ءتىل ۇلتتىڭ جانى

ءحىح عاسىردا چەحتار گەرمانيانىڭ وتارى بولدى. ازاتتىق ءۇشىن كۇرەسكەن چەح حالقىنىڭ رۋحىن كوتەرىپ، بوستاندىق الۋىنا جول اشقان مىنا جاعداي ۇلت تاريحىنداعى ءتىلدىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتەتدى. چەح ءتىلىنىڭ ءحىV عاسىردا، ال گەرمان ءتىلىنىڭ ودان 2-3 عاسىر بۇرىن پايدا بولعانى بەلگىلى. بىراق، حالقىنىڭ ازاتتىعى نەگىزگى ماسەلە بولىپ تۇرعان كەزدە، 1854 جىلى پراگا شىركەۋىنىڭ موناحى ارحيۆتەگى كونە كىتاپتىڭ ءتىل تاريحىنا بايلانىستى ءبىر تسيفرىن وزگەرتۋ ارقىلى، چەح ءتىلى ءحىV عاسىردا ەمەس، ءىح عاسىردا ياعني نەمىس تىلىنەن بىرنەشە عاسىر بۇرىن پايدا بولعان دەپ جاريالادى. «ءبىزدىڭ انا ءتىلىمىز نەمىستەن دە بۇرىن پايدا بولعان ياعني ءبىزدىڭ وتار بولۋعا قۇقىعىمىز جوق»، دەپ رۋحتانعان چەحتار وتارلاۋشىلاردى ەلىنەن قۋىپ شىعىپ، ازاتتىقتارىن الدى. بۇدان ءبىز انا ءتىلدىڭ سول ەلدىڭ نامىسى مەن رۋحىنىڭ نەگىزى، ازاتتىق جولىنداعى كۇرەس قۇرالى ەكەنىن كورەمىز.

بۇگىنگى بەلارۋس حالقىنىڭ اۆتوريتارلىق بيلىككە قارسى ءتورت ايعا سوزىلعان جاپپاي ەرەۋىلىنىڭ نەگىزگى سەبەبى دە انا تىلدەرىنەن ايىرىلىپ، ورىستانۋىندا جانە سول تەرىس ساياساتتى جۇرگىزىپ وتىرعان بيلىكتىڭ ۋاقىتىلى اۋىسپاۋىندا.

قازاقستان تاۋەلسىزدىگىن 1991 جىلى جاريالاپ، قازاق ءتىلىن مەملەكەتتىك ءتىل دەپ قابىلداعانىمەن، ونىڭ مەملەكەت ينستيتۋتتارىن قالىپتاستىرۋدا شەشىلمەگەن ماسەلەلەرى جەتكىلىكتى. 1992 جىلى بۇۇ-مى قازاقستاندى وزىنە مۇشە قىلىپ الاردا وعان «اۆتوريتارلىق رەجيمدەگى ۇلتتىق مەملەكەت...»، دەپ انىقتاما بەرگەنىمەن، بىزدە ءالى كۇنگە وسى ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ يدەولوگياسى قابىلدانبادى. سوندىقتان، ول ءوزىنىڭ سارا جولىن انىقتاماعان ياعني تەڭىزدەگى كومپاسسىز كەمەگە ۇقسايدى. ول، پەرۋ سياقتى مەملەكەتتىك تىلدە سويلەپ، ىسقاعاز جۇرگىزبەيتىن الەمدەگى ماڭگۇرت ەكى ەلدىڭ ءبىرى بولىپ قالۋدا. مەزگىلىندە شەشىلمەگەن، قوعامنىڭ وسىنداي ىشكى ماسەلەلەرى ۋاقىت وتكەن سايىن كۇردەلەنىپ، ۋشىعا بەرەدى.

2-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قيراعان گەرمانيا فاشيستەردىڭ تىلىنە اينالعان انا تىلدەرىنەن باس تارتىپ، اعىلشىنعا كوشكەنىمەن، ودان ەل ەكونوميكاسى دامىمادى. انا ءتىلى ارقىلى عانا ەل ەكونوميكاسىن دامىتۋعا بولاتىنىن تۇسىنگەن مامانداردى قولداعان مەملەكەتتىڭ ءتيىستى باعدارلاماسى جاقسى قورىتىندى بەرىپ، بۇل ەلدى ءححى عاسىردا الەمنىڭ 4-5 ەكونوميكاسىنا اينالدىردى.

1970-1980جج. «تەوريا – Z» سياقتى ۇلتتىق مەنتاليتەت پەن انا تىلىنە نەگىزدەلگەن جاپونيانىڭ ەكونوميكالىق جوباسى ءالى كۇنگە الەمدە ەڭ وزىق جۇيە بولىپ قالۋدا. مەنەدجمەنتتىڭ نەمەسە ساۋدا-ساتتىقتىڭ جالپى زاڭدىلىقتارى بارلىق ەلدەرگە ورتاق بولعانىمەن، ءار ۇلتتىق مەملەكەتتىڭ دامۋى ونىڭ انا ءتىلى مەن مەنتاليتەتىنە تىكەلەي بايلانىستى ەكەنى عىلىمدا دالەلدەنگەن.

سولتۇستىك امەريكا قۇرلىعىن وتارلاعان اعىلشىندار، دامۋ كورسەتكىشتەرى وزدەرىنەن الدەقايدا تومەن جەرگىلىكتى ۇندىستەردەن وزدەرى قۇرىپ جاتقان مەملەكەتكە «پايدا جوق» ەكەنىڭ تۇسىنگەننەن كەيىن ولاردى جويىپ جىبەردى دە (وتارلاۋشىلار سول قۇرلىقتا 49 ملن ۇندىستەردى ولتىرگەن), سول قۇرلىقتا جاڭا وركەنيەت قۇردى. ودان كەيىن ءۇندىستاندى وتارلاعاندا سانى وزدەرىنەن 80 ەسە كوپ ۇندىستاندىقتاردى جويىپ جىبەرۋ مۇمكىن بولماعاسىن، ولاردى اعىلشىن تىلىندە سويلەتتى. وعان دەيىن وسى ەلدى ءۇش عاسىر بيلەگەن ۇلى موعولدار ياعني تۇركىلەر ولاي ىستەمەدى نە ىستەي المادى؟! بۇل جەردە ءبىز ۇلتتىڭ مەنتاليتەتىندەگى ايىرماشىلىقتى كورەمىز. تۇركىلەر ىرىم، ءداستۇر ت.ب. سەنىپ، سونىمەن ءومىر سۇرسە، اعىلشىندار بەلگىلى ۇستانىم، پرينتسيپ نەمەسە زاڭمەن ءومىر سۇرەدى. اعىلشىنداردىڭ باسقا ۇلتتاردان ەرەكشەلىگى نەمەسە ارتىقشىلىعىى وسىندا. قۇرىلىپ جاتقان اقش مەملەكەتىنىڭ كونستيتۋتسياسىن قابىلداۋ كەزىندە «قاي ءتىلدى تاڭدايمىز» دەگەن ماسەلە تۋىندايدى. سول كەزدە ەلدەگى نەمىستەردىڭ ۇلەسى 51, اعىلشىنداردىكى 34 پايىز بولعانىمەن، اقش-تىڭ مەملەكەتتىك ءتىلى بولىپ اعىلشىن ءتىلى قابىلداندى. ۇلتتىڭ باسقالارعا قاراعاندا ۇستەمدىگى وسىندايدا كورىنەدى جانە ولاردى قوعام امىتۋداعى ۇلەسىمەن ايقىندالادى.

اقش اۆياتسياسى مەن عارىشتى زەرتتەۋىنىڭ جاقسى دامۋى دا اعىلشىن تىلىندە 700 مىڭنان استام جاڭا تەرميندەردىڭ پايدا بولۋىمەن قاتار ءجۇردى.

ال، ءبىر ۇلتقا جاتاتىن باتىس جانە شىعىس گەرمانيا نەمەسە ەكى كورەي مەملەكەتتەرىنىڭ دامۋلارى ءارتۇرلى بولۋلارى تىلگە بايلانىستى ەمەس دەيتىندەر،- ول مەملەكەتتىڭ تۇپكىلىكتى زاڭدارىن تۇسىنبەيتىندەر نەمەسە قازاق ءتىلىنىڭ دامۋىنا مۇددەلى ەمەس ءابىليازوۆ سياقتى ماڭگۇرت الاياقتار. سوندايلارعا ەرگەندەر وزدەرىنىڭ ۇلتىنا قارسى جۇمىستانىپ جاتقانىن بىلەدى مە ەكەن؟! 1994 جىلى ءابىلوۆ، ءابىليازوۆتار باستاعان 97 كاسىپكەر قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك بولڭىنا قارسى ۇندەۋ جاريالاعان ەدى. ءبىز بۇدان، ماڭگۇرتتەردىڭ وزدەرى ءومىر بويى قازاقتىڭ جاۋى بولىپ كەتۋلەرىمەن قاتار، وزدەرىنە ۇقساعان ۇرپاقتار تاربيەلەيتىنىن ەسكەرۋمىز كەرەك. ماڭگۇرتتىك،- ول ساناداعى تۇقىم قۋالايتىن ءۇردىس. سوندىقتان ءبىز، «بوداننان قۇل، قۇلدان جەتەسىز ۇل تۋاتىن» كەزدى باستان وتكەرىپ جاتىرمىز. وسىنداي، انا ءتىلدى ساقتاپ، ۇلتىمىزدى دامىتۋداعى جاۋاپتى كەزدە بىزگە جولبارىسشا جورتىپ جۇرەتىن ەرلەر كەرەك.

سەبەبى، انا ءتىل، اتامەكەن (جەر) جانە ۇلت تاعدىرىنىڭ ماسەلەسى سياقتى ماڭگىلىك كاتەگوريالاردى وتارلاۋشىلاردىڭ شوقپارىنىڭ ەزگىسىندە وسكەن، جاسىق، جىگەرسىز، ساتقىن بيلىككە سەنۋگە بولمايدى.

بارلىق قاسيەتتى كىتاپتاردا «حالىق قۇدايدىڭ ءبىر اتى» دەيدى. الدىمەن ءار حالىق باسقالاردان بولەك انا تىلىمەن ەرەكشەلەنەدى. حالىقتىڭ بولۋ، بولماۋى ونىڭ تىلىندە!

ال، مەملەكەتتىك جۇيە ەكىنشى كەزەكتەگى ماڭىزدى ماسەلە. وعان ءتىلدى ارالاستىرۋ، - ول قوعامدى اداستىرۋ بولىپ تابىلادى. سەبەبى، ۇلت جانە ونىڭ ءتىلى ماڭگىلىك ماسەلەسى بولسا، بيلىك نەمەسە ساياسي جۇيەنى وزگەرتۋ، - ول بيلىكتىڭ ءوزى سياقتى ۋاقىتشا كەزدىڭ ماسەلەسى. بۇل ماسەلەگە الداعى تاقىرىپتاردا توقتالامىز.

2011 جىلعى حالىقارالىق ادام ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتكە جازعان باعدارلاما-حاتىندا قازاق ءتىلى ەلدە ادام كاپيتالى، عىلىم مەن يننوۆاتسيانى دامىتاتىن نەگىزگى قۇرال ەكەنى دالەلدەندى جانە وسى باعدارلاما نەگىزىندە ۇكىمەت 2012 جىلى قازاق ءتىلىن 2020 جىلعا دەيىن قوعامدا جۇيەلى دامىتۋ تۋرالى قاۋلى قابىلدادى. بىراق، ول قاۋلىنى ورىنداۋعا بيلىكتىڭ ءبىلىمى، جىگەرى مەن ورەسى جەتپەدى.

تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا قابىلدانعان 2400-دەن استام زاڭداردىڭ بىرەۋى عانا مەملەكەتتىك تىلدە دايىندالعان ياعني ول زاڭدار ۇلتتىڭ مەنتاليتەتىنە ساي بولماعاندىقتان، ونى قوعام قابىلدامايدى. بۇل، اتى بار دا، زاتى جوق جانە جۇمىس ىستەمەيتىن جارتىلاي ءولى زاڭدار.

ءحىح عاسىردىڭ 90 جىلدارى ازاتتىقتارىن العان وڭتۇستىك امەريكا قۇرلىعىنداعى ەلدەر كونستيتۋتسيادان باستاپ بارلىق زاڭدارىن اقش-تان كوشىرىپ العانىمەن ولاردىڭ ەشقايسىسى دامىمادى. كەرىسىنشە، تابيعي بايلىقتارى قازاقستاننان دا ارتىق، حالقى سيرەك ورنالاسقان وسى قۇرلىقتاعى ەلدەر ناشاقورلىق، كوررۋپتسيا، ادام ءولتىرۋ، ۇرلىق ت.ب. وركەنيەتتكە جات قىلىق پەن قىلمىستان الەمنىڭ الدىندا. ونىڭ نەگىزگى سەبەبى، باتىس مەنتاليتەتىنىڭ نەگىزىندە اعىلشىن تىلىندە جازىلعان اقش-تىڭ زاڭدارى، شىعىس مەنتاليتەتىندەگى ءيسپانتىلدى مەملەكەتتەردە قابىلدانبادى ياعني جەرگىلىكتى حالىقتاردىڭ مەنتاليتەتتەرىنە نەگىزدەلمەي، بىرەۋدەن كوشىرىلگەن بۇل زاڭدار قوعامدا كەرى اسەر تۋعىزىپ قىلمىسقا يتەرمەلەۋدە.

وسى قۇرلىقتاعى بىرنەشە ەل جەرگىلىكتى ۇندىستەردىڭ «انا تىلدەرىن مەملەكەتتىك ءتىل قىلامىز» دەگەن تالاپتارىنا ءاربىر 5-10 جىلدا سايلانىتىن ديكتاتورلار تۇرعىنداردىڭ داۋىسىن العانشا ۋادەلەرىن بەرەدى دە، ونى ورىندامايدى.

تاۋەلسىزدىگىن لاتىن امەريكاسى ەلدەرىنەن ءبىر عاسىر كەيىن العان قازاقستاننىڭ اۆتوريتارلىق بيلىگى 30 جىل بويى، تۇبىندە قوعامدى داعدارىسقا اپاراتىن سولاردىڭ جولىمەن ءجۇرىپ كەلەدى. وسى ماسەلەنى ءبىز 90-شى جىلداردان بەرى كوتەرگەنىمىزبەن («تۇركى وركەنيەتى نەگىزىندەگى قازاق يدەياسى» مونوگرافياسى ت.ب.) ونى تىڭدايتىن، نە ۇعاتىن ادام تابىلمادى. سەبەبى، وسى ماسەلەلەردى سارالايتىن پرەزيدەنت جانىنداعى ستراتەگيالىق ينستيتۋت، ستراتەگيالىق اگەنتتىكتەر مەن بيلىك ورگاندارى ماڭگۇرتتەنىپ، مەملەكەتتىك تىلدە تىڭداۋ، ويلاۋ، سويلەۋ جانە ەل مۇددەسى ءۇشىن كۇرەسۋ تۇيسىكتەرىنەن ايىرىلىپ، تەك ۇرلاۋ، ەلدى ساتۋ ت.ب. سياقتى تاۋەلسىزدىككە تىكەلەي قاۋىپ توندىرەتىن كۇشكە اينالۋدا.

تۇرىكتەر لاتىن الفاۆيتىنە 1926 جىلى، ورتا ازيا مەن ءازىربايجاندار 1990 جىلداردىڭ باسىندا كوشتى. قازاقستان بۇل ىستە ءالى كۇنگە ناقتى شەشىم قابىلداعان جوق. 2016-2017جج لاتىنعا كوشۋ تۋرالى قابىلداعان شەشىمنىڭ ورىندالۋىن 2025 جىلعا قالدىردى. سونىمەن قاتار، سول قابىلدانعان شەشىم تەك قازاق ۇلتىنا قاتىستى. قازىرگى مەملەكەتتىك ت.ب. مەكەمەلەر مەن جارنامالارداعى قازاقشانىڭ لاتىن ارپىمەن، ورىسشاسىنىڭ كيريليتسامەن جازىلۋى ەلدەگى باسقا دياسپورالاردىڭ ونى ورىنداۋى مىندەتتى ەمەس ەكەندىگىن كورسەتەدى.

مەملەكەتقۇرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ ءتىلى، ونەرى... مادەنيەتى بۇل ەلدەگى ازاماتتاردىڭ بارلىعىنا ورتاق بولماي ياعني قوعام ءبىر تىلدە سويلەپ، ءبىر مورالدى ۇستانىپ، ءبىر ماقسات-مۇراتقا ۇمتىلعاندا عانا نەمەسە ءبىر وركەنيەتتى دامىتۋعا جۇمىستانعاندا عانا مەملەكەت جۇيەلى دامۋىن باستايدى. ال، بيلىكتىڭ ەلدى لاتىنعا تەك قازاقتى كوشىرەمىز دەگەن، ارتىمەن جۇزگەن ساسقان ۇيرەكتىڭ تىرلىگى، «قوعامدى بولۋدەگى تاپتىرمايتىن قۇرال» بولۋدا.

ەندى، ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ پرەزيدەنتكە جارىسا جازعان حاتتارىنان بۇل ىستە ءالى دە شيكىلىكتىڭ كوپ ەكەنىن كورەمىز. ودان بۇرىن اكادەميك و.سابدەن باستاعان «قازاقستان اليانسى» حالىقارالىق كونگرەسسى لاتىن ءالفاۆيتىن جەتىلدىرۋدە ءتورت ۇسىنىس بەردى. كوش جۇرە تۇزەلەتىنىن ەسكەرىپ لاتىندى ەنگىزۋدى سوزباي باستاۋ كەرەك. سوزا بەرگەن ءىستىڭ بەرەكەسى كەتەدى. قازاقتىڭ، «قۇلدىڭ ۇيقىسىنان شىعىپ» تىندىرىمدى ىسكە كوشەتىن ۋاقىتى كەلدى؟!

1991 جىلى اكادەميكتەر ابۋعالي قايداروۆ، شورا سارىبايلاردىڭ باسشىلىعىمەن حالىقارالىق «قازاق ءتىلى» قوعامىنىڭ كونفەرەنتسياسى ءوتىپ، قوعامدىق ۇيىم قۇرىلدى. ول كونفەرەنتسيادا يتۆان قوڭىر ماندوكيدىڭ سويلەگەنى ەسىمىزدە. بىراق، ونى سوڭعى 10-15 جىلدا باسقارعان، «تۇلكى المايتىن جەتەلەگەن تازىلار» وسى قوعامدى مولا كۇزەتكەن شىراقشىسىنىڭ تىرلىگىنە اينالدىرىپ جىبەردى. «حالىقارالىق» دەگەن دىرداي اتى بار بۇل قوعامنىڭ وبلىس-اۋداندارداعى بولىمدەرىنە دەيىن ىدىراپ، باسىندا ءتىمتاۋىر باستالعان ءىس، ونى قۇرعان اقساقالدار كەتكەسىن يەسىز قالعان كيەسىز تىرلىكتىڭ كۇنىن كەشۋدە. بۇل قوعمنىڭ جىبەرگەن نەگىزگى كەمشىلىگى، - ول مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋدىڭ ورنىنا بيلىكتىڭ جاندايشابىنا اينالىپ كەتتى دە، سوڭىندا ەشكىمنەن ەشتەڭە تالاپ ەتە المايتىن جاعدايعا جەتىپ، قوجىرادى دا قاريالاردى باقيعا قۇرمەتپەن اتتاندىراتىن «حوسپيسكە اينالدى». ولار ءۇشىن قازاق ءتىلى دالادا قالدى.

قوعامنىڭ سوڭعى توراعاسى بولعان ومىرزاق ايتباەۆ ءمور سوققان قاعازىن ءستاليننىڭ گولوششەكينگە بەرگەن مانداتىنداي قىلىپ جۇرگەن ورىنباسارلارى، قوعامدى جانداندىرۋدىڭ ورنىنا «باس پەن جامباسقا تالاسقان» دۇمشەلەردەي تاققا تالاسۋدا. بۇل جەردە قازاق تىلىنە جۇيەلى ەڭبەك ەتىپ جاتقان قۇسمان شالاباەۆتى ايتا كەتكەن ءجون.

قازاق ءتىلى قوعامىن وتىز جىلدا جەكە ادامدار باسقارعاندا ونى قۇرتۋعا اپارعانىن ەسكەرىپ، بۇل قوعامدى بەس جىلدا بولاتىن قۇرىلتايدىڭ اراسىندا بەس تەڭ تورعا كەزەكپەن باسقارسىن دەگەندى ۇسىنساق، ونى قابىلدايتىن تۇرلەرى جوق. سەبەبى، «ۇرىنىڭ ارتى قۋىس» دەگەندەي سول قوعامعا ماڭگى باسشى بولعىسى كەلىپ جۇرگەندەردىڭ ىشىندە سول ءتىل كوميتەتىن باسقارىپ جۇرگەندە مەملەكەتتىك تىلگە قارسى جۇمىستانىپ، ونى دامىتۋعا بولگەن قارجىنى ۇرلاعاندار دا بار. ال، سوندايلاردىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ جۇرگەندەر، - ول 30-شى جىلدارداعى «حالىقتىڭ اتىنان جامبىل بولىپ» ياعني ءپىر بولا الماي جۇرگەن ديۋانالار. مەنىڭ ەشكىمنىڭ جەكە باسىندا ەشقانداي شارۋام جوق. بىراق، مەملەكەتتىك ءتىل ماسەلەسى كوتەرىلگەندە ءبىلىپ تۇرعان شىندىقتى ايتپاۋ، ول قىلمىس. سەبەبى، بىرەۋلەردىڭ وسىنداي ارەكەتتەرىنەن قازاق قوعامىنىڭ شىندىق پەن اقيقاتتىڭ اۋىلىنان ءالى الىس، مەملەكەتقۇرۋشى ۇلت بولۋعا دايىن ەمەس، ءالى «قورقىتتىڭ كورىندە» جۇرگەنىن كورەمىز.

قايتادان قۇرىلعالى جاتقان «حالىقارالىق قازاق ءتىلى قوعامىنىڭ» قۇرىلىمى تومەندەگى ماسەلەلەردى شەشۋگە دايىن بولۋ كەرەك.

• بارلىق دەڭگەيدەگى اكىمدەر، مينيسترلەرگە ۇلتتىق مادەنيەتتى ء(تىل، ونەر، ادەبيەت، مورال، ءداستۇر، ءبىلىم، عىلىم، اقپارات، جۋرناليستيكا...) دامۋدا تالاپ قويىپ، ول ورىندالماعان جاعدايدا جۇمىستان الۋ. سەبەبى، ءتىل وزدىگنەن ەمەس، مادەنيەتتىڭ بارلىق سالالارىمەن كومپلەكستى عانا داميدى;
• قازاق ءتىلىن قوعامنىڭ 55 سالاسىندا دامىتىپ، تاراتۋعا ءتيىستى باعدارلامامەن جۇمىستانۋ;
• 2012 جىلى قابىلدانعان «مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋ تۋرالى» ۇكىمەت قاۋلىسىن جاڭارتىپ، ىسكە اسىرۋ;
• كونستيتۋتسياعا ادام كاپيتالى مەن يننوۆاتسيانى دامىتۋ، مەملەكەتتىك ءتىل...تۋرالى قوسىمشا ەنگىزۋ (اقش-تا 240 جىلدا كونستيتۋتسياعا 26 قوسىمشا ەنگىزدى);
• قازاق ءتىلىن ۇيرەنەتىن زاماناۋي ءامبيباپ مەتوديكا دايىنداپ، 11 ملن (5 ملن شەتتەگى قازاق دياسپوراسى، 6 ملن قر ازاماتتارى) ادامدى وقىتۋ;
• الەم ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى كافەدرالارىن اشۋ...

ەگەر وسى باعىتتاعى ىستەردى اتقارۋعا قۇزىرلى، ەشكىمنەن تاۋەلسىز قوعام قۇرىلسا، وندا ونى «قازاقستان اليانسى» حالىقارالىق كونگرەسسى جان-جاقتى قولدايتىن بولادى.

كەلەسى ماسەلە، - ول، وسى قازاق ءتىلى قوعامى مەن قۇزىرلى ورگانداردىڭ مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەنۋگە بايلانىستى ەشقانداي ناقتى ۇسىنىس جاساپ نەمەسە بار ۇسىنىستاردى ىسكە اسىرۋدا جۇمىستانباۋىندا. ناتيجەسىندە، ءالى كۇنگە قازاق ءتىلىن ۇيرەنەتىن زاماناۋي ءبىر دە ءبىر مەتوديكا جوق. ونى دايىندايتىن ماماندار ۋنيۆەرسيتەتتەر مەن عزي-دە جوق ەكەنىنە كوزىمىز جەتكەسىن ءامبيباپ مەتوديكانى دايىنداۋدى كارىس اعايىندارعا ۇسىندىق. ال، بىزدە قورعالعان ديسسەرتاتسيالاردىڭ كوپشىلىگى ا.بايتۇرسىنوۆ كەزىندەگى دەڭگەيدەن اسا المايدى. مىسالى، ءتىل سالاسىنىڭ كلاسسيگى اتاپ، كىتاپتارى ۇكىمەت تاپسىرىسىمەن ءجيى شىعىپ جاتقان ىسمەت كەڭەسباەۆ 30-شى جىلدارى رەپرەسسياعا ۇشىراعان م.جۇماباەۆ، ج.ايماۋىتوۆتاردىڭ پەداگوگيكا، پسيحولوگيا... سالالارىنداعى ەڭبەكتەرىنەن ۇرلاپ جازىلعان ديسسەرتاتسيانىڭ ارقاسىندا «عالىم بولدى جانە ءوزى سياقتى ونداعان پلاگيات شاكىرت دايىندادى». 1988ج. گ.كولبيننىڭ كەزىندە قازاق تىلىنە قارسى شىققان وسى كەڭەسباەۆقا الماتى قالاسى، تاۋسامالى شاعىن اۋدانىندا كوشە بەرىلگەن.

قالا اكىمى باقىتجان ساعىنتاەۆتان ءى.كەڭەسباەۆ اتىنداعى كوشەنى وزگەرتىپ، ونىڭ اتىن سوعان لايىقتى ادامعا بەرۋدى تالاپ ەتەمىز.

31 مامىر كۇنى 1930 جىلدارداعى جاپپاي قىرعىندى ەسكە الۋعا ارنالعان پرەسس-كونفەرەنتسيادا قوعام قايراتكەرى دوس كوشىم س.قيراباەۆتىڭ 1952 جىلى «سوتسياليستىك قازاقستان» گازەتىندە س.سەيفۋللين، ءى.جانسۇگىروۆ، ب. مايليندەردى اقتاۋعا قارسى ەكى بەت ماقالا جازعانى تۋرالى ايتتى.

ۇلتتىڭ رۋحاني ورتاسى بولىپ تابىلاتىن ءتىل ءبىلىمى سالاسى ءالى كۇنگە وسىنداي «قاندىبالاق داستۇردەن ارىلماي كەلەدى»؟!

30 جىلدا تاۋەلسىز ەلدىڭ يدەولوگياسى قالىپتاسپاعانىن ياعني تۇپكىلىكتى وزگەرىس بولماعانىن پارلامەنتتەگى كوممۋنيستىك پارتيا، ەل يدەولوگياسىنىڭ جارشىسى «كازپراۆدا»، ازاناما مەن جارناما جاريالاۋدان اسا الماعان «ەگەمەننەن...» كورەمىز. ن.حرۋششەۆتىڭ كەزىندەگى ۇران «كەڭەس حالقى...» بولسا، قازىر «قازاقستان حالقى،،،» دەگەندى ەلدىڭ ميىنا ءسىڭىرۋ. رەسمي يدەولوگيا گرۋزيا مەن بالتىق ەلدەرىندەگى سياقتى ۋاقىت تالابىنا ساي وزگەرگەن جوق. جارتىلاي توتاليتارلىق-كەڭەستىك، جارتىلاي اۆتوريتارلىق-الىپساتارلىق يدەولوگياعا نەگىزدەلىپ مەملەكەتتىك جۇيە قالىپتاسپاعان قوعام «اراب رەۆوليۋتسياسىن» كۇتكەن مۇسىلمان ەلدەرىندەگى يدەولوگياسىنىڭ ۇلگىسىندە قالىپ قويدى. بۇل، قوعامدى ماڭگۇرتتەندىرىپ، رۋحاني داعدارىسقا جانە ارسىزدار بيلەپ اقىرزامانعا اپاراتىن جول.

جەر ماسەلەسى

ب.د.د. ءىى عاسىردا عۇنداردىڭ جەرىن سۇراعان قىتايعا، «جەر مەملەكەتتىڭ نەگىزى...» دەگەن مودە قاعاننىڭ جاۋابى بارلىق تۇركى ەلدەرىنىڭ نەگىزگى ۇرانىنا اينالدى.

جەرسىز مەملەكەت بولمايتىنىنا ۇيعىر، نوعاي، كۇرت ت. ب. تاعدىرلارى كۋا. ۇيعىردىڭ جەرىن وسىدان ءۇش عاسىر بۇرىن قىتاي جاۋلادى. سەبەبى، ول قۇرىلىمى قالىپتاسىپ، تولىققاندى مەملەكەت بولعان جوق جانە ونى قولدايتىن كورشى تۇركى مەملەكەتى دە بولمادى. التىن وردانىڭ نەگىزگى جەرىنە يە بولىپ قالعان نوعاي ەلىنىڭ ءبىر شەتى ليتۆادان ارال تەڭىزىنە دەيىن، ەكىنشى جاعى قىرىمنان ءسىبىر حاندىعىنا دەيىن سوزىلىپ جاتتى. مالدىڭ كوپتىگىن ەلدىڭ قۋاتتىلىعى دەپ ەسەپتەگەن نوعايلار مەملەكەت قۇرۋمەن اينالىسپادى. ناتيجەسىندە ونى رەسەي پاتشالىعى جاۋلاپ الدى. بۇگىندە سولاردىڭ ۇرپاعى نەبارى 300 مىڭداي رەسەيدىڭ ءارتۇرلى گۋبەرنياسىن مەكەندەيتىن نوعايلاردىڭ انا تىلدەرىندە مەكتەپ ت.ب. ۇلتتىق ينستيتۋتتار جوق. ولاردىڭ مەملەكەت تۇرماق، ۇلت بولىپ ساقتالۋى ەكىتالاي؟!

سانى ۇيعىرلارداي 20 ملنعا جۋىق كۇرتتەر كەزىندە باستارى بىرىكپەگەندىكتەن ءوز مەملەكەتىن قۇرا الماي، بار جەرلەرىنەن ايىرىلىپ قالدى.

ۋاقىتىندا دۇرىس شەشىلمەگەن جەر ماسەلەسى، - ول كورشى ەلدەرمەن اراداعى قاقتىعىستاردىڭ سەبەبى بولادى. ونى ۋكراين مەن رەسەي، ءازىربايجان مەن ارميان، رەسەي-گرۋزيا ت.ب. ارالارىنداعى سوعىستاردان كورەمىز.

سوڭعى جىلدارداعى ەل ىشىندەگى ەرەۋىلدەردىڭ نەگىزى بيلىكتىڭ قىتايعا جەر بەرەمىز دەگەنىنەن تۋىندادى.

2016 جىلعى ۇكىمەتتىڭ جەر كوميسسياسىندا وسى جولداردىڭ اۆتورى، «جەردى شەتەل نەمەسە شەتەلدىڭ ۇلەسى بار كومپانيالارعا، اسىرەسە كورشى ەلگە ساتۋ، نە جالعا بەرۋ نەمەسە ءوز جەرىڭدە باسقا ەلدىڭ اسكەري پوليگوندارى مەن شەكتەۋلى اسكەرىنىڭ بولۋى:

• مەملەكەت جەرىنىڭ ياعني ونىڭ نەگىزىنىڭ تۇتاستىعىن بۇزادى;
• جەر ساتۋدان كورشى ەلمەن اراداعى سوعىسسىز شەشىلمەيتىن ماسەلە باستالعانمەن، مەملەكەتتىڭ قارىزى بۇتىندەلمەيدى;
• بەلگىلى ۋاقىتتان كەيىن كورشى ەلمەن ەكى اراداعى قاقتىعىس نە سوعىسقا اكەلەدى. كەشەگى كاراباحتاعى سوعىس وسىنىڭ ءبىر مىسالى؟؟؟;
• ەل ىشىندە ازامات سوعىسى نەمەسە جەردى شەتەلگە بەرگەن بيلىكتى قۇلاتۋعا باعىتتالعان سوعىس باستالۋىنىڭ نەگىزى;

-    مەملەكەت ىدىراۋىنىڭ الدى جەردىڭ بەلگىلى بولىگىنەن ايىرىلۋدان باستالادى...

وسىدان بىرنەشە اي بۇرىن «قازاقستان اليانسى» حالىقارالىق كونگرەسسى 2020 جىلدىڭ اياعىنا دەيىن پارلامەنت جانە پرەزيدەنت قاۋلىسىمەن، «شەتەلدىك جەكە تۇلعا، كومپانيالارعا جانە شەتەلدىك ۇلەسى بار كومپانيالارعا جەردى جالعا بەرۋ جانە ساتۋعا تيىم سالىناتىن شەشىم شىعارىلسىن» دەگەن تالاپ قويدى.

تاريح تاعىلىمى

وسى ۋاقىتقا دەيىن قازاقتىڭ شەشىلمەي كەلە جاتقان ماسەلەلەرى، - ول 1920-1930-شى جىلدارى حالىقتى قولدان قىرۋ ماقساتىندا جاسالعان جاپاي اشتىقتىڭ مەملەكەتتىك دەڭگەيدە جانە بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىندا رەسمي مويىندالماۋى. سونىمەن قاتار، 1937-1938 جىلدارداعى رەپرەسسيا كەزىندەگى ارحيۆتەردىڭ تولىق جاريالانباي جانە حان كەنەنىڭ باس سۇيەگىن ەلگە قايتارۋ جۇمىسىنىڭ جۇيەلى جۇرمەۋى.

بۇل ماسەلەلەردىڭ ۋاقىتىلى شەشىلمەۋى، - ول جاپپاي اشتىق، رەپرەسسيا جانە پاتشانىڭ وتارلاۋ ساياساتىن تاۋەلسىز مەملەكەتتىڭ تاريحىندا رەسمي مويىنداۋ بولىپ تابىلادى.

وسىدان بىرنەشە جىل بۇرىن ەلباسى ستامبۇلدا 1920-1930-شى جىلدارداعى جاساندى اشتىق ماسەلەسىن كوتەرگەنىمەن، ونىڭ اقيقاتىنا جەتۋ ازىرگە اياقسىز قالۋدا.

جاپپاي رەپرەسسيا كەزىندە 60 مىڭنان استام قازاق زيالىلارى اسىلىپ-اتىلعانى بەلگىلى. سولاردى ۇستاپ بەرگەندەردىڭ كوبىنىڭ ەسكەرتكىشتەرى، كوشە اتتارى... قالالاردىڭ كوركى بولىپ، ساتقىن بولعان ولاردىڭ وزدەرى باتىرلاردىڭ قاتارىندا ءجۇر؟!

ارحيۆتەردى تۇگەلدەي اشىپ، تاريحي ماتەريالداردى جاريالايتىن كەز كەلدى!

كەڭەس وداعىنىڭ ەكى رەت باتىرى، ارميا گەنەرالى بەلوبورودوۆتىڭ، «...فاشيستەردى موسكۆا مەن ەدىل بويىندا توقتاتۋ ورتا ازيا مەن سىبىردەن كەلگەن ديۆيزيالار (ياكۋت، حاكاس...) جانە ەدىل بويىنداعى تۇركى حالىقتارىنىڭ ەرلىگىنىڭ ارقاسىندا ىسكە استى جانە ۇلى وتان سوعىسىندا جەڭىستە ولاردىڭ ۇلەسى وراسان زور بولدى. سەبەبى، وعان دەيىن سلاۆياندار نەمىستەرگە ناقتى قارسىلىق كورسەتپەي، كوپشىلىگى بەرىلىپ كەتتى...» دەگەن ەدى.

ماسكەۋدى قورعاۋدان باستاپ رەيحستاگقا تۋ تىككەنگە دەيىنگى قازاق باتىرلارىنىڭ ەرلىكتەرى تولىق جازىلىپ، ءتيىستى باعاسىن العان جوق!

ينتەرنەتتە، 1812 جىلعى ناپولەوننىڭ ماسكەۋدى العاننان كەيىن، رەسەي پاتشاسى الەكساندر ءى سۇراعاندا قازاقتار باستاعان (ىشىندە كازاكتار دا بار) ءجۇز مىڭ اتتى اسكەرى فرانتسۋز ارمياسىن پاريجگە دەيىن قۋىپ بارعانى تۋرالى دەرەكتەر تولىق زەرتتەۋدى تالاپ ەتەدى؟!

بۇل اتالعان  ماسەلەلەر «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىندا شەشىمىن تابۋ كەرەك!

ۇلتتىڭ رۋحىن جاڭعىرتۋداعى وقو جانە جامبىل وبلىستارىندا اكىم بولعان كەزدەگى اسقار مىرزاحمەتوۆتىڭ اتقارعان ىستەرى بارلىق بيلىكتەگىلەر مەن قوعام بەلسەندىلەرىنە ۇلگى بولا الادى. مىسالى، شىمكەنت قالاسىندا تاۋەلسىزدىك پەن ۆولگوگرادتاعى ماماەۆ قورعانىنان سانى ەكى كوپ ۇوس جانە سول ءوڭىردىڭ حح عاسىرداعى ارداگەرلەرىنە ارنالعان مونۋمەنتتەر، قازاق ادەبيەتى مەن تاريحىنا ارنالعان 500 تومدىق شىعارۋ، 600-دەن استام اۋىلدى اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتۋ، شىمكەنتتىڭ ميلليون تۇرعىنى بار مەگاپوليسكە اينالىپ، تۇركىستاننىڭ زاماناۋي، تۇركى حالىقتارىنىڭ رۋحاني ورتالىعىنا اينالۋى جانە وبلىستىڭ ءجىو 4,5 ەسە ءوسۋى...

اسقار يسابەكۇلى جامبىل وبلىسىندا بولعان 2-3 جىلدا ءوڭىردىڭ ەكونوميكاسى شارىقتاپ، تاراز قالاسىندا ونداعان پاركتەر، مۋزەي، جاستار ءۇيى... سالىنىپ قالا ازياداعى ەڭ كورىكتى شاھار-ءبىرتۇتاس مۋزەيگە اينالدى. كىم قالاي قابىلداسا دا بۇل اتقارىلعان ءىس، ناقتى فاكتىلەر!

ءبىز بۇل جەردە مەملەكەت جانە ونىڭ وڭىرلەرى جۇيەلى دامۋ ءۇشىن جان-جاقتى ەڭبەكتەنۋ قاجەت ەكەنىن تۇسىنەمىز.

باسقا وڭىرلەر نەگە وسىلاي جان-جاقتى دامىمايدى؟ ونىڭ سەبەبى، بىزدە جاۋاپتى قىزمەتتەرگە رۋ-ءجۇز، تۋىستىق... پرينتسيپتەرمەن تاعايىنداۋدان اسا الماعاندىقتان ادام كاپيتالى مەن يننوۆاتسيانى، عىلىمدى، مەملەكەتتىك ءتىلدى عني مەملەكەتتىك جۇيەنى دامىتۋ قاجەت بولماي قالادى. ونداي، جەردە كوررۋپتسيا شارىقتاپ، ۇلت پەن مەملەكەت مۇددەلەرى سوڭعى كەزەكتەرگە قالادى. سوندىقتان دا، پرەزيدەنتتەر سايلاعان شەنەۋنىكتەردىڭ 70-80%-ءى قىلمىسكەرلەر بولىپ شىعۋدا. ال، جاستار عىلىم مەن ءبىلىم ىزدەۋدىڭ ورنىنا كەلەسى جانازانى كۇتكەن دۇمشە مولدا، تاليبانشى بولۋعا ۇمتىلادى.

ۇكىمەتتە مىرزاحمەتوۆ، تاسماعامبەتوۆتەر سياقتى ونشاقتى ىسكەر جىگىتتەر بولسا ەكونوميكا مەن الەۋمەتتىك سالا تۇزەلەر ەدى. ال، بولاشاعى جوق ەكەنى الەم تاريحىندا دالەلدەنگەن ساياسي-اۆتوريتارلىق جۇيەنى وزگەرتۋگە اقىلدارى جەتسە، الدىمەن بيلىك مۇددەلى بولۋ كەرەك. ول قوعامنىڭ كەلىسىمدى، بەيبىت جولمەن دامۋىنىڭ كەپىلى. ونى تۇسىنبەۋ ۋاقىت وتكەن سايىن قوعامدى شيەلەنىستىرە بەرەدى. ول سوعىستىڭ جولى. وعان كىم جانە نە ءۇشىن مۇددەلى؟!

ارمياندار، ءازىربايجانداردىڭ قولىنان ساۋدادان باسقا ەشتەڭە كەلمەيدى، ولار سوعىسۋدى بىلمەيدى (ول بىزدەگى ماڭگۇرتتەردىڭ قازاق جۋاس، جالقاۋ... دەگەنىنىڭ سىڭارى) دەپ كەلگەن ەدى. ەندى 44 كۇن سوعىستا تاس-تالقانى شىعىپ، مەملەكەتتىلىگىنەن ايىرىلۋ الدىندا تۇر. بار ءۇمىتى، قازاقستان سياقتى ءوزى دە ىدىراۋدىڭ الدىندا تۇرعان رەسەيدە. بۇل جەردەگى ماسەلە، تەك عانا ءازىربايجان اسكەرىنىڭ جالپى سوعىس شەبەرلىگىمەن قاتار، ونداعان جىلدار الىنباس بەكىنىسكە اينالدىرعان شۋشانى ەشقانداي درون، تانك، سامولەت ت.ب. اۋىر قارۋسىز جالاڭ قولمەن الۋى، ولاردىڭ ياعني تۇركىلەردىڭ اسقاق ۇلتتىق رۋحى مەن شەكسىز ەرلىگىنىڭ دالەلى.

ال، ءبىزدىڭ سايلاۋدا حالىقتىڭ داۋىسىن ۇرلاۋدان باستاپ، مەملەكەتتىك ءتىلدى مويىنداماۋ، ەل بايلىعى مەن جەردى ساتۋ ت.ب. ەلدىڭ ماسەلەسىن تۇسىنۋدەن قالعان جانە ونى نۇرسۇلتان قالاسىنىڭ سول جاعالاۋى عانا دەپ تۇسىنەتىن مينيستر ت.ب. ۇلتتىق مەملەكەت قۇرۋداعى جىبەرىلگەن كەمشىلىكتەردى كورسەتىپ، بولاشاقتا قوعامدا بولۋى مۇمكىن «اراب، نە قىرعىز كوكتەمدەرىن» الدىن-الا ەسكەرتۋ. سەبەبى، قازالى اۋدانىنىڭ قاي وبلىستا ەكەنىن بىلمەيتىن مينيسترلەر بار؟! ولاردىڭ قانشاسى حالقىنىڭ 1/3 اۋىزسۋمەن قامتاماسىز ەتىلمەگەندىكتەن، اسقازان ت.ب. اۋرۋلارى، بالا مەن انا ءولىمى ەڭ جوعارى وسى اۋداندا بولدى؟ اباي جىلى دەپ بۇكىل ەۋروپانى ارالاپ داۋرىعىپ جۇرگەندەردىڭ قايسىسى، ءالى كۇنگە سۋيتسيد دەڭگەيى رەسپۋبليكالىق كورسەتكىشتەن 10-12 ەسە (بۇل كورسەتكىشتەن قر الەمدە 4-ءشى، 12-18 جاسار قىز بالالاردا 1-ءشى ورىندا) اباي اۋدانىندا بولدى؟ ۇكىمەت مۇشەلەرى ءۇشىن رەزەرۆاتسيا بولىپ سانالاتىن وسىنداي اۋداندارعا ولاردىڭ ەشقايسىسى، ابايدىڭ ەلى بولماق تۇگەل، قۇدايدىڭ ەلى بولسا دا بارمايدى... ۇلتتىڭ دەنساۋلىعى ياعني قورعانىس قابىلەتى، ەكولوگياسى مەن ەكونوميكاسى، قوعامداعى كەلىسىم مەن مەملەكەتتىڭ تۇراقتى دامۋى وسىنداي اۋدانداردىڭ تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىسى مەن مادەنيەتىنەن ياعني ەلدەن باستالادى.

ءبىز، بۇل جەردە قازاقتىڭ بەلارۋستان گورى قىرعىزعا، ارمياننان گورى ازىربايجانعا جاقىن ەكەنىن ەسكەرىپ، «بۇل ەلدە قازاق دەگەن ۇلت جوق» دەپ «دوكترينا...» باعدارلاماسىن دايىنداعان بيلىكتىڭ ودان ءارى ماڭگۇرتتەنۋىن توقتاتۋ قاجەت.

ونى جانە ەلدى بىرىكتىرۋدى ماعجان اقىننىڭ، «...تاراپ كەتكەن بالالارىڭدى باۋىرىڭا، اق قولىڭمەن تارتا الارسىڭ سەن ءتىلىم» دەگەنىندەي انا ءتىلى جانە ماحامبەتشە «اقىرىپ تەڭدىك سۇرايتىن» جاستار شەشەدى!

جانۇزاق اكىم

Abai.kz