەجەلگى ادامزات تىرشىلىگىنە كوز جىبەرەتىن بولساق، بۇعان كوز جەتكىزە الامىز.  

بۇگىنگى كۇندەرى تاريحشى عالىمدار ەجەلگى ادام تىرشىلىگى كوشپەندى ومىردەن باستالىپ، كوپتەگەن جىلدار وتكەن سوڭ عانا وتىرىقشىلىققا وتە باستاعانىن جاقسى دالەلدەلى. وتىرىقشىلىققا ءوتۋ اۋەلى جەر شارىنىڭ كەيبىر جەرلەرىندە بولىپ، سوڭىنان دۇنيەجۇزىن تۇگەل قامتىعان. ونىڭ ىشىندە قازاق حالقى بۇگىنگى وتىرىقشى ومىرگە حح عاسىردىڭ باسىندا عانا كەڭەس ءداۋىرىنىڭ ىقپالىمەن اۋىستى. وسىلاي تاعدىر حالقىمىزدى وتىرىقشىلىققا وتكەن سوڭعى حالىقتاردىڭ ءبىرى ەتىپ، كوشپەندى ءومىر سالتىنىڭ مۇراگەرىنە اينالدىردى. قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى، ەجەلدەن كەلە جاتقان كوپتەگەن ادەت-عۇرپى،  مەيرامدارى، تابيعات پەن الەمگە قاتىستى تۇسىنىك-پايىمدارى مەن ۇلتتىق ويىندارى ادامزاتتىڭ وتكەن ءومىرىن ەسكە سالىپ، بۇگىنگى كۇندەرى ولاردىڭ تۇرمىس-سالتىن كورسەتكەندەي بولادى. وسى سەبەپتەن دە قازاق حالقىنىڭ كەيبىر ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىن بۇگىنگى كۇندەرگە دەيىن ساقتالىپ كەلە جاتقان بۇكىلادامزاتتىق قۇندىلىقتاردىڭ قاتارىنا جاتقىزۋعا بولادى. ول قۇندىلىقتاردىڭ اراسىندا قازاق حالقىنىڭ وزىندىك مادەنيەتى  جانە سالت-داستۇرلەرىمەن بىرگە، قازاقتىڭ ۇلتتىق ويىندارى قىز قۋ، كوكپار، تەڭگە الۋ، ات شابىس، توعىزقۇمالاق، مۋزىكا اسپابى دومبىرا، كيىز ءۇيى سول ەجەلگى كوشپەندى ومىردەن كەلە جاتقان ۇلتتىق كودتىڭ كورىنىستەرى ەكەنىنە داۋ جوق. كوشپەندى ءداۋىردىڭ بۇل ەرەكشەلىكتەرى جەر شارىنداعى كوپتەگەن حالىقتاردا ءالى دە كەزدەسەتىنى وسىنىڭ ءبىر دالەلى. 

قازاقتىڭ ۇلتتىق كودى وتە كونە عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە، ول كوشپەندى ءومىر سالتىمەن بۇكىل الەم ۇيلەسىمدىلىگىنەن پايدا بولعان. بىراق بۇگىنگى كۇندەرى كوشپەندىلىك، سونىمەن بىرگە قازاق بولمىسى تۋرالى تەرىس وي-پىكىر قالىپتاسىپ وتىر. تەحنوكراتتىق وكىلدەر، ونىڭ ىشىندە باتىس ويشىلدارى كوشپەندىلەردى وركەنيەتكە قارسى قويىپ، ولاردى جابايى حالىق رەتىندە قابىلدايدى. بۇل ادامدى تولعاندىراتىن وتە كۇردەلى ماسەلە. شىن مانىندە، ءبارى كەرىسىنشە – قازىرگى زاماندا كوشپەندىلەر ەمەس، وتىرىقشى حالىقتاردىڭ ءوزى جابايىلانىپ كەتتى. 

ارينە، مۇنداي پىكىر اۋەلدە توسىن، ءارى داۋلى بولىپ تا كورىنۋى مۇمكىن. سوندىقتان ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارىپ، ايتىلعان ويدىڭ ادىلدىگىن كورۋ ءۇشىن وركەنيەت پەن جابايىلاردىڭ ايىرماشىلىعىنا كوز جىبەرىپ، سالىستىرىپ كورەلىك. 

وركەنيەت جانە جابايىلار. ءبىر باتىس عالىمىنىڭ «وركەنيەت پەن جابايىلار (ۆارۆارلار) ۇنەمى كۇرەستە. ادەتتە بۇل كۇرەستە جابايىلار جەڭەدى» دەگەن ءسوزى بار. وسىلاي باتىس ويشىلدارى جابايىلاردىڭ ۇنەمى جەڭىسكە جەتەتىنىن مويىندايدى، بىراق سەبەبىن تۇسىندىرە المايدى، نەمەسە تۇسىندىرگىسى كەلمەيدى.  ونىڭ دا سەبەبى بار. جابايى دەپ سانالاتىن كوشپەندىلەردىڭ باسىمى تۇركى حالىقتارى. سوندىقتان ەدىل باتىر (اتتيلا) باستاعان كونە عۇنداردىڭ، سەلجۇك تۇرىكتەرىنىڭ، وسمان يمپەرياسىنىڭ تىزەسى باتقان ەۋروپالىقتار، قىپشاقتاردان تەپەرىش كورىپ، تۇركى-مونعولداردىڭ ەزگىسىندە بولعان رەسەيلىكتەر، وزدەرىن كونە مادەنيەتتىڭ وشاعى دەپ سانايتىن يراندىقتار (فارسىلار) تۇركى الەمىنىڭ وركەنيەتتە الاتىن ورنىن مويىنداعىسى كەلمەيدى. ولاردىڭ اسەرىنىڭ كۇشتىلىگى سونشالىقتى، بۇگىنگى كۇندەرى بۇكىل الەم سولاردىڭ وي-پىكىرىن قولداپ وتىر. 

شىنىندا دا، بۇل پارادوكس. 

جابايىلار جەتىلمەگەن، وركەنيەتتى ەلدەن تومەن بولسا، وندا قالايشا تومەن ەل وزىنەن جوعارى ەلدى ۇنەمى جەڭىپ وتىرعان؟ ال تاريح شىندىعى – وسى. جابايىلار وركەنيەتتى ۇنەمى جەڭىپ وتىرعان جانە الەمدەگى ەڭ ءىرى مەملەكەتتەردىڭ نەگىزىن قۇرعان. بۇعان ب.ز.د. ءىۋ عاسىرداعى ەجەلگى عۇندار، ودان كەيىنگى ۇلى تۇرىك قاعاناتى، شىڭعىسحان، ءامىر تەمىر جورىقتارى، يندياداعى ۇلى موعول يمپەرياسى، ودان بەرگى وسمان يمپەرياسى ءتارىزدى ۇلى مەملەكەتتەر تاريحى جاقسى دالەل.  وتىرىقشى ەلدى جەڭىپ بۇل مەملەكەتتەردى ورناتقان جابايىلاردىڭ بارلىعى دەرلىك كوشپەندىلەر جانە تۇرىكتەر ەدى. 

بۇل قۇبىلىستىڭ سىرىن ءتۇسىنۋدىڭ ماڭىزى وتە زور. اسىرەسە اتا-بابامىز كوشپەندى بولعان بىزگە، قازاقتار ءۇشىن. سەبەبى، بۇل ماسەلەگە تەرەڭدەمەگەن، تەك باتىس عالىمدارىنىڭ وي جۇيەسىن قابىلداعان كەيبىر قازاقتاردا دا كوشپەندىلەر مادەنيەتتەن ارتتا قالعان، جابايى ەل دەگەن وي قالىپتاسقان. ءتىپتى كەيبىر قازاق عالىمدارى «كوشپەندى» دەگەنگە ارلانعانداي، تاريحتان ءتۇرلى مىسالدار ىزدەپ، قازاقتى وتىرىقشى ەلدىڭ قاتارىنا قوسۋعا ۇمتىلادى. ولاردىڭ ويىنشا: جابايىلار وركەنيەتكە قارسى جانە ونى جويۋشىلار، ادامزات قوعامىنىڭ دامۋىنا زيان كەلتىرۋشىلەر. باتىس عالىمدارى تۇجىرىمدايتىن «جابايىلار مەيىرىمسىز-وزبىر، قاتال-زۇلىم، ادامگەرشىلىگى تومەن» دەگەن ويدى قابىلداپ، تولىق سەنگەنى سونشالىقتى، ءتىپتى ولاردىڭ باسقاشا ويلاۋعا قابىلەتى جوق ءتارىزدى. كوشپەندىلەردىڭ ۇنەمى جەڭىسكە جەتۋ سەبەبى –  ولاردىڭ مادەنيەتى جوق جابايىلىعى، مەيىرىمسىز قاتالدىعى، تەك قارا كۇش، باسشىلارىنىڭ وزبىر-قانىپەزەرلىگى. قازىرگى زامانداعى كوپشىلىك قاۋىمنىڭ ويى وسى. 

بىراق وسىنداي ويدىڭ شىرماۋىندا ءجۇرىپ ەڭسەمىزدى كوتەرە الامىز با؟ ۇلتتىق كودىمىز وسىنداي ناشار بولسا رۋحاني جاڭعىرۋ مۇمكىن بە!؟ ارينە، مۇمكىن ەمەس! سوندىقتان ۇلتتىق كودىمىزدىڭ قالىپتاسۋ تاريحىنا كوز جىبەرىپ، ماسەلەنىڭ باسىن اشىپ الۋىمىز كەرەك. 

ەگەر ماسەلەگە تەرەڭىنەن ۇڭىلەتىن بولساق، شىن مانىندە ولاي ەمەس، ءتىپتى، مۇلدە كەرىسىنشە ەكەنىنە كوزىمىز جەتەدى. 

رۋحاني جاڭعىرۋ بوس الاڭدا پايدا بولمايدى. وعان ىرگەتاس كەرەك. ىرگەتاسىمىز – حالقىمىزدىڭ وتكەن زاماندا قالىپتاسقان ۇلتتىق كودى. بۇل ونىڭ رۋحاني بايلىعى. سول وتكەندەگى جيناعان بايلىقتى ىرگەتاسقا اينالدىرىپ، وركەنيەتتىڭ ءزاۋلىم عيباراتىن ورناتىپ، رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ جاڭا بەلەسىنە كوتەرىلە الامىز. وسىلاي جارقىن كەلەشەگىمىزدى قۇرامىز. رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ قابىرعاسى كەلەشەكتە قالاناتىن بولسا، ال ىرگەتاسى – وتكەندە قالانعان ۇلتتىق كودىمىز. ىرگەتاسىمىز ءالسىز، ناشار بولسا جاساعان رۋحاني جاڭعىرۋىمىزدىڭ عيماراتى دا ۇزاق ءومىر سۇرە المايدى. سوندىقتان مىقتى ىرگەتاس كەرەك. وسى تۇرعىدان العاندا، رۋحاني جاڭعىرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ ىرگەتاسىمىزدىڭ قانداي مىقتى ەكەنىن، ياعني اتا-بابالارىمىزدىڭ كىم بولعانىن جانە قانداي جەتىستىكتەرگە جەتكەنىن ءبىلىپ، ءتۇيسىنۋدىڭ ماڭىزى اسا زور. 

ول ءۇشىن اۋەلى ونى انىقتايتىن بەلگى (كريتەري) كەرەك. قانداي بەلگى بويىنشا ءبىز ءوزىمىزدىڭ وتكەن جاعدايىمىزدى انىقتاي الامىز؟ ەگەر وسى سۇراقتىڭ شەشىمىن تابا بىلسەك، جابايىلار مەن وركەنيەتتىلەردىڭ دە اراسى اشىلىپ، اقيقاتىنا جەتەمىز. سەبەبى كىمنىڭ كىم ەكەنىن تۇسىنۋگە مۇمكىندىك تۋادى. 

وركەنيەت پەن جابايىلاردىڭ اراسىنداعى تالاستىڭ شەشىمى وسى كۇردەلى سۇراقتىڭ جاۋابىنا بايلانىستى. 

بۇل سۇراقتىڭ جاۋابىن اباي مۇراسىنان تابۋعا بولادى. اباي ءىلىمى ارقىلى ەجەلگى قازاقتىڭ جابايى بولماعانىن، كەرىسىنشە جەتىلگەن ەر مىنەزدى ءجاۋانمارت بولعانىن كورۋگە بولادى.

اباي قىرىق ءۇشىنشى سوزىندە «ادام ۇعىلى ەكى نارسەدەن: ءبىرى – ءتان، ءبىرى – جان» دەيدى. ياعني، ادام بالاسى رۋحاني جانە زاتتىق بولمىستاردان، ياعني جان جانە تاننەن قۇرالعان. وسىعان بايلانىستى جەتىنشى سوزىندە جان قۇمارى جانە ءتان قۇمارى بولاتىنىن جازادى. ەكەۋى ەكى بولەك جانە ولار ءبىر-بىرىمەن ۇنەمى كۇرەستە. 

ءتان قۇمارى ادامنىڭ ءتانىن قاناعاتتاندىرۋدان شىعادى. ءتان قۇمارى تورتەۋ – ۇيقى، تاماق، قورعانۋ جانە ۇرپاق قالدىرۋ. بۇلار جان قۇمارىن قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن، ياعني ادامعا ءومىردىڭ تۇپكى ماقساتىنا جەتۋى ءۇشىن كەرەك. بىراق كوپشىلىك بۇل اقيقاتتى بىلمەيدى، نەمەسە بىلگىسى كەلمەيدى. وسىلاي قازىرگى زاماندا جان قۇمارى ۇمىتىلىپ، ءتان قۇمارىنا باعىتتالعان وركەنيەت ءداۋىرى تۋىپ وتىر. سوندىقتان كوپشىلىكتىڭ تۇسىنىگى بويىنشا، وركەنيەت دەگەنىمىز – عىلىمي-تەحنيكالىق جەتىستىكتەرگە نەگىزدەلگەن، ياعني ءتان قۇمارىن قاناعاتتاندىرۋعا باعىتتالعان ءومىر سالتى. جان قۇمارى ەكىنشى ماقساتتا. ءتان قۇمارى جان قۇمارىنان جوعارى قويىلىپ، ءتان قۇمارىنا ارنالعان ارەكەتتىڭ بارلىعى جەتىستىك رەتىندە قابىلدانادى. بۇل جەتىستىكتەر ماتەريالدىق الەمنىڭ ءومىرىن جالعاستىرۋعا ارنالعان بارلىق جان يەلەرىنە – جانۋارلارعا دا، ادامدارعا دا ءتان. 

بىراق اباي ءوزىنىڭ قارا سوزىندە ادام جانۋارلاردان بولەك ەكەنىن، ونىڭ حايۋاناتتاردان ارتىق جاراتىلعانىن دالەلدەيدى. ول ارتىقشىلىق نەدە؟ ول ارتىقشىلىق – ادامنىڭ جان قۇمارىنا بەرىلىپ، رۋحاني جاڭعىرۋ جولىنا ءتۇسۋ مۇمكىندىگىندە. سول مۇمكىندىكتى پايدالانعاندا عانا ادام قاتارىنا قوسىلۋعا بولادى. ال پايدالانا بىلمەيتىندەردى ابايدىڭ «جارىم ادام»، نە بولماسا «دالاداعى اڭدارسىڭ» دەپ اڭمەن تەڭەيتىنى بار ەمەس پە!؟ ول مۇمكىندىكتى دۇرىس پايدالانۋ ءۇشىن ادامعا حايۋاناتتاردان بولەك ەرەكشە اقىل جانە ەرىك بەرىلگەن. ابايدىڭ ءوزى بۇل تۋرالى وتىز سەگىزىنشى سوزىندە انىق جازادى.  وكىنىشكە وراي، ادامدار بۇل ەرىكتى ءوزىنىڭ ناپسىسىنە پايدالانىپ، كۇنالى ىستەرگە بارادى. وسىلاي ناپسىقۇمارلىق باسىم بولىپ، الەم ۇيلەسىمدىلىگى بۇزىلادى. مىسالى، اركىم ۇيقىدا مامىق توسەكتى ۇناتادى، ەگەر ۇلكەن سارايدا بولسا ءتىپتى جاقسى. تاماعى قاراپايىم ەمەس، ءتىل ۇيىرەتىن ءدامدى جانە مول بولۋى كەرەك. قورعانۋ ءۇشىن قارۋ-جاراقتىڭ نەشە تۇرلەرىن جاساپ، كۇردەلەندىرە بەرمەك. ۇرپاق قالدىرۋعا ۇمتىلىس مولشەردەن اسىپ، ناپسىقۇمارلىققا، جەزوكشەلىككە اينالادى. وسىنىڭ بارلىعى  -- جان قۇمارىن ۇمىتىپ، ءتان قۇمارىنا بەرىلۋ بەلگىلەرى. ادامدى ءناپسى جەڭىپ، ول حايۋان جاسامايتىن قىلىقتى جاساپ، تومەن قۇلدىرايدى. ءناپسىسى جەڭگەن ادام حايۋاننان دا جامان. سەبەبى حايۋان تابيعي زاڭدىلىقتاردى بۇزبايدى. ونىڭ اقىلى جوق. ال ادام بولسا، ءناپسى جولىندا  ءوزىنىڭ اقىلىمەن حايۋان جاسامايتىن جولداردى ويلاپ تابۋدان تايىنبايدى. وسىلاي كەيبىرەۋلەر حايۋاننان دا جامان بولىپ ءجۇر. بىراق وزدەرى تۇسىنبەيدى. ەشكىم جەڭە الماي جۇرگەن جەمقورلىق سەبەبىنىڭ ءبىرى دە، مىنە، وسىندا. 

ءتان قۇمارىنا بەرىلگەن ادام ازىپ، ماڭگۇرت،  سوڭىندا قولىنان ەشتەڭە كەلمەيتىن بولبىر ادامعا اينالادى. رۋحاني قۇلدىراعان ادام ار-ۇياتتان ايرىلىپ، قايرات-جىگەرى تاۋسىلادى. ال قوعام قۇلدىراۋ جولىنا تۇسەدى. 

وسىدان ماڭىزدى تۇجىرىم شىعادى. رۋحاني تۇرعىدان، نە بولماسا زاتتىق تۇرعىدان قاراۋعا بايلانىستى ادام قوعام ءومىرىن ەكى ءتۇرلى قابىلدايدى. ادامنىڭ قوعامدى باعالاۋى وسى ەكى كوزقاراسقا بايلانىستى. ءتان قۇمارى تۇرعىسىنان العاندا بۇگىنگى تەحنوكراتتىق وركەنيەت جەتىلگەن جانە كۇننەن كۇنگە العا باسىپ كەلە جاتىر.  ال جان قۇمارى تۇرعىسىنان الىپ قاراساق – بۇگىنگى وركەنيەت جەتىلۋ ەمەس، رۋحاني قۇلدىراۋ ءداۋىرى. بۇل داۋدىڭ شەشىمى جوق ءتارىزدى. سەبەبى، جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىن ايىرىپ، ولاردىڭ جاقسى-جامان جاقتارىن ءتۇسىنۋ قاراپايىم ادامعا وڭاي ەمەس، جانە ءاربىر جەكە ادامنىڭ وي-ورىسىنە بايلانىستى بولادى. وسىلاي بۇكىل ادامزات وركەنيەت ماسەلەسىندە ەكىگە جارىلىپ وتىر. 

ماسەلەنى شەشۋ ءۇشىن اباي ىلىمىنە جۇگىنىپ كورەلىك. دانىشپان اباي بۇل داۋدىڭ شەشىمىن تاۋىپ بەرەدى. 

جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىنىڭ قايسىسى جوعارى؟ ادام ءومىرىنىڭ باعىتى وسى سۇراقتىڭ جاۋابىنا بايلانىستى ەكى ءتۇرلى بولادى. اباي جان تاننەن جوعارى، سوندىقتان جان قۇمارى ءتان قۇمارىنان ارتىق ەكەنىن دالەلدەيدى. ادام ءومىرىن انىقتايتىن نارسە – جان قۇمارى. ادام عانا ەمەس، بۇكىل قوعام ءومىرىن انىقتايتىن وسى بەلگى. نەعۇرلىم ءومىر جانعا جايلى بولسا، ول – سولعۇرلىم جوعارى. ياعني، جان قۇمارى ىقپالىنداعى قوعام ءتان قۇمارى ىقپالىنداعى قوعامنان جوعارى تۇر.

ەندى وركەنيەت پەن جابايىلىقتى ءبىر-بىرىنەن ايىرىپ، ولاردىڭ قايسىسى ارتىق ەكەنىن ءتۇسىنۋ كەرەك. ول ءۇشىن  قايسىسى جان قۇمارىنا، ال قايسىسى ءتان قۇمارىنا بەيىم ەكەنىن بىلۋگە تۋرا كەلەدى. وسىلاي ءوزىمىزدىڭ كىم ەكەنىمىزدى ءتۇسىنىپ، ادامزات تاريحىنداعى ورنىمىزدى كورە الامىز. 

جابايىلار كىم بولعان؟ «جابايىلار» شىنىمەن دە جابايى بولعان ما؟ قازىرگى زامانداعى تۇسىنىك بويىنشا كوشپەندىلەردىڭ بارلىعى «جابايىلار». ەجەلگى ادامداردى دا وسى قاتارعا قوسادى. مۇنداي پىكىر ادامنىڭ رۋحاني بولمىسىن ەسكەرمەي، ونى تەك قانا ءتان رەتىندە قابىلداۋدان شىعادى. ارينە، بۇل تازا ماتەرياليستىك كوزقاراستان شىعاتىن جاڭساق پىكىر. سەبەبى، تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرەتىن ادامدار جابايى بولۋى مۇمكىن ەمەس. كوشپەندىلەر وزدەرىن تابيعاتتىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە سەزىنىپ، تاڭىرگە تابىنعان. ءتاڭىر دەگەنىمىز اسپان، تابيعاتتى بىلدىرەدى. قازىرگى كەزدەگى قازاقتاردىڭ ادام «ءولدى» دەمەي، «قايتتى» دەپ، تابيعاتتىڭ باسقا  دەڭگەيىنە وتكەنىن ءبىلدىرىپ، ارۋاقتاردى ۇمىتپاي، ولارمەن ۇنەمى بايلانىستا وتىراتىنى وسىنى بىلدىرەدى. ولار وزدەرىن تابيعاتتىڭ اجىراماس بولىگى رەتىندە سەزىنىپ، الەمدەر بايلانىسىن بۇزباي، تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرگەن. وسىلاي كوشپەندىلەر تاڭىرگە قۇلشىلىق ەتىپ، تابيعات ىقپالىمەن، بولمىس زاڭدىلىعىمەن بىرگە بولعان. الەممەن ءبىرتۇتاس بولىپ، بىرىككەن. الەمدى كەمشىلىكسىز ءبىر جاراتۋشى جاراتىپ، ونى ءوزى باسقارىپ وتىرعاندىقتان، مۇنداي ومىردە دە كەمشىلىكتىڭ بولۋى مۇمكىن ەمەس. ەندەشە كوشپەندىلەر ءومىرى دە كەمشىلىكسىز بولدى. جان تابيعات اياسىندا ەۆوليۋتسيا بويىنشا ۇزدىكسىز جەتىلۋ بارىسىندا. بۇل جاعداي كەمشىلىكسىز كوشپەندىلەرگە بۇكىل ادامزات ءومىرىن رەتتەپ، بولمىس ومىرىمەن ۇيلەسىمدى بولۋىن رەتتەپ وتىرۋعا مۇمكىندىك بەردى. كوشپەندىلەر وسىلاي  ادامزات قوعامىن ءبىر قالىپتا ۇستايتىن نەگىزگى كۇش بولدى. ءتان قۇمارىنا بەرىلىپ، ەۆوليۋتسيالىق جولدان شىققان حالىقتاردى جونگە سالىپ، ولاردى ۇيلەسىمدى ومىرگە قايتارىپ وتىرعان. كوشپەندىلەردىڭ وتىرىقشىلاردى باعىندىرىپ، ۇلى مەملەكەتتەر قۇرعاندا ەلدە تىنىشتىق ورناپ، ءوزارا قارىم-قاتىناستىڭ جاقسارۋى، حالىقتىڭ ءومىرى ءبىر قالىپقا كەلۋى وسىنىڭ دالەلى. كوشپەندىلەر وسىلاي ادامزات ءومىرىنىڭ ەۆوليۋتسيالىق وركەندەۋىندە نەگىزگى كۇش بولعان. ونىڭ سەبەبى دە بار. اباي ءوزىنىڭ وتىز سەگىزىنشى قارا سوزىندە «اللا تاعالا – ولشەۋسىز، ءبىزدىڭ اقىلىمىز – ولشەۋلى. ولشەۋلىمەن ولشەۋسىزدى بىلۋگە بولمايدى» دەپ جازادى. كوشپەندى ءومىر – ءمىنسىز الەمدىك سانانىڭ جاراتقانى بولسا، ال وتىرىقشى ءومىر – ادامنىڭ شەكتەۋلى اقىلىمەن پايدا بولعان جاساندى ءومىر. كوشپەندى ءومىر ءمىنسىز اللا تاعالانىڭ جاساعانى، ال وتىرىقشى ءومىر – ادامنىڭ ولشەۋلى ويىنان پايدا بولعان ءومىر. ولشەۋسىز بەن ولشەۋلىنى سالىستىرۋعا بولمايدى. اباي وتىز سەگىزىنشى سوزىندە ولشەۋلىنىڭ ولشەۋسىزدىڭ جاساعانىن جاساماق تۇگىلى، ونى تۇسىنە دە المايتىنىن جازادى. ەندەشە ولشەۋسىز جاساعان كوشپەندى ءومىردى ولشەۋلى جاساعان وتىرىقشى ومىرمەن قالاي سالىستىرا الامىز؟ ال ولشەۋلى ادام ويى جاساعان ءومىردى ولشەۋسىز اللا تاعالا جاساعان ومىردەن ارتىق دەگەننىڭ ءوزى، يسلام تۇرعىسىنان ء(تىپتى قاي ءدىن تۇرعىسىنان بولسا دا) العاندا جاراتۋشىعا كۇمان كەلتىرۋ بولىپ شىعار ەدى. بۇل – جابايىلاردىڭ وتىرىقشىلاردان كەم ەمەس، كەرىسىنشە ارتىق ەكەنىنە ءبىر دالەل.    

ەكىنشى دالەل – وركەنيەت پەن جابايىلىقتىڭ اراسىنداعى تارتىس جان قۇمارى مەن ءتان قۇمارىنىڭ ۇزدىكسىز كۇرەس ايناسى. جان قۇمارى ءتان قۇمارىنان جوعارى ەكەنى ايتىلدى. ءتان قۇمارى جەڭىپ، جان قۇمارى كۇيزەلگەندە كوشپەندىلەر كەلىپ جان قۇمارىن قايتا قالپىنا كەلتىرەدى. مىسالى، كوشپەندىلەر ءىرىپ-شىرىگەن بۇحار حاندىعىن، ءوزارا كۇرەسىپ بىرىگە الماي جۇرگەن ورىس كنيازدەرىن، رۋحاني قۇلدىراعان ەرتەدەگى ريم يمپەرياسىن وسىلاي قۇتقاردى. جانى ساۋ ادامنىڭ ءتانى دە ساۋ، سوندىقتان ول ءتان قۇمارىنداعى ادامنان جوعارى تۇرادى. ونىڭ رۋحاني كۇشى بار. رۋحاني كۇش پەن زاتتىق كۇش كۇرەسكەندە ءاردايىم رۋحاني كۇش جەڭەدى. سەبەبى رۋحاني كۇشتىڭ قولداۋشىسى – جوعارى جاراتۋشى. وعان سۇيەنگەندى ەشقانداي كۇش جەڭە المايدى. ال زاتتىق كۇش تەك قانا وزىنە عانا سۇيەنەدى. سوندىقتان، ول ارقاشان جەڭىلىستە. رۋحاني كۇشى بار كوشپەندىلەر ءتان قۇمارىمەن السىرەگەن وتىرىقشىلاردى وڭاي جەڭىپ، ولاردى ءتۇرتىپ، ۇيقىدان وياتقانداي بولادى. وسىلاي كوشپەندىلەر ادامزاتتىڭ قوزعاۋشى كۇشىنە اينالعان. ەگەر وسىنداي كۇرەس بولماسا ادامزات رۋحى الدەقاشان تەرەڭ ۇيقىعا باتىپ، قوعام ءىرىپ-ءشىرىپ، كەيبىر ۇلى يمپەريالار عانا ەمەس، ءتىپتى بۇكىل ادامزات جەر بەتىنەن الدەقاشان جويىلىپ كەتەر مە ەدى، كىم ءبىلسىن. 

ادام ءومىرىنىڭ جانە تابيعاتتىڭ وزگەرىسكە ءتۇسۋى وتىرىقشىلىققا وتكەن مەرزىمنەن باستالعان. وسىلاي قازىرگى زاتتىق وركەنيەتتەن شىققان ادامزات زارداپتارىنىڭ سەبەبى – وتىرىقشى ءومىر سالتى ەكەنىن كورەمىز. زاتتىق وركەنيەت ادامزات قوعامىن عانا ەمەس، بۇكىل جەر بەتىندەگى تىرشىلىككە قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىر. سوندىقتان تابيعات ءتۇرلى جەر سىلكىنىسى، مۇحيتتاعى تسۋنامي، اۋا رايىنىڭ وزگەرىستەرى ءتارىزدى بەلگىلەر بەرەدى. بۇگىنگى كۇندەردەگى كوروناۆيرۋس زارداپتارى دا وسىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولسا كەرەك. وسىلاي تابيعات ادام بالاسىن ءتان قۇمارىنا بەرىلمەي، جان قۇمارىن جەتىلدىرۋگە ۇيرەتەدى. بىراق ومىردەن ساباق الۋ وڭاي ەمەس ەكەن.  

بۇل قاراپايىم تۇسىنىكتى باتىس ادامدارى قابىلداي المايدى. ونىڭ دا سەبەبى بار. باتىس ادامى مەن شىعىس ادامى بىردەي ەمەس. ولاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ قاعيدالارىندا ۇلكەن ايىرماشىلىق بار. باتىس ادامىن باسى، ياعني اقىلى باسقارادى، ال شىعىس ادامىن جۇرەگى، ياعني جانى باسقارادى. باستا مي ورنالاسقان، سوندىقتان باتىس ادامى ءومىردى ويلاۋ جۇيەسىمەن قابىلدايدى. جۇرەكتە جان ورنالاسقان، سوندىقتان شىعىس ادامى ءومىردى جانىمەن قابىلدايدى. ءتان قۇمارى ميدان شىعادى، ال جان قۇمارى جۇرەكتەن شىعادى. باتىس ادامى ءتان قۇمارىنا جاقىن بولسا، ال شىعىس ادامى – جان قۇمارىنا جاقىن. ولاردىڭ ءومىردى قابىلداۋى دا ەكى بولەك. سوندىقتان كەيدە ولار ءتىپتى ءبىرىن-ءبىرى تۇسىنبەي جاتادى. جابايىلاردىڭ وركەنيەتتى ۇنەمى جەڭىپ وتىراتىن سەبەبىن باتىس وي جۇيەسىنىڭ تۇسىنبەۋى دە وسى سەبەپتەن. 

قازاق شىعىس ادامى بولعاندىقتان، جان قۇمارىنا بەيىم. ول «جانىم – ارىمنىڭ ساداعاسى» دەپ ارى ءۇشىن، ياعني ۇيات جولىندا ولىمنەن دە قورىقپايتىن بولعان. ادىلەت جولىندا وعان ەشقانداي كەدەرگى جوق. ءتىپتى، ءولىمنىڭ ءوزى كەدەرگى ەمەس. بۇل وعان ەرلىك، جاۋانمارتتىك قاسيەت بەردى.  سوندىقتان ونىڭ جولىندا قاراباس قامى ءۇشىن ار-ۇياتىنان ايىرىلعان وتىرىقشى ەلدىڭ ادامى بوگەت بولا الماعان.  

مي، ودان شىعاتىن اقىل، زاتتىق الەمگە جاتاتىندىقتان، باتىس ادامى زاتتىق وركەنيەتكە جاقىن. زاتتىق وركەنيەتتىڭ دامۋى ەۋروپادا ون بەسىنشى عاسىردان باستالىپ، بۇگىنگى كۇندەرى كۇش الىپ كەتكەنى بەلگىلى. ول بۇكىل ادامزاتتىڭ وي-ورىسىنە ءسىڭىپ، قازىرگى زاماندا بۇكىل الەمدى جاۋلاپ الدى. سوندىقتان ادامزات ءومىرى زاتتىق وركەنيەتتىڭ اسەرىمەن ازىپ-توزىپ، قۇلدىراۋ ۇستىندە. بۇگىنگى ادامدار رۋحاني كۇشتىڭ نە ەكەنىن بىلمەيدى، تۇسىنبەيدى دە. ولار ءۇشىن زاتتىق وركەنيەتى جوق ەلدىڭ بارلىعى – جابايىلار. كەيبىر قازاقتاردىڭ باتىس وي جۇيەسىن قابىلداپ، وزدەرىنىڭ بۇرىنعى اتا-باباسىن جابايىلارمەن تەڭەپ جۇرگەندەرى دە وسى سەبەپتەن. 

سونىمەن، شىن مانىندە، كىم جابايى؟ تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرەتىن كوشپەندىلەر جابايى ما، الدە تەك ءوزىنىڭ قاراباس قامى ءۇشىن بۇكىل تابيعاتقا زيان كەلتىرىپ، ادامزات ومىرىنە قاۋىپ ءتوندىرىپ وتىرعان زاتتىق وركەنيەت جابايى ما؟ ەندى بۇل ماڭىزدى سۇراققا اركىمنىڭ ءوزى جاۋاپ بەرە الادى.   

اباي ءىلىمى اياسىندا كوشپەندى ەلدەردىڭ تاريحي-الەۋمەتتىك جاعدايىن وسىلاي ءتۇسىنىپ، تارازىلاي الامىز. وسىلاي، كوشپەندى ءومىر سۇرگەندەر جابايى ەمەس، كەرىسىنشە، ولاردىڭ وتىرىقشى ءومىر سۇرگەندەردەن ارتىق بولعانىن تۇسىنەمىز. سول كەزدە كوشپەندى ءومىر وتىرىقشىلىققا قاراعاندا ارتىق جانە ۇيلەسىمدى ءومىر ەكەنىنە كوزىمىز جەتەدى. وسىلاي الەمدىك ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرىپ جانە حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق كودىنىڭ تاريحىن  دۇرىس تۇسىنە وتىرىپ، ەۋروتسەنريستىك وي جۇيەدەن ارىلامىز. 

سونىمەن، ەۆرازيانىڭ ۇلكەن كەڭىستىگىندە بيلىگىن جۇرگىزىپ، يمپەريالىق مەملەكەتتەر قۇرعان حالىقتاردىڭ بارلىعى دا كوشپەندىلەر ەكەنىن كورەمىز. ولار جەرشارىنداعى حالىقتارعا بەيبىت ءومىر بەردى. كوشپەندىلەر ەۆروتسەنتريستەردىڭ ويىنداي «ۆارۆار» ەمەس، ادامزات ءومىرىن دۇرىس باعىتقا سالىپ وتىرعان نەگىزگى كۇش بولعانىن كورەمىز. كوشپەندى ءومىردىڭ الەم ۇيلەسىمدىلىگىنىڭ ءبىر كورىنىسى ەكەنىن بىلە وتىرىپ، ۇلتتىق كودىمىزدىڭ قالاي قالىپتاسقانىن تۇسىنەمىز. وسىنداي جولمەن قالىپتاسقان ۇلتتىق كودىمىز – ءبىزدىڭ نەگىزگى رۋحاني بايلىعىمىز.   

دوسىم وماروۆ,

ابايتانۋشى، تەولوگ.

Abai.kz