ءبىز قالايىق، قالامايىق ءىت ءوز ءامىرىن جۇرگىزىپ تۇرعان زاماندا جازۋ اۋىستىرۋدىڭ كوزگە كورىنبەيتىن مۇزتاۋلارى بار. قازىر لاتىنعا كوشۋدە COVID-19-عا بايلانىستى تەك «ءتول دىبىستاردىڭ تاڭبالانۋى» ماسەلەسى عانا توقىراپ قالدى. «ءتىل رەفورماسى» جالپىبۇقارالىق سيپاتتا تومەننەن جۇرگىزىلۋگە ءتيىس. وعان ەشبىر مەملەكەتتىك پارمەن مەن بۇيرىق قاۋلىنىڭ ەش كەرەگى جوق. 

ەڭ ءبىرىنشى دۇنيە مەكەمەلەر مەن ۇيىمداردىڭ ءام كاسىپورىنداردىڭ اتاۋ تاقتالارىن قازاق تىلىندە كىرىل جانە لاتىن الىپبيىمەن جازۋدى جولعا قويۋ. ول ءۇشىن بەلگىلى ءبىر ايماقتا تۇراتىن باستاماشىل توپ، قازىرگى قولدانىستاعى لاتىن جانە كىرىل جازۋىمەن ءبارىن ءوز ورنىنا قويا الادى. 

ەكىنشى ءبىر نازاردان تىس قالىپ كەلە جاتقان نارسە جازۋى مىعىم ەلدەر دە، ءتىلى تۇرالاي قۇلدىراعان ەلدەر دە، اسىرەسە، ۋكراينا ءوز ءتىلىن ءىت-گە ىڭعايلاپ جاتىر. ءبىز ءالى شورە-شورەمىز. ءىت تەحنولوگيانىڭ باستى شارتتى ۇلت ءتىلى مەن اعىلشىن ءتىلىنىڭ ماشينالىق تارجامالىق سوزدىگىنىڭ دۇنيەگە كەلۋى. ول ءۇشىن ورىس، لاتىن-گرەك جانە ەۋرو تىلدەرىنەن بىزگە ەنگەن رۋسيزمدەردى ستيلدىك جانە لەكسيكا-گرامماتيكالىق جاقتان قازاقيلاندىرۋ كەرەك. اعىلشىن تىلدىك قولدانىستارىنا قازاقشا ادامدى شاتىستىرمايتىن ءسينونيمسىز ناقتى ءسوز ورامدارىن ورايلاستىرا ەكشەي ءبىلۋىمىز قاجەت. ەگەر ساۋاتتى جانە رۋسيزمنەن ارىلعان قازاق-اعىلشىن ماشينالىق ءتارجىماسىن جاساي الساق، الەمنىڭ الدىڭعى قاتارلى ۇلتتارىنىڭ تىلىندەگى عىلىمي-تانىمدىق ءام تەحنيكالىق-اقپاراتتىق دۇنيەلەردى شەت ءتىلىن ۇيرەنبەي-اق، ءوز انا تىلىمىزدە وقي الامىز. اعىلشىن تىلىندە شىققان كينو-تەلە جانە بەينە ونىمدەردى سۋبتيترىمەن قازاقشا كورە بەرەتىن بولامىز. قازىرگى كۇنى ۇلتتىق (قارا ورىستىق) كينوپروكاتتاعى «قازاقشا دۋبلياجى جوق» دەيتىن قىرىق سىلتاۋ ايتۋشىلاردىڭ اۋزىنا قۇم قۇيامىز. ەسكەرەتىن دۇنيە تەك كوركەم ادەبيەت قانا ماشينالىق تارجىماعا كونبەيدى. 

بۇدان باسقا اۆتورلىق تۋىندالاردىڭ بەلگىلى ءبىر ەرەجەنى ساقتاپ، ورفوگرافيا بويىنشا جازىلعان ماتىندەرىن ورفوەپيالىق ايتىلۋى بويىنشا اۋديونۇسقا جاسايتىن ءىت باعدارلامالاردا قوس داۋىسپەن (ەركەك-ايەل) قازاقشا اۋەزەمەن وقىلۋى تارس ەستەن شىقتى. جارايدى 8 ءارىپتى (اىڭعۇۇقو) تۇرلىنشە بەلگىلەۋدىڭ داۋى بىتكەنگە دەيىن، سول داۋعا دەيىن ايتىلۋى مەن جازىلۋى ەكى بولەك بارشا سوزىمىزگە ترانسكريپتسيالىق بەلگىلەۋ مەن قوس داۋىستى وقىلىمدار جاساۋعا نەگە ارەكەت ەتپەيمىز!؟

بۇلاي ەتەتىن بولساق، قوس داۋىستى وقىلىم اياسىندا بۇرىن  يو، ھ، ي، تس، شش، ح، ، ف، ۆ، ە، يا، چ، جانە يۋ-مەن بەلگىلەنىپ كەلگەن سوزدەردى ءبىر ىزگە تۇسىرەمىز. رۋسيزمدەر مەن رۋسيزم نەگىزىندە ەنگەن وزگە تىلدىك سوزدەردىڭ جاڭاشا ايتىلۋى مەن جازىلۋىن قالىپتاستىرعا نەگە قۇلقىمىز جوق. الدە ءبىزدىڭ زيالى قاۋىم قارجى بولىنسە عانا ساۋساعىن قيمىلداتىپ، قالعان كەزدە تۇيەقۇستاي باسىن قۇمعا تىعىپ الا ما؟! رۋسيزمدەر مەن رۋسيزم نەگىزىندە ەنگەن وزگە تىلدىك سوزدەردىڭ جاڭاشا ايتىلۋى مەن جازىلۋىن قالىپتاستىرۋ ءدال قازىر قانداي ءالىپبي قولدانىپ وتىرعانىمىزعا بايلاۋلى ەمەس قوي؟! تەك  يو، ھ، ي، تس، شش، ح، ، ف، ۆ، ە، يا، چ، جانە يۋ-مەن تاڭبالانۋىنان ارىلىپ، قازاقتاندىرساق بولدى ەمەس پە!؟ 

ءبىر سوزبەن ايتقاندا «ءتىل رەفورماسى» ءوز ءدۇمپۋىن قازاق ءتىلدى قاۋىمنان كۇتىپ جاتىر. 

ءتىپتى اۆتوماشينامىزداعى قالا مەن وبلىس جول سەرىك باعدار قارتاسى دا ورىسشا سوندا قازاق ءوز انا تىلىندە قاي جەردەن بۇرىلىپ، قاي جەرگە باراتىنىن ايتۋعا، بىلگىزۋگە ارنالعان باعدارلامانى قولدانۋعا تىيىم سالىنعان ۇلت پا؟

ورىستار وزدەرىنىڭ گوۆورۋن – Govorilka – سپيكەر –   Balabolka (بالابولكا) ت.ب. باعدارلامالارى بويىنشا ءوز تىلدەرىندەگى ءتول جانە اۋدارما ادەبيەتتەردى جانر-جانر بويىنشا اۋديونۇسقاسىن ءاپ-ساتتە ءازىر ەتىپ، كوبەدەي-كوپ ونلاين كىتاپحانالارىنا ەنگىزىپ قويدى. ءبىز بۇل باعىتتا دا تىم-تىرىسپىز.

ءماتىندى جازىلۋى بويىنشا ەمەس، ايتىلۋى بويىنشا وقيتىن تەگىن Cool Reader, ICE Book Reader Professional, Aboo, IVONA Reader,  TTSReader,  NaturalReader, SpeakIt!،  TextAloud,  Advanced Text to Speech,  2nd Speech Center,  Speaking Notepad,  5.2Speaking Notepad ت.ب. جانە اقىلى ListenBook, Toم Reader ت.ب. باعدارلامالاردا قازاقتىڭ ورفوگرافيالىق ەملە بويىنشا جازىلعان سوزدەرى ايتىلۋى بويىنشا ورفوەپيالىق جاقتان دىبىستالاتىن اۋديوكىتاپتار شىعارىلۋى كەرەك. ءبىز سوعان دايىنبىز با!؟ مامانىمىز بار ما؟! مامان بولسا، ولارعا قايدان قارجى بولىنەدى!؟ 

قازاق ءتول جازۋىنا ەڭ اۋەلى كىرىلدىك «ءتىل رەفورماسى» جاسالماي، 2025-تە لاتىن جازۋىنا كوشەمىز دەۋ قۇر دالباسا تىرلىك بولادى دا شىعادى. قۇر دالباسا دەيتىن سەبەبىمىز: سانى از 1930 جىلعىلاردى ءسوز ەتپەگەندە، 1940-1970 جىلى تۋعان قازاق ءتىلدى قانداستارىمىز جاڭا جازۋعا كوندىگە المايدى، بىراق ولاردىڭ ءبارى دە كەڭەس مەكتەبىندە جانە جوو وقىتىلعان نەمىس، فرانتسۋز جانە اعىلشىن جازۋىمەن جەتە تانىس. ولار كوندىگۋى ءۇشىن (يو، ھ، ي، تس، شش، ح، ، ف، ۆ، ە، يا، چ، جانە يۋ سىندى) كىرمە ارىپتەردەن ارىلعان كىرىلمەن تاڭبالانعان ءتول جازۋىمىزدى ومىرگە اكەلۋىمىز كەرەك.

وسى جولدا ارالاس كىلابا (كلاۆاتۋرا) قولدانىسقا ەنسە ءبىراز دۇنيە وڭالادى. 

لاتىنشا تەرىپ كىرىلمەن جازۋ شىعاتىن باعدارلاما جاسالۋعا ءتيىس. الەمدىك تاجىريبەدە حانزۋ ۇلتى (قىتايلار) ءوز پىشپەك جازۋلارىن لاتىنشا تەرىپ، ءوز تىلدەرىندە وقىپ تا، جازىپ تا ءجۇر. بۇل تىم ەرسى قادام ەمەس.

1 سۋرەتتە QWERTY وزگەرىسسىز قولدانىلاتىن اعىلشىن كىلاباسى 

ءا – «A`»; ع – «ع`»; ق– «ك`»; ءۇ– «ۇ`»; ڭ– «ن`» جانە ءو – «و`» بولىپ قولدانىلادى.

2 سۋرەتتە QWERTY ارالاس قولداناتىن كىلابا. وندا بۇرىنعى 42 ارىپتىك داۋىردەگى قازاقى وزگەرىس (اىڭعۇۇقو جانە ھ) بۇرىنعى ورنالاسقان جەرلەرىندە قالادى دا، ورىستىق (يوحجەيۋب ورنالىسىمى جانە «.» مەن «،») تاڭبالانىمدارى جانە قازاقتىق (1, 6-7) ورنالاسۋى اعىلشىندانادى. 

وسى ورايدا قازاق كىرىل جازۋى QWERTY ۇستىندەگى 2 تسيفرى (@)– «ءا»; 3 تسيفرى (#) – «ءى»; 4 تسيفرى ($)– «ڭ»; 8 تسيفرى (*) – «ءۇ»; 9 تسيفرى (“(”) – «ۇ»، 0 تسيفرى (“)”) – «ق»  سونداي-اق، «-  مەن _» بەلگىسى «ءو» جانە «=  مەن +» بەلگىسى ھ بولىپ تاڭبالاندى دا، قالعان ارىپتەر مەن تاڭبالار اعىلشىندىق QWERTY نەگىزىندە باسىلىپ، كىرىلشە جازىلۋىن شىعارادى. 

4 سۋرەتتە QWERTY وزگەرىسسىز قولداناتىن ءتول لاتىن جازۋى جانە ءتىل رەفورماسى اياسىندا ومىرگە كەلەتىن «جاڭا كىرىل  ءالىپبيى» وزگەرىسسىز اعىلشىن QWERTY (`)    دايەكشەسى ارقىلى اa, ا`a` ء(اا),   بب، گگ، گ`گ`( عع), دد، ەە، جج، زز، ي، كك، ك`ك` (قق), لل، مم، نن ، ن`ن`(ڭڭ), وو، O`o` ء(وو), پپ، رر، سس،تت،ۋ، ۇۇ، ۇ`ۇ` ء(ۇۇ), شش، ىى تۇرىندە جانە ارنايى ەرەجەمەن ۆ-دان باستالاتىن بب بولىپ وقىلاتىن ( لاتىن جازۋىندا V-دان باستالاتىن Bb بولىپ وقىلاتىن);  ف-دان باستالاتىن (F) پپ بولىپ وقىلاتىن جانە  ح-دان  باستالاتىن قق بولىپ وقىلاتىن  سوزدەردى ءسوز سوڭى مەن ورتاسىنداعى قولدانىستارىن ءبىر جونگە كەلتىرۋ قيىندىق تۋدىرمايدى.

ءبىز پەرنە تاقتادا ۇلتتىق دەربەستىك الماي، «اناعان كوشەمىز، مىناعان كوشەمىز» دەۋ بوس ءسوز. وزبەكتەر پەرنە تاقتاسى قاققا جارىلعاندىقتان ءالى كۇنگە انا ءتىلىن كەرەمەت قۇرمەتتەسە دە، بىرىڭعاي ءتول لاتىنىنا كوشە الماي ءجۇر. 

ەگەر اقاڭ سالعان دايەكشەلىك ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، اعىلشىن QWERTY-ىندەگى  (`)    دايەكشەسىن كەرەگىمىزگە جاراتايىق. ورىستىڭ 33 ءارىپتى نەگىزىندە ءالىپبي قابىلداعان سلاۆيان، فين-ۋگور جانە تمد تۇركىلەرى  ءتول دىبىستارى ءۇشىن قوسىمشا 50 تاڭبانى ويلاپ تاپقانىن ەستەن شىعارايىق.  جانە ءبىز لاتىندا قوسارلىقتان قاشىپ جۇرگەندە قاراشاي، بالقار جانە قۇمىقتار ق ءارپىن ك جانە ك دەپ، ساقالار ڭ ءارپىن ن تۇرىندە بۇرىننان بەلگىلەپ كەلەدى. دايەكشەسىز قازىرگى كىرىلدەگى ءا،ڭ،ع،ءۇ جانە ءو-ءنى لاتىنعا كوشكەن كەزدە تاڭبالاۋدا ولاردىڭ جىڭىشكە-جۋان سىڭارلارى ا،ن،گ،ۇ جانە و-عا ەگەر ەشكىم (`)    دايەكشەسىن كەرەكسىز دەپ تاپسا، وندا عىلىمي ورتا ورتاق ۇيعارىمعا كەلۋگە ءتيىس g, x جانە h  ۇستەۋ ارقىلى دا QWERTY-لىك تۇراقتىلىقتى ساقتاي الامىز. سەديل، ۋملاۋت ت.ب. استى-ءتۇستى بەلگىلەرى ءارىپتى قولمەن تەرگەن كەزدە ەرەك ديزاينعا يەتىن. ەندى زامانا ىڭعايىمەن كامپ باعدارلامالارى ارىپتىك ورنالاسىم مەن قولدانىلىمدا بەلگىلى ءبىر كولەمدىك ىقشامدىقتى قاتاڭ تالاپ ەتكەن شاقتا، ستاندارتقا ساي كەلمەي قيعىلىقتى سالادى. وسى جاعى ايىرىقشا ەسكەرەتىن دۇنيە.  

ءسوز سوڭىندا ايتارىمىز، بۇكىل ۇلتىمىز ىنتا تانىتىپ، «ءتىل رەفورماسىن» ساۋاپتى دا، ساۋاتتتى جۇرگىزۋدى ءبىر عانا فيلولوگتاردىڭ ەركىنە بەرىپ قويماي، قوعامدىق جانە ساياسي پىكىرلەردى ەسكەرىلىپ، بايىپتى دا، پاراساتتىلىقپەن جۇرگىزىلگەن «ءتىل رەفورماسى» ارقىلى ەكى جازۋعا ورتاق ءبىر پەرنەتاقتا جۇيەسى قالىپتاسپاي ەش العا باسۋ جوق.  قوس جازۋ 1970 جىلعىلار قاشان ومىردەن وزعانشا ءالى شيرەك عاسىر جارىسا قولدانىلادى. سوندىقتان بۇرا تارتپاي «ءبىر جەڭنەن قول، ءبىر جاعادان باس شىعاراتىن» جول تابۋعا ءتيىسپىز.

ءتىل رەفورماسى ءىت حابارى بار، تالاپتى ستۋدەنتتەردى، ماگيستراتۋرا، دوكتورانتۋرا بىتىرگەن تىلشىلەردى ءام گۋمانيتارلىق قابىلەتى بار جاراتىلىستاۋ جانە تەحنيكالىق عىلىمداردىڭ ماماندارىن ماشينالىق ءتارجىما بويىنشا شەتەلگە جىبەرۋدى ۇكىمەت قولعا الادى دەپ سەنەمىز. جانە قازاقستان جازۋشىلار وداعى جانىنان ءام تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتتەر ىشىنەن كاسىبي اۋدارماشالار بىرلەستىكتەرى مەن اۋدارماشى رەداكتورلار ۇجىمدارى اشىلۋعا ءتيىس. ەندىگى جەردە مەملەكەت ءتىلدى دامىتۋعا ارنالعان قارجى وزگە ۇلتتىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋىنە ەمەس، ماقساتتى تۇردە قازاقي مەدياكونتسەرندەر، الاشتىق كينوپروكات، كينوتەاترلار جەلىسىن جانە تانىمدىق-تەحنيكالىق مادەني كونتەنت قالىپتاستىرۋعا جۇمسالاتىن كەز كەلدى. بۇل قادامعا ءبىزدىڭ ورىس ءتىلدى بيلىك بارا قويار ما ەكەن!؟

ءابىل-سەرىك الياكبار

Abai.kz