(جاساندى اپات قۇپيالارى اشىلسىن)

قر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ 2020 جىلعى 30 مامىردا ساياسي قۋعىن-سۇرگىن جانە اشارشىلىق قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنىنە وراي جاريا بولعان ۇندەۋىندە ايتىلعان تاپسىرمالارعا بايلانىستى تاريحي ادىلدىكتى قالپىنا كەلتىرۋ جۇمىستارىن تياناقتاۋ، ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تۇگەلدەي اقتاۋ جونىندە ارنايى مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرۋ، مەملەكەت باسشىسى العا قويعان ماسەلەلەردى تۇبەگەيلى شەشۋ جانە مۇلتىكسىز ورىنداۋ شارالارى ويلاستىرىلىپ، جۇرگىزىلىپ جاتقانى ءمالىم. وسى ورايدا تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىندا جاسالعان ماڭىزدى ىسكە نازار اۋدارۋ ءلازىم. 1992 جىلعى 22 جەلتوقساندا ەلىمىزدىڭ باس گازەتى «ەگەمەندى قازاقستان» «قولدان جاسالعان قاسىرەت» دەگەن تاقىرىپپەن قازاقستان رەسپۋبليكاcى جوعارعى كەڭەسى تورالقاسىنىڭ قاۋلىسى مەن جك كوميسسياسىنىڭ قورىتىندىسىن جاريالادى (بۇل قۇجاتتار وسى كۇنى «كازاحستانسكايا پراۆدا» گازەتى بەتتەرىندە دە باسىلدى). 

قازاق اسسر ورتالىق اتقارۋ كوميتەتى مەن حالىق كوميسسارلارى كەڭەسىنىڭ 1928 جىلعى 27 تامىزداعى «باي شارۋاشىلىقتارىن تاركىلەۋ تۋرالى» دەكرەتىن،  1928 جىلعى 13 قىركۇيەكتەگى «اسا ءىرى جانە جارتىلاي فەودال بايلاردى تاركىلەۋ مەن جەر اۋدارۋعا قارسى ارەكەت جاساعانى ءۇشىن قىلمىستىق جاۋاپتىلىق تۋرالى»، 1930 جىلعى 19 اقپانداعى «جاپپاي ۇجىمداستىرۋ اۋداندارىندا اۋىل شارۋاشىلىعىن سوتسياليستىك قايتا قۇرۋ جولىمەن نىعايتۋ جانە كۋلاكتار مەن بايلارعا قارسى كۇرەس  جونىندەگى شارالار تۋرالى» قاۋلىلارىن زەرتتەۋگە مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلىندا-اق سەرگەك نازار اۋدارىلعان بولاتىن.   قازاقستان رەسپۋبليكاcى جوعارعى كەڭەسىنىڭ تورالقاسى ءوزىنىڭ شەشىمىمەن قۇرىلىپ، جان-جاقتى تەكسەرۋ جۇرگىزگەن كوميسسيانىڭ ماتەريالدارىن قاراپ، كوميسسيا توراعاسى اكادەميك م.ق. قوزىباەۆتىڭ حابارلاماسىن تىڭداي كەلە، 1992 جىلعى 7 جەلتوقساندا ءۇش تارماقتان تۇراتىن قاۋلى قابىلدادى. قاۋلىنىڭ العاشقى تارماعىندا اۆتونوميالىق رەسپۋبليكا بيلىگىنىڭ «ادامداردى كوپ قۇرباندىققا جانە جاپپاي ساياسي جازالاۋعا ۇشىراتقان» شەشىمدەرىنىڭ قابىلدانۋى مەن ورىندالۋىنا بايلانىستى ءمان-جايلارعا تۇپكىلىكتى باعا بەرۋ جونىندە «كوميسسيا جاساعان قورىتىندىلار مەن ۇسىنىستار نەگىزىنەن ماقۇلدانسىن» دەگەن تۇجىرىم جازىلدى. «جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى» زاڭ جوباسى ازىرلەنىپ جاتقاندىقتان، كوميسسيانىڭ سوعان بايلانىستى ۇسىنىسى كوميسسيا قورىتىندىسىنان الىپ تاستالسىن دەلىندى.  كەلەسى تارماقتا قورىتىندىلاردى رەسپۋبليكالىق باسپاسوزدە جاريالاۋ، ۇشىنشىسىندە – كوميسسياعا ماتەريالدارىن «جەكە جيناق ەتىپ باستىرىپ شىعارۋ ءۇشىن» مينيسترلەر كابينەتىنە تاپسىرۋ مىندەتتەلدى. سودان بەرى 28 جىل بولدى. وكىنىشكە قاراي، وسى ۋاقىت ىشىندە اتالعان قۇجاتتاردى ءبىر مارتە جاريالاي سالۋمەن عانا شەكتەلدىك تە، ءىس جۇزىندە سوناۋ جالپىحالىقتىق تراگەدياعا، قازاق حالقىن قۇردىمعا، ۇلتتىق اپاتقا تىرەگەن قاسىرەتكە ءجۇردىم-باردىم قاراعانداي بولدىق. ونى  دۇرىستاپ تانۋدىڭ، حالىقتى تاريحپەن تاربيەلەۋدىڭ، ەل بىرلىگىن ارتتىرۋ ىسىنە مولىنان پايدالانۋدىڭ ماڭىزىن ويلامادىق. ەندى بۇعان جەتە كوڭىل بولگەن ءجون. قۇرىلىپ جاتقان مەملەكەتتىك كوميسسيا 1992 جىلعى بيىك پارمەن مەن وعان نەگىز بولعان قورىتىندىلاردى ەگجەي-تەگجەيلى تالداپ، اتقارىلعان ىستەر مەن ەندى اتقارىلۋعا ءتيىس مىندەتتەردى ايقىنداپ السا دۇرىس بولار ەدى...

1992 جىلعى جوعارعى كەڭەس كوميسسياسى قازاقستاننىڭ بۇرىن-سوڭدى تاريحتا بولىپ كورمەگەن الەۋمەتتىك تاجىريبە جۇرگىزەتىن الىپ پوليگونعا اينالدىرىلعانىن، رەسپۋبليكادا كوپتەگەن قىلمىستى ارەكەتتەر جاسالعانىن اتاپ ايتتى. قاراستىرىلعان كەزەڭدە قازاق تىرشىلىگىنىڭ ءداستۇرلى جۇيەسى كۇيرەتىلگەنىن، ونىڭ سوڭى الاپات اشارشىلىققا، حالىقتى قىزىل قىرعىنعا ۇشىراتىپ، جويىپ جىبەرۋگە تىرەگەن ناۋبەتكە – ۇلتتىق اپاتقا اپارىپ سوققانىن دالەلدى تۇردە اتاپ كورسەتتى. «قاسىرەت اۋقىمىنىڭ عالامات بولعانى سونشا، ءبىز ونى گەنوتسيد ساياساتىنىڭ كورىنىسى دەپ تولىق مورالدىق جاۋاپكەرشىلىكپەن ايتا الامىز. مۇنداي انىقتاما «گەنوتسيد قىلمىسىنان ساقتاندىرۋ جانە ونداي قىلمىس ءۇشىن جازالاۋ تۋرالى» حالىقارالىق كونۆەنتسيادا كورسەتىلگەن حالىقارالىق قۇقىقتىڭ قاتاڭ نورمالارىنان تۋىندايدى»، – دەپ قورىتتى. كوميسسيا بولىپ وتكەن قايعى-قاسىرەتتىڭ ناعىز ءتۇپ-توركىنى قوعامدىق سانامىزدا ۇيالاعانداي 32-ءشى جىلعى حالىق قىناداي قىرىلعان ۇرەيلى، ماسقارا اشارشىلىق پەن  جەكە شارۋاشىلىقتاردى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋدا عانا جاتپاعانىن، ونىڭ العىشارتتارى سوۆەتتىك رەجيم ومىرگە كەلگەن شاقتاردان-اق تۋا باستاعانىن اشىپ كورسەتتى.  

تاريحشىلار مەن دەموگرافتار جۇرگىزگەن ساراپتاۋلاردى قاراي كەلە، كوميسسيا قازاق ەتنوسىنىڭ اسا قاتىگەز گەنوتسيدكە ۇشىراتىلىپ، وتە اۋىر شىعىنداردى باستان كەشكەنىن دالەلدەدى. تەگەۋرىندى اكىمشىلىك زوبالاڭى قازاق اۋىلدارىنداعى دايىنداۋ ناۋقاندارى بارىسىندا ءورشىپ كەتكەن.   كوشپەندىلەردى وتىرىقشىلىققا كوشىرۋدەگى «ۇر دا جىق-كۇشتەۋ ساياساتى» حالىققا وتە اۋىر سوققى بولىپ تيگەن. وسىلاردى قاجەت مالىمەتتەرمەن تياناقتاي كەلە، تەڭگەرىمى جوق اشارشىلىقتان، سوعان بايلانىستى تۋىنداعان جۇقپالى ىندەت-ەپيدەميالاردان، سونداي-اق تابيعي ءولىم دەڭگەيىنىڭ جوعارى بولۋىنان قازاق حالقى 1931–1933 جىلدارى 2 ميلليون 200 مىڭ ادامىنان ايرىلدى، ياعني سول شاقتاعى قۇرامىنىڭ 49 پايىزىن جوعالتتى دەپ كورسەتتى.

ءوز حالقىنا قارسى جۇرگىزىلگەن جاريالانباعان سوعىستا سسرو حالكومكەڭەسى جانىنداعى مەملەكەت قاۋىپسىزدىگىن ساقتاۋ ءۇشىن قۇرىلعان بىرىككەن باس ساياسي باسقارما (وگپۋ) اتتى ارناۋلى ورگان، ونىڭ قازاقستانداعى  تولىق وكىلەتى وكىلدىگى (پپ) ۇستەم دە باستى ءرول اتقاردى. پارتيا ۇيىمىمەن جالعاسىپ-تۇتاسىپ كەتكەن بۇل جازالاۋشى ورگان رەسپۋبليكاداعى كۇللى جاعدايدى، ساياسي تۇرمىستى ءجىتى قاداعالادى. اسىرەسە ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيانى اۋىزدىقتاۋمەن قاتتى شۇعىلداندى. وسى قۇپيا جازالاۋشى ورگاننىڭ قىزمەتتەرىنىڭ ءىزى سايراعان دەرەكتىك-قۇجاتتىق ماتەريالداردى، سوت جانە سوتتان تىس ورگانداردىڭ ماتەريالدارىن، سول زامان كۋاگەرلەرىنىڭ ەستەلىكتەرىن، ستاتيستيكالىق دەرەككوزدەردى مۇقيات زەرتتەي كەلە،  جوعارعى كەڭەستىڭ كوميسسياسى ماڭىزدى تۇجىرىمدار جاسادى. مول دالەل كەلتىرىپ، اتالعان جىلدارى مەملەكەت ءوزىنىڭ حالقىنا قارسى قىلمىس جاسادى دەپ قورىتتى. داۋلەتتى جەكە قوجالىقتار يەلەرىنىڭ دۇنيە-مۇلكىن  تاركىلەۋ، وزدەرىن جاپپاي جەر اۋدارۋ، كوشپەندى جانە جارتىلاي كوشپەندى قوجالىقتاردى كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ جانە وتىرىقشىلاندىرۋ، حالىققا قيسىنسىز سالىقتار سالىپ، جۇرتتىڭ قولىنداعى كۇنكورىسىنە قاجەت اۋىلشارۋاشىلىق ونىمدەرىن تارتىپ الۋ ناۋقاندارىن ادام قۇقتارىنا قايشى كەلەتىن زاڭسىزدىقتار دەپ تاپتى. بۇل زاڭسىزدىقتاردى جاساعان قازولكەكوم، قازاتكوم، حالكومكەڭەس، سسرو وگپۋ-ءنىڭ قازاقستان بويىنشا تولىق وكىلەتتى وكىلدىگىنىڭ جانە اسكەري وكرۋگتەردىڭ باسشىلارى وزدەرىنىڭ حالىققا قارسى ساياساتىمەن ارانداتۋشىلىق ءرول اتقارعانىن، ءسويتىپ بۇقارانىڭ جەر-جەردە وكىمەتكە جاپپاي قارسىلىق كورسەتكەن كوتەرىلىستەرىن تۋعىزعانىن اتاپ كورسەتتى. 1928–1932 جىلدارعى زاڭسىز جانە حالىققا قارسى قۇجاتتاردىڭ كۇشىن جويۋ جانە ولاردى ايىپتاۋ قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى بيلىگىنەن سۇرالسىن دەپ ءتۇيدى. وسى ناۋقان كەزىندە جازىقسىز جاپا شەككەندەر (تاركىلەنگەندەر، جەر اۋدارىلعاندار، سولاقاي رەفورماعا ەرەۋىلدەپ قارسى شىققاندار) ساياسي رەپرەسسيالار قۇرباندارى رەتىندە تانىلسىن دەدى. ماسەلەنى تەرەڭ زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزۋ ءۇشىن ءتيىستى عىلىمي مەكەمەلەردىڭ ارنايى قارجىلاندىرىلۋىن، ءبىلىم بەرۋ سالالارىنا ارناپ وقۋلىقتار، ءتۇرلى ادىستەمەلىك ادەبيەتتەر جاسالۋى قاجەتتىگىن ايتتى. بىراق سودان بەرى وتىز شاقتى جىلعا تارتا ۋاقىت وتكەنمەن، جوعارىدا ەسكە العانىمىزداي، جوعارعى كەڭەس كوميسسياسى ۇسىنىستارىنىڭ دەنى قاعاز جۇزىندە قالدى...

قۇرىلىپ جاتقان مەملەكەتتىك كوميسسيا تىلگە تيەك بولعان قۇجاتتاردىڭ 1931–1933 جىلدارعى ناۋبەتتى عانا قاراستىرعانىن ەسكەرگەنى ءجون. ءىس جۇزىندە قازاق ىشىنە اشارشىلىق سوۆەتتەر بيلىگىمەن بىرگە كەلدى.  1917–1919 جىلدارى تۇركىستان رەسپۋبليكاسىنا قاراعان قازاقتار اشىقتى. تاشكەنت بولشەۆيكتەرى ولاردىڭ جىلقىسىن، مالىن «الەمدىك رەۆوليۋتسيا جاساۋعا ءتيىس» قىزىل ارميا ءۇشىن سىپىرىپ الىپ، كۇنكورىسىنە قاجەت ازىق-تۇلىك بولۋدەن باستارتقان-تىن (مۇستافا شوقاي مۇنى «سوۆەت وكىمەتىنىڭ اشتىق ساياساتى» دەپ باعالاعان ەدى). تاشكەنت بولشەۆيكتەرى تاراپىنان «ماركسيزم تۇرعىسىنان بولاشاعى جوق، ەكونوميكاسى ءالسىز، قۇرىپ-بىتۋگە ءتيىس» دەپ تانىلعان كوشپەندىلەردىڭ ءبىر ميلليوننان استامى وسى 1917–1919 جىلدارعى اشارشىلىقتان ءولىم قۇشتى.  بۇل بولشەۆيزمنىڭ ءۇش دۇركىن جۇرگىزىلگەن قىلمىستى ءىس-ارەكەتىمەن قازاق حالقىن دۋشار ەتكەن جويقىن ۇلتتىق اپاتتىڭ العاشقى كەزەڭى بولاتىن. 1921–1923 جىلدارعى ەكىنشى كەزەڭدە «اسكەري كوممۋنيزم» ساياساتى مەن ورتالىقتان سوعىپ تۇرعان ازىق-تۇلىك جيناعىش جەدەل جاساقتاردىڭ ارەكەتتەرى سالدارىنان تاپ تۇركرەسپۋبليكاداعىداي مولشەردە قازاق رەسپۋبليكاسى اۋماعىنداعى كوشپەندى جۇرت قىرىلدى. ال ءۇشىنشى كەزەڭنىڭ سەبەپ-سالدارى تىلگە تيەك بولعان 1992 جىلعى جك كوميسسياسى قورىتىندىسىندا ءبىرشاما تولىق اشىلدى، دەگەنمەن وندا دا بيىل قۇرىلماق مەملەكەتتىك كوميسسيا مۇقيات نازار اۋدارۋعا ءتيىس تۇستار جەتكىلىكتى.

قىسقاسى، وتكەن عاسىردىڭ 1917–1933 جىلدارىندا ورىن العان زۇلماتتى مەمكوميسسيا جان-جاقتى دا تەرەڭ زەرتتەپ، تاريحي، زاڭي، ساياسي باعاسىن بەرۋگە ءتيىس. جانە ناتيجەسى جۇرتشىلىق نازارىنا ۇسىنىلىپ، كەڭىنەن ناسيحاتتالعانى ابزال. وسى ورايدا مىنانى دا ايتا كەتەيىك: ەگەر، بۇرىننان ايتىپ جۇرگەنىمىزدەي، ءۇش دۇركىن ورىن العان زۇلمات تاريحىن زەرتتەپ، حالىق جادىن جاڭعىرتاتىن ارنايى ينستيتۋت پەن ۇلتتىق اپاتتى كورنەكى تۇردە كورسەتەتىن مۋزەي اشىلسا، تاۋەلسىزدىگىمىزدى باياندى ەتۋگە مۇددەلى وتانشىل، مەملەكەتشىل ۇرپاق تاربيەسىنە ولشەۋسىز زور ۇلەس قوسىلعان بولار ەدى. 

بەيبىت قويشىباەۆ

Abai.kz