اۆتوردىڭ ۇسىنعان تاقىرىبى: جولداۋدى تالقىلاۋدان تۋعان بىرەر وي

مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنە قاراستى ءتىل ساياساتى كوميتەتىنىڭ جاڭادان تاعايىندالعان توراعاسى ادىلبەك كۇنەسحانۇلى قابامەن بىرگە شايسۇلتان شاياحمەتوۆ اتىنداعى «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ ۇجىمى مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆتىڭ 2020 جىلدىڭ 1 قىركۇيەگى كۇنگى «جاڭا جاعدايداعى قازاقستان: ءىس-قيمىل كەزەڭى» دەپ اتالاتىن قازاقستان حالقىنا جولداۋىن تالقىلادى. تالقىلاۋدان تۋعان ءبىر-ەكى ويدى بولىسسەك دەيمىز.

ءسوز باسىندا ايتا كەتۋمىز كەرەك، ءتىل ماسەلەسىنىڭ ىستىق سۋىعىن، اسىرەسە سوڭعى كەزدەرى، وسى سالادا جۇرگەن عالىمدارمەن قاتار ءجۇرىپ، بىرگە كورىپ كەلە جاتقان ادىلبەك كۇنەسحانۇلى سىندى شىنايى ءتىل جاناشىرىنىڭ جاۋاپتى ورىنعا جايعاسقانى قۇپتارلىق بولدى.

توراعانىڭ ەڭ قۇندى جادىگەر، باعاجەتپەس بايلىق بولىپ سانالاتىن كىتاپحانالار قورىنداعى كىتاپتاردى ساقتاۋعا اسا كوڭىل بولگەنى ۇنادى. جولداۋدا «تسيفرلاندىرۋ – بارلىق رەفورمانىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى» دەپ اتالاتىن ءبولىم بار. بۇل ءبىزدىڭ قوعامدا قارقىندى قولعا الىنىپ جاتقان يگى ىستەردىڭ ءبىرى. جولداۋدى تالداۋ بارىسىندا ءسوز العان كىتاپحاناشى مامانىمىزدىڭ سوزىنە قاراعاندا كىتاپتاردى ساندىق فورماتقا كوشىرۋ ءجۇرىپ جاتقان ۇدەرىس ەكەن. التى-جەتى جىل ۋاقىت بۇرىن «BBC World News» سپۋتنيكتى تەلەارناسىنان كورىپ «مىناۋ نە دەگەن عاجاپ دۇنيە!» دەپ سۇيسىنە كورگەنىمىز بار ەدى، وسى تۇستا ويعا ورالا كەتتى. «British Library» بريتان كىتاپحاناسى قۇندى كىتاپتاردى قولمەن ۇستاۋدان كەلەتىن زاقىمنان جانە تابيعي جولمەن كونەرۋدەن امان ساقتاۋ ءۇشىن اينەكتەن جاسالعان ۇستەلدىڭ استىنا سالىپ قويادى ەكەن. ۇستەلدىڭ بەتى ءموپ-ءمولدىر، كادىمگى سەنسورلى ۇيالى تەلەفوندى قولدانعان سەكىلدى قاجەتتى تەتىكتەردى باسىپ، پاراقتايسىز، كەرەكتى بەتىڭىزدى اشاسىز، قاجەتتى ماعلۇماتىڭىزدى الاسىز. ەرىكسىز، قىمبات تا بولسا، وسىنداي تەحنولوگيا بىزگە دە كەرەك ەكەن دەگەن وي كەلەدى. ونى جاساۋ مەحانيزمدەرىنەن كورىنىستەر عالامتور جەلىسىندە جەتەرلىك ەكەن. ال اينەكتىڭ استىنا ونىڭ قانداي نۇسقاسى سالىنعانىن انىقتاۋ كەرەك. ەلەكتروندى نۇسقاسى دەپ ايتايىن دەسەك، كىتاپتى كادىمگىدەي قابىرعاسىنان سوگىپ، ءاربىر بەتپەن جاسالىپ جاتقان جۇمىستاردى كورسەتەدى.

جادىگەردى ايالاۋ ارقىلى كىتاپقا، ۇلتتىق قۇندىلىققا دەگەن جاس وسكىننىڭ قىزىعۋشىلىعىن وياتىپ قانا قويمايمىز، ودان ءارى كەلەر عاسىرلارعا قاراي ايالاپ الىپ ءجۇرۋدى دە ۇيرەتەمىز.

وسىدان 100 جىلدان استام ۋاقىت بۇرىن امەريكالىق العاشقى قالا كىتاپحاناشىسى دجون كوتتون دانا «كىتاپحانا – ءبىرىنشى كەزەكتە ادامدار ءۇشىن باقىت ىزدەۋ ورنى، ءبىلىم ىزدەۋ – ەكىنشى» دەگەن ەكەن. قازىرگى كۇنى سول ۇستانىممەن ۇلكەن دە، جاس تا، بالا دا جانىنا كەرەگىن تابا الاتىنداي، كىرگەن كىسى شىققىسى كەلمەيتىندەي ەتىپ جاسالعان كىتاپحانالار ۇلگىسى قاناشاما! سونداي-اق ىشىندە ءبىر كىتابى جوق تولىق ساندىق فورماتتا جۇمىس ىستەپ جاتقان كىتاپحانالار دا بار. (اقش-تىڭ CBS تەلەارناسى).

دەگەنمەن دە، ونداي كىتاپحاناعا كەلگەن ادامداردىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى ءالى دە قولعا ۇستايتىن كىتاپتى سۇرايدى ەكەن. وسى 2020 جىلعى اقش-تا الىنعان ساۋالناما ناتيجەسىنىڭ كورسەتۋىنشە، قاتىسۋشىلاردىڭ 65 پايىزى قاعاز كىتاپ، 28 پايىزى ەلەكتروندى كىتاپ وقيدى ەكەن دە، 14 پايىزى اۋديو كىتاپ تىڭدايدى ەكەن. 2019 جىلى ولاردىڭ 73 پايىزى كەم دەگەندە 1 كىتاپتى وقىپ شىققان ەكەن.

https://www.youtube.com/watch?v=sG7zYoUq_bs

دەمەك، كىتاپ وقۋ بار، تۇتىنۋشىلار كىتاپتىڭ ءالى دە قاعاز نۇسقاسىن قولايلى كورەدى.  كىتاپ، قۇجات، كارتا سياقتى قۇندى جادىگەرلەردى قاعاز نۇسقاسىندا ءالى دە عاسىرلارعا بارا الاتىنداي ەتىپ ساقتاۋ جولىندا ءوز ماماندارىمىزدىڭ دا كوپ ىزدەنىس ۇستىندە ەكەنىن بىلەمىز، سولاي بولا تۇرسا دا، 1400 جىلدارى جازىلعان كىتاپتاردى ساقتاپ كەلە جاتقان، تاجىريبەنى تەرەڭنەن العان باتىستىڭ سان الۋان كەڭەستەرى، ءتىپتى ۇلكەن زەرتتەۋ نىساندارىنا اينالىپ، ودان شىققان ناتيجەلەردى ۇسىنىپ وتىرعان دەرەككوزدەردى دە ۇدايى قاداعالاپ وتىرۋعا كەڭەس بەرگەن بولار ەدىك.

كەلەسى وي «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ اتقارۋشى ديرەكتورى ەربول ەردەمبەكۇلىنىڭ ونوماستيكا عىلىمىن دامىتۋ بويىنشا ەلىمىزدەگى توپونيمدەردىڭ ەتيمولوگياسىنا تاريحي-دياحروندى تاسىلمەن زەر سالۋ ماسەلەسىن كوتەرگەنىنەن تۋدى. اسا قاجەتتى، وزەكتى  ماسەلە! ۋاقىت وزدىرماي، عىلىمي جوبالاردى قولعا الاتىن ماماندار تابىلا كەتسە يگى ەدى.

ۋكراين عالىمدارى (كەي عالىمدارى دەيىكشى، پروفەسسور ت.كرۋپا، ت.ب.) «حاركوۆ «قار كوپ» دەگەن قازاقتىڭ سوزىنەن شىققان، ەگەر شىندىققا تىكە قاراي بىلسەك، ءبىزدىڭ شىعۋ تەگىمىز دەشتى-قىپشاق، قازاقتار» دەپ جاتقاندا، ءبىزدىڭ ءوزىمىزدىڭ ءالى كۇنگە دەيىن ءوز جەرىمىزدەگى قانشالاعان جەر-سۋ اتاۋلارىنىڭ ماعىناسىن ۇعا الماي جۇرگەن جايىمىز مىناۋ. تاريحتىڭ نەبىر قاتپارىن ارتقا سالىپ، ەندى جالپاق دالاعا كوز تاستاساق، «رۋحاني جاڭعىرمايىنشا» بولمايتىنىن كورەمىز.

ءبىر مىسالعا ورالايىق. 2004 جىل بولاتىن. قوستاناي وبلىسىنىڭ قاراسۋ اۋدانىندا «ستانتسيا چەلگاشى» – ورىسشاسىندا، قازاقشاسىندا – «چەلعاشى ستانساسى» بولىپ جازىلىپ تۇر ەكەن. ەربولات ماقسۇتۇلى ەسىمدى كاسىپكەر ازامات سول مەكەنگە ءوز شارۋالارىمەن جولى تۇسكەندە «قازاقشا مەن ورىسشانىڭ ايىرماسى گ مەن ع-دا ەكەن، قاي-قايسىسىنان دا مۇنىڭ نە ءسوز ەكەنىن ۇقپادىم» دەپ، سول ستانسادا ۋاقىتىن بوسقا وتكىزبەي، ماسەلەنىڭ ءمان-جايىن ىزدەي باستايدى. كوپ ادامنان سۇرايدى، ادامدار مۇلدەم بەيحابار. كۇتكەن پويىزى كەلىپ، ورنىنا جايعاسقاندا ءبىر قارت كەيۋانانى كوزى شالادى.  ورايىن كەلتىرىپ، بۇل ازامات نە دە بولسا وسى كىسىدەن جاۋابىن تابارمىن دەپ سۇراسا، الگى قارت انا، «وسىنى بىلگىڭ كەلگەنىنە، اقيقاتىن ىزدەگەنىڭە مىڭ راقمەت، بالام، وركەنىڭ ءوسسىن» دەپ، باتاسىن جاۋدىرا وتىرىپ، مىنانى ايتىپتى:

«بۇرىن ەرتەرەكتە بۇل اۋىلدا ءبىر توبەشىك بولاتىن، سول توبەشىكتىڭ ۇستىندە جاپىراعى قۋراپ، بۇتاعى دا قالماعان كارى اعاش بولاتىن، ول اعاشقا قاراپ ادامدار الىستان ءوز جولدارىنىڭ باعىت-باعدارىن باعامدايتىن. الگى اعاشتىڭ پورماسى اشا ىسپەتتى بولعاسىن، ونى جەرگىلىكتى حالىق «شولاق اشا» دەپ اتايتىن ەدى» دەپتى. بۇگىنگى كۇنى «چەلعاشى» قازاقشاسىندا «شالعىشى» بولىپ وزگەرتىلگەن ەكەن، بۇل اتاۋ قانداي دەرەكتەرگە نەگىزدەلىپ بەرىلدى ەكەن؟ تاعى سۇراق. زەرتتەۋ كەرەك. تاريحي قۇجاتتاردى اقتارساق تا، ساۋساقپەن سانارلىق قانا قالعان كونەكوزدەردىڭ اۋزىنان جازىپ الساق تا، بارلىق مۇمكىندىكتى سارقا پايدالانىپ، ەسىم-اتاۋلارىمىزدى ورنىنان تۇرعىزۋىمىز كەرەك بولىپ تۇر.

پرەزيدەنت جولداۋىندا قامتىلعان «ۇلتتىڭ جاڭا بولمىسىن قالىپتاستىرۋ» مىندەتى قازاقتىڭ وسىنداي ەسىم-اتاۋلارىن تىكتەۋدەن باستالسا، جەر-جەردە ەلدى مەكەندەرىمىز ءوزىنىڭ «تەگىن» تاۋىپ جاتسا، بۇل ۇلتتىق بولمىستىڭ ىرگەسىن قىمتاپ، ىرگەتاسىن بەكىتۋ ىسپەتتى قايىرلى قادام بولار ەدى. سەبەبى اتى تۇسىنىكسىز نەمەسە ورىسشا ەلدى-مەكەندە تۋىپ وسكەن بالادان قازاقتىڭ ۇلتتىق قۇندىلىعىن ايالاۋدى تالاپ ەتۋدىڭ ءوزى دە ادىلەتتى بولا قويمايتىن سياقتى.

نۇرساۋلە ماقسۇتقىزى رساليەۆا،

قازاق ءالىپبيىن لاتىن گرافيكاسىنا كوشىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق كوميسسيا جانىنداعى ورفوگرافيالىق جۇمىس توبىنىڭ مۇشەسى، «ءتىل-قازىنا» ۇلتتىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعىنىڭ جەتەكشى عىلىمي قىزمەتكەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى.

Abai.kz