سوڭعى كەزدە قازاقستاننىڭ الەۋمەتتىك-ساياسي ومىرىندە وزگەرىستەرگە تولى ۇدەرىستەر ءجۇرىپ، قوعامدىق ساناننىڭ جاڭا ساتىعا كوتەرىلگەنىنى ايقىن بايقالۋدا. سونىڭ ىشىندە ەڭ ماڭىزدىسى الدا وتەتىن قر پارلامەنتى ءماسليحاتىنا سايلاۋ بولىپ تابىلادى. بۇل ۇدەرىسكە قوعامىمىزدىڭ بارلىق ساياسي پارتيالارى مەن قوعامدىق ۇيىمدارى بار كۇشىن سالىپ، دايىندالۋ ۇستىندە. وسى ورايدا «اق جول» قازاقستان دەموكراتيالىق پارتياسىنىڭ قوعام دامۋىنا قاتىستى ماقسات-مىندەتتەرىن، ۇستانىمدارىن كوپشىلىككە تانىستىرۋدى ءجون كورىپ وتىرمىز.

«اق جول» قدپ العا قويعان مىندەتتەردىڭ قر پرەزيدەنتى ق.ج.توقاەۆتىڭ قازاقستان قوعامىن جاڭعىرۋعا باعىتتالعان رەفورمالارىمەن ەتەنە ساباقتاسىپ جاتقانىن اتاپ ءوتۋ كەرەك. اسىرەسە بيلىكتىڭ وركەنيەتتىك جولمەن اۋىسۋى ەلىمىزدە دامۋىندا جاڭا كەزەڭنىڭ باستالعانىن ايگىلەدى. ال، ءاربىر جاڭا كەزەڭدە جاڭا مىندەتتەر مەن جاڭا قۇرىلىمدار بىرگە جۇرەتىنى اقيقات. بۇعان دەيىنگى بيلىكتىڭ جوعارىدان تومەن قاراي ورناعان قاتاڭ جۇيەسى قازاقستان تاۋەلسىزدىگىنىڭ، نارىقتىق قاتىناستاردىڭ جانە جاڭا ۇلتتىق بىرەگەيلىكتىڭ قالىپتاسۋى كەزىندەگى العاشقى  كەزەڭدە ءوز ميسسياسىن ورىنداپ بولدى.

جاڭا كەزەڭگە قازاقستان قالىپتاسقان مەملەكەت رەتىندە قادام باسۋى ءتيىس. بۇل دەگەنىڭىز بيلىكتىڭ ءبولىنۋى، ەل باسقارۋ جۇيەسىندە نەعۇرلىم «يكەمدى» ادىستەرگە بەت بۇرۋ جانە وسى ۇدەرىستەردى جۇزەگە اسىرۋ بارىسىندا وعان قوعامنىڭ تىكەلەي قاتىسىپ، باقىلاۋ ورناتۋ بولىپ تابىلادى. سوندىقتاندا پرەزيدەنت ق-ج.توقاەۆتىڭ جولداۋىندا بۇل مىندەتتەردىڭ زاڭدى تۇردە ترەند رەتىندە قابىلدانۋى دا سودان.

وسىعان بايلانىستى «اق جول» قدپ بەلسەندى تۇردە قوعامدا قوردالانعان ماسەلەلەردى شەشۋگە 2012 جىلدان بەرى بەلسەندى تۇردە قاتىسىپ، ءوز وي-پىكىرىن وكىمەت پەن ماجىلىستە الدىندا ۇزبەي ءبىلدىرىپ تۇردى. اسىرەس COVID-19 پاندەميانىڭ ورىن الۋىنا بايلانىستى مەملەكەتتىك باسقارۋ جۇيەسىندە ورىن العان كەمشىلىكتەر مەن قاتەلىكتەردى انىقتاپ، سولاردى تۇزەتۋگە بار ىنتا-جىگەرىمەن تىرىسۋدا. سولاردىڭ ىشىندە قوعامنىڭ  جاپپاي كەدەيلەنۋى، قوعامدىق دامۋعا تۇساۋ بولىپ وتىرعان جەمقورلىقتىڭ ەتەك الۋى، الەۋمەتتىك تەڭسىزدىكتىڭ ورناۋى، ەكونوميكا مەن بيلىكتەگى مونوپوليا سياقتى كەلەڭسىز قۇبىلىستار بار.

الەمدىك پاندەمياعا بايلانىستى جارتى جىلدان اسىپ بارا جاتقان كارانتين قوعامدا بىرقاتار قيىندىقتار تۋعىزعان. سولاردىڭ ىشىندە كۇن-كورىس جاعدايى تومەندەپ، مۇقتاج ادامدار سانىنىڭ ءوسۋى; كىشى جانە ورتا بيزنەستىڭ قۇلدىراۋى; بيۋدجەتتىڭ جارتىلاي جەلىنىپ، قولدى بولۋى حالىق اراسىندا مەملەكەتتىك ينستيتۋتتارعا دەگەن سەنىمسىزدىك تۋدىردى. شەت ايماقتاردى ايتپاعاندا ۇلكەن مەگاپوليستەردىڭ وزىندە ادەمى عيماراتتاردىڭ سىرتىندا كوز بوياۋشىلىق پەن جاستار ءۇشىن ناقتى پەرسپەكتيۆالاردىڭ جوقتىعىن بۇكىل ەل بايقاپ وتىر. سوندىقتان دا «اق جول» قدپ بيلىكتىڭ حالىق الدىندا قادىر-قاسيەتىن قالپىنا كەلتىرىپ، ونىڭ سەنىمىنە قايتا يە بولۋ ءۇشىن بۇل كەلەڭسىز قۇبىلىستاردىڭ ءبارىن اشكەرەلەپ، ەشقانداي ىمىراسىز ولاردان قوعامدى تازارتۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى.

بۇگىن قوعام الدىندا ۇلكەن وزگەرىستەردىڭ قاجەتتىگى كۇن تارتىبىندە تۇرعانى ايدان انىق. ماسەلە بۇل وزگەرىستەردىڭ قاي باعىتتا جۇرەتىنىندە بولىپ وتىر. وزگەرىستەر سانالى، جۇيەلى تۇردە وتە مە، الدە ستيحيالى تۇردە، امالسىز ماجبۇرلەگەندەي بولا ما؟

«اق جول» قدپ-نىڭ پىكىرى بويىنشا بۇگىنگى قوعام مودەلىنىڭ ودان ءارى دامۋى ءۇشىن ءبىر-اق جول بار. ول – الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق جانە ساياسي رەفورمالاردى تەرەڭ جانە جۇيەلى تۇردە جۇرگىزۋ. مەملەكەت سونداي رەفورمالاردى ىسكە اسىرۋ جوسپارىن نەعۇرلىم تەز قابىلداسا، سوعۇرلىم قوعام ءۇشىن ونىڭ اۋىرتپالىعى از بولادى. ويتپەگەن جاعدايدا ءبىزدى بەلورۋسسيادا، ونىڭ الدىندا ۋكراينادا ورىن العان ستسەناريلەر كۇتىپ تۇرۋى ابدەن مۇمكىن. سوعان قاراعاندا ەل تۇراقتىلىعىنىڭ باستى كەپىلى كۇش قولدانۋدا ەمەس، حالىقتىڭ ءوز مەملەكەتىنە دەگەن ادالدىعى مەن سەنىمى بولماق.

سول ءۇشىن «اق جول» قدپ ەلدە پارلامەنتاريزم ينستيتۋتتارىن كۇشەيتۋدى، كەزەڭ-كەزەڭىمەن پرەزيدەنتتىك جۇيەدەن پارلامەنتتىك رەسپۋبليكا جۇيەسىنە ءوتۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيدى. بۇل ماسەلەنى پارتيا جەتەكشىسى ا.ت. پەرۋاشەۆ 2012 جىلى 4 ماۋسىمدا قر تۇڭعىش پرەزيدەنتى ن.نازارباەۆتىڭ فراكتسيا جەتەكشىلەرىمەن كەزدەسۋى كەزىندە كوتەرگەن بولاتىن.

سونىمەن قاتار 2012-2016 جىلدارى قر ماجىلىسىندە «اق جول» فراكتسياسىنىڭ دەپۋتاتتارى ۇكىمەتپەن تەرەزەسى تەڭ قۇقىقتى ديالوگ جاساۋعا جانە ماجىلىستە پىكىرتالاستىڭ كوپ پارتيالى ۇستانىمدارىن ورناتۋعا تىرىسۋدا. سەگىز جىلدىق پىكىر-تالاستان سوڭ بۇل ۇستانىمداردىڭ كەيبىر قاعيدالارى پارتيا ۇسىنعان «پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا تۋرالى» زاڭدا ىسكە اسقانىن اتاپ ءوتۋ قاجەت.

2017 جىلى كونستيتۋتسيالىق رەفورما بارىسىندا «اق جول» قدپ ءماجىلىس پەن سەناتتى قوسىپ، ءبىر پالاتالىق پارلامەنتكە كوشۋ تۋرالى باستاما كوتەرگەن ەدى. ويتكەنى، قوس پالاتالى پارلامەنت قازاقستان سياقتى ۋنيتارلى مەملەكەت ءۇشىن ەمەس، فەدەرالدى مەملەكەتتەرگە ءتان ينستيتۋت بولىپ تابىلادى. سوندىقتان دا پارلامەنتتىك جۇيەگە كوشۋ ماسسەلەسى ءبىر فراكتسيانىڭ ۇسىنىسى رەتىندە قالماي، بۇكىل مەملەكەتتىڭ سانالى تاڭداۋى بولۋ قاجەت.

كونستيتۋتسياعا سايكەس پرەزيدەنت بارلىق بيلىك تارماقتارىنىڭ ءوز-ارا بايلانىسىنىڭ كەپىلى بولىپ تابىلادى. بۇل پرەزيدەنت پارلامەنت پەن وكىمەت ءۇشىن بىردەي بولۋى كەرەك دەگەن ءسوز. وسىعان بايلانىستى «اق جودىڭ» قدپ-نىڭ پىكىرى بويىنشا وكىمەت قۇرامىن مەملەكەت باسشىسى ەمەس، پارلامەنتتىك سايلاۋدا جەڭىسكە جەتكەن پارتيا قالىپتاستىرعانى ءجون. ول ۇكىمەت قۇرامىن پرەزيدەنتتىڭ بەكىتۋىنە ۇسىنىپ، ءوزى قۇرعان ۇكىمەتتىڭ بارلىق جەتىستىكتەرى مەن قاتەلىكتەرى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋى ءتيىس.

سونىمەن قاتار، «اق جول» قدپ تاعايىندالعان ۇكىمەت ءوزىنىڭ ءىس-قيمىلى مەن شەشۋگە ءتيىستى ماسەلەلەردىڭ رەسمي باعدارلاماسىن پارلامەنت الدىندا قورعاۋعا مىندەتتى دەپ سانايدى. سوندا عانا قوعام مينيسترلىكتەردىڭ جۇمىسىن بيۋدجەتتى فورمالدى تۇردە يگەرگەنى بويىنشا ەمەس، ناقتى بەرگەن ۋادەلەرىن قالاي ورىنداعانىنا قاراي باعالايتىن بولادى.

سول سياقتى «اق جول» قدپ قالا اكىمدەرى دە ءارتۇرلى پارتيا مەن قوعامدىق ۇيىمدار وكىلدەرىنىڭ اراسىنان تۇرعىنداردىڭ تىكەلەي سايلاۋى ارقىلى انىقتاۋلۋى قاجەت دەپ سانايدى. بۇل جونىندە پرەزيدەنت ق-ج. توقاەۆتىڭ 2021 جىلى اۋىل اكىمدەرىن سايلاۋ تۋرالى مالىمدەمەسى وسى باعىتتا ۇلكەن قادام بولماق. دەگەنمەن مۇنداي ماسەلە بويىنشا بيۋروكراتيالىق اپپاراتتىڭ تاباندى قارسىلىعى بولاتىنىنا قاراماستان، «اق جول» قدپ بۇل قادامدى ودان ءارى قالالار دەڭگەيىنە دەيىن جەتكىزۋ وتە ماڭىزدى دەپ بىلەدى.

جالپى بيۋروكراتيانىڭ كۇشى ونىڭ كوپتىگىندە جانە اقىلعا سىيمايتىن شەكتەن تىس شىققان ىقپالىندا. مىسالى، ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق پەن دامۋ ۇيىمىنىڭ (وەسر) مالىمەتى بويىنشا قازاقستاندا جۇمىسپەن قامتىلعان حالىقتىڭ اراسىندا چەنوۆنيكتەردىڭ ۇلەس سالماعى ەڭ جوعارى.  بىزدە ول كورسەتكىش 21%-عا جەتسە، اۆستريادا - 8, وڭتۇستىك كورەيادا – 6,5. جاپونيادا 100 مىڭ تۇرعىنعا 7 مەملەكەتتىك قىزمەتكەر كەلسە، بىزدە – 550-دەن اسادى. مۇنداي جاعدايدا كىمنىڭ كىمگە قىزمەت ەتىپ جاتقانى دا بەلگىسىز.

وسى ماسەلەگە بايلانىستى «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى 2017 جىلدان بەرى مەملەكەتتىك مەنەدجەرلەر مەن چينوۆنيكتەردىڭ سانىن قىسقارتۋ جونىندە تالاي رەت ۇسىنىس جاساعان بولاتىن. چينوۆنيكتەر ساناتىندا جۇرگەن وسىنداي ساۋاتتى ادامداردىڭ جەكە ەكونوميكا نەمەسە جەكە ءوندىرىس سالاسىندا جۇمىس ىستەسە ەلىمىزگە كوبىرەك پايدا اكەلەر ەدى. چينوۆنيكتەردىڭ سانىن قىسقارتۋدى ءتيىپ-قاشتى ەمەس، 3-5 ەسەگە دەيىن ازايتۋ قاجەت.

سونىمەن ءبىر مەزگىلدە «اق جول» قدپ پارلامەنت پەن ءماسليحاتتاردىڭ باقىلاۋ فۋنكتسيالارىن ارتتىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدى. ەڭ الدىمەن، ولارعا ازاماتتىق قۇقىقتار مەن بوستاندىقتاردىڭ بۇزىلۋى، بيلىكتەگى سىبايلاس جەمقورلىق فاكتىلەرى مەن ادامداردىڭ قازا بولۋى سياقتى قوعامدىق ومىردە سىلكىنىس تۋدىرعان وقيعالاردى تەكسەرۋ ءۇشىن پارلامەنتتىك تەرگەۋ قۇقىعى بەرىلۋى قاجەت.

تاعى ءبىر ماسەلە، قانداي دا ءبىر مىندەتتەردى شەشۋ ءۇشىن مەملەكەتتىڭ مۇمكىندىكتەرى بيۋدجەتپەن انىقتالاتىنى بەلگىلى. الايدا ءبىزدىڭ ەلدە مەملەكەتتىك قاراجاتتىڭ ەداۋىر بولىگى بيۋدجەتتەن تىس جانە قوعامنان جاسىرىن تۇردە جۇمسالاتىنى بەلگىلى نارسە. ءدال سول تۇستا جۇيەلىك قۇقىق بۇزۋشىلىققا، سىبايلاس جەمقورلىققا كوپ مۇمكىندىك تۋىپ وتىر. سوندىقتان دا «اق جول» پارتياسىنىڭ پىكىرىنشە ءبىرىنشى كەزەكتەگى مىندەت – بارلىق مەملەكەتتىك قارجىنى پارلامەنتتىڭ باقىلاۋىنا قايتارۋ بولىپ تابىلادى.

بىرىنشىدەن، بۇل ۇلتتىق كومپانيالار مەن مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردىڭ بيۋدجەتىن باقىلاۋعا الۋ دەگەن ءسوز. ولاردىڭ كوبىنىڭ قىزمەتى ۇنەمى قارجى قۇيىلىپ تۇرماسا ءتيىمسىز. ونىڭ ۇستىنە ولار ءتىپتى شەتەلدەردەن ءوز بەتىمەن قارىز الۋدى ادەتكە اينالدىرعان. مىسالى، «سك-فارماتسيا» نەمەسە الماتى الەۋمەتتىك-كاسىپكەرلىك كورپوراتسياسى (سپك) مەملەكەتتىك بيۋدجەت ارقىلى قارجىلاناتىندىقتان جۇمىس بارىسىندا كەتكەن شىعىندار مەن ناتيجەلەرى تۋرالى پارلامەنت الدىندا ەسەپ بەرۋى ءتيىس ەمەس پە؟!

وسىعان بايلانىستى، «اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى مەملەكەتتىك ورگاندار مەن مەملەكەتتىك كاسىپورىنداردىڭ شەتەلدەردەن شەكسىز قارىز الۋىن  توقتاتۋ قاجەت دەپ سانايدى. بۇل كرەديتتەردىڭ ەداۋىر بولىگى قايداعى ءبىر شەتەلدىك كونسۋلتانتتاردىڭ جۇمىسىن تولەۋگە جۇمسالىپ، بارلىق قازاقستان ازاماتتارىنىڭ ەسەبىنەن جابىلىپ وتىر.

سىرتقى قارىزدى ساناسا، ادام شوشىرلىق! بۇگىنگى كۇنى، قر شەتەلدىك نەسيە بەرۋشىلەرگە ىشكى جالپى ءونىمنىڭ 90% قۇرايتىن 158 ملرد. دوللار قارىز. بۇل دەگەنىڭىز جاڭا تۋعان سابيدەن ەڭكەيگەن قارتقا دەيىن ءاربىر قازاقستاندىق شەتەلگە 9 مىڭ دوللار قارىز دەگەن ءسوز.

ەكىنشىدەن، ازاماتتار مەن بيزنەستىڭ ءارتۇرلى «جيناقتاۋشى»، «ساقتاندىرۋ» نەمەسە «مۇشەلىك جارنالار» دەپ اتالاتىن بارلىق مىندەتتى تولەمدەرى ءىس جۇزىندە قوسىمشا سالىق تۇرىنە اينالىپ كەتتى. ەگەر مىندەتتى الەۋمەتتىك جانە مەديتسينالىق ساقتاندىرۋ قورىنىڭ قاراجاتىن زاڭسىز پايدالانۋ، ەنپف-ءنىڭ ءتيىمسىز جۇمىسىنىڭ اشكەرە بولۋىن ەسكەرسەك، وندا وسى قورلاردى باسقارۋ جۇمىسى دا، ولاردىڭ شىعىنى مەن سىياقىلارى دا پارلامەنتتىڭ باقىلاۋىندا بولىپ، اشىق تالقىلاۋدان ءوتۋى ءتيىس.

ۇشىنشىدەن، مەملەكەتتىك بيۋدجەت – ءبارىنىڭ كوز تىگىپ وتىرعان سالاسى. دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ ءداستۇرى بويىنشا بيۋدجەتتىڭ جۇمسالۋىنا باقىلاپ وتىرۋ پارلامەنتتىك وپپوزيتسيانىڭ ەنشىسىندە. بۇل قيسىندى دا. ويتكەنى بيلەۋشى پارتيا بيۋدجەتتى باسقارعانىمەن، ونىڭ دۇرىس ءبولىنۋى مەن ماقساتتى پايدالانۋىن قاداعالاۋ ۇنەمى قارسىلاستاردىڭ نازارىندا بولۋى ءتيىس.

بيىل پرەزيدەنتتىڭ باستاماسىمەن «اق جول» قدپ جوعارىدا ايتىلعان «پارلامەنتتىك وپپوزيتسيا تۋرالى» زاڭنىڭ قابىلدانۋىنا مۇرىندىق بولدى. وسى زاڭنىڭ ارقاسىندا «اق جول» جانە باسقا فراكتسيانىڭ دەپۋتاتتارىنا ءسوز بەرمەۋ، زاڭدارعا ۇسىنعان تۇزەتۋلەرگە ۇكىمەتتىڭ قاتاڭ تسەنزۋراسىن ورناتۋ تاجىريبەسى توقتاتىلدى. ەندىگى ماسەلە وسى پلاتفورمانىڭ نەگىزىندە بىربەتكەي بيلىكتىڭ ورنىنا تەپە-تەڭدىكتى ساقتايتىن، كەز كەلگەن اسىرا ءسىلتۋدى بولدىرمايتىن تولىق قاندى جۇيەنى قالىپتاستىرۋ ءۇشىن پارلامەنتتەگى دەپۋتاتتارعا جاڭا وكىلەتتىكتەر بەرىلۋى قاجەت.

سونىمەن قاتار، ۇكىمەتتىڭ قانشا قارسىلىق كورسەتكەنىنە قاراماستان، سايلاۋشىلاردىڭ قاجەتىن وتەۋ ءۇشىن پارلامەنتتە قاراجات ءبولۋ قۇقىعىنىڭ بولۋى وتە ماڭىزدى. وسى ماسەلەگە قاتىستى پرەزيدەنت ق-ج.توقاەۆ ءوز جولداۋىندا: «قاراجاتتى جۇمساۋعا قاتىستى ءماسليحاتتاردىڭ پىكىرى ەلەنبەيدى»، ال جەرگىلىكتى ماسەلەلەر «ونداعان جىلدار بويى شەشىمىن تاپپاي كەلەدى»، - دەپ ايتۋى بەكەر ەمەس.

ەگەر پارلامەنتتە سايلاۋشىلاردىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋ ءۇشىن تىكەلەي قارجىلاندىرۋ وكىلەتتىگى بولسا، وندا بۇگىن قازاقستاندىق قوعامدا كوپ بالالى وتباسىنا، تۇرعىن ءۇي تاپشىلىعىنا قاتىستى ماسەلەلەر اسقىنباي، ال قولىنان ءىس كەلەتىن جاستار شەتەلگە كەتپەس ەدى. بۇگىن بۇل جاعدايدى تۇزەۋ ءۇشىن «اق جول» فراكتسياسى ناقتى باستامالار كوتەرۋدە.

«اق جول» دەموكراتيالىق پارتياسى پارلامەنتكە قوعامدىق ماڭىزى بار سايلاۋشىلاردىڭ تاپسىرمالارىن ورىنداۋ ءۇشىن بيۋدجەتتەن از بولسا دا ناقتى (1%)  ۇلەس بەكىتۋدى ۇسىنىپ وتىر. ويتكەنى، تەمىرجول وتكەلىنەن جاياۋ جۇرگىنشىلەر كوپىرىن سالۋ نەمەسە كوشەگە اسفالت توسەۋ مەملەكەتتىك كومپانيالارعا ميلليونداعان سىياقى تولەۋ ءۇشىن اقشا بولۋدەن الدە قايدا ماڭىزدى.

جالپى «اق جول» قدپ-نىڭ تاڭداۋى - بۇل مەملەكەت پەن قوعام اراسىنداعى قاتىناستاردا ەۋروپالىق ۇستانىمداردى، جوسپارلى تۇردە اشىق ساياسي مادەنيەتتى قالىپتاستىرۋ بولىپ تابىلادى. بۇعان پارلامەنت پەن ماسليحاتقا قوعامعا جان اشيتىن شىنايى وكىلدەردى سايلاپ، ولاردىڭ قولىنا ءبىز قازىر ءسوز ەتكەن وكىلەتتىكتەر مەن مۇمكىندىكتەردى بەرگەن جاعدايدا عانا قول جەتكىزۋگە بولادى.

ارمان ءجۇمادىل،

«اق جول» قدپ الماتى قالالىق فيليالى توراعاسىنىڭ ورىنباسارى

Abai.kz