ءۇشىنشى سۋرەتتە - سۇلتانبەك قوجانوۆ

ءۇشىنشى سۋرەتتە - سۇلتانبەك قوجانوۆ

№ 5 قۇجات
جونەلتپە  جازبا
ءبىزدىڭ وسى جونەلتپەمەن جولداپ وتىرعان قۇپيا باياندامالىق جازبامىزدا قوجانوۆ پەن ونىڭ ادامدارىنىڭ (تۇگەلگە جۋىق «بىرلىك تۋىنان») بۇرىنعى بۋرجۋازيالىق-ۇلتشىل ۇيىم «الاش-وردانىڭ» اسا كورنەكتى باسشىلارىمەن يدەيالىق بايلانىسى جانە بىرلەسىپ اتقارعان جۇمىسى ءدال انىقتالعان. وسى «بىرلىك-تۋىلىق» ۇيىمنىڭ «سولشىل» كوممۋنيزمدى جامىلعى ەتىپ، پارتيا مەن سوۆەت وكىمەتىن ىرىتەتىن جۇيەلى كونتررەۆوليۋتسيالىق جۇمىسىن ءبىز قۇجاتتى-دەرەكتى تۇردە ايقىنداپ وتىرمىز.
وسىعان بايلانىستى باياندامالار مەن ماتەريالداردى ءبىز ءبىر مەزگىلدە تۇركىستاننىڭ ءتيىستى جوعارعى پارتيا ورگاندارىنا بەرىپ وتىرمىز.  بىراق مىنانى ەسكەرتەمىز: تۇركىستاندا «ساياساتشىلدىق» ويىنىن ويناۋدىڭ سونشالىقتى مىقتى تامىرلانعانى سونداي، ءبىز وسى ۋاقىتقا دەيىن «توپشىلدىقتىڭ» شەكسىز ويىنى احۋالىندا جۇرۋگە ءماجبۇرمىز، بۇل ءوز كەزەگىندە دۇشپاندار مەن دوستاردىڭ ايىرماشىلىعىن بۇركەمەلەپ،  ءتىپتى  سوڭعىلاردى ءوزارا ارالاستىرىپ جىبەرەدى.
قىزمەتكەرلەردىڭ قازاق بولىگىنىڭ باسىنان كومپارتياعا جات ادامداردى كورگەندە، ولاردى ءىس جۇزىندە كومپارتياعا ىمىرالاسپاس-جاۋ ادامداردىڭ، (فورمالدى تۇردە) پارتيادا جوق ادامداردىڭ باسقارىپ وتىرعانىن  كورگەندە، ولاردىڭ جاستاردى انىق انتيكوممۋنيستىك رۋحتا تاربيەلەپ جۇرگەنىن، پارتيا مەن سوۆەت وكىمەتىنىڭ نەگىزىن تۋزەمدىك حالىقتىڭ ءوزىنىڭ قالىڭ ورتاسىندا انىق قاجاپ-شايقالتىپ وتىرعانىن، پارتيانىڭ ۇلكەن ماتەريالدىق شىعىندارمەن جاساعاندارىنىڭ ءبارىن بىرتىندەپ قاۋساتىپ جاتقانىن، توپشىلدىق ىرىڭ-جىرىڭ سالدارىنان پارتيانىڭ اتىن اسىرا پايدالانىپ جۇرگەندەرىن كورگەندە - مۇنداي جاعدايدا كەز-كەلگەن ودان ارعى  جۇمىس ءاربىر ادال پارتيا مۇشەسى ءۇشىن ءمانسىز جانە ءتىپتى قاۋىپتى بولىپ كەتكەنىن سەزەسىڭ.
ءبىزدىڭ پارتيامىزدىڭ كوسەمدەرى رەۆوليۋتسيانىڭ العاشقى كەزەڭىندە شەت ايماقتاردا پايدا بولعان بۇرىنعى «ۇلتتىق-بۋرجۋازيالىق ۇكىمەتتەردىڭ» كونتر-رەۆوليۋتسيالىق سيپاتىن الدەنەشە مارتە اشكەرەلەدى. ولار ءبىزدى قازىر دە كونتر-رەۆوليۋتسيامەن، نەپ (جاڭا ەكونوميكالىق ساياسات) ىقپالىمەن جانە ت.س.س. كۇرەسۋگە قازىر دە ۇيرەتىپ كەلەدى. ال تۋرا وسى كەزدە ارتتا قالعان تۇركستاندا (قازاق بولىگىندە) بارلىق ساياساتقا بۇرىنعى «الاش-ورداشىلار» باسشىلىق جاساۋدا. وتە قالىپتى ەمەس جانە شاتاسقان احۋال ورناپ تۇر.
سوندىقتان ءبىز: شەتسىز-شەكسىز توپشىلدىق-ۇلتتىق قاتىعىستار احۋالىنداعى جەرگىلىكتى ۇيىمدار دەگەنمەن ءبىزدىڭ ارىزىمىزعا سايكەس ءتيىستى ساۋىقتىرعىش شارالار قابىلداي المايدى عوي دەپ ويلايمىز، سونداي-اق ءتىپتى ءبىزدىڭ كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەمىزدى بۇركەمەلەپ تاستاي ما دەپ قاۋىپتەنەمىز (ونىڭ ۇستىنە قازىر ركپ وك ورازبيۋروسىنىڭ (سرەدازبيۋرو، ورتالىق ازيا بيۋروسىنىڭ - ب.ق.) باسشىلارى جاڭا ادامدار بولىپ تابىلادى).  سوندىقتان بۇل ىسكە وبك مەن ركپ وك-ءنىڭ تىكەلەي ارالاسۋىن كۇتەمىز. بىراق مىنانى مالىمدەيمىز: قازاق قىزمەتكەرلەرىنىڭ شىن مانىندەگى كوممۋنيستىك بولىگى مەن جاستار اراسىندا  مۇنداي باس كوتەرۋ ءپىسىپ-جەتىلدى جانە ونى باسىپ تاستاۋ قيىن.
بۇل ماسەلە جونىنەن ءبىز ءوز تاراپىمىزدان ەڭ الدىمەن گپۋ جەلىسى بويىنشا قوجانوۆ پەن ونىڭ ادامدارىنىڭ، سونداي-اق تۇركىستاندا جانە ونىڭ سىرتىندا تۇرىپ جاتقان الاش-وردا قايراتكەرلەرىنىڭ  پاتەرلەرىنە ءتىنتۋ جۇرگىزۋدى تالاپ ەتەمىز. بۇل شارا الاش-وردا ۇيىمدارىنىڭ  وسى باعىتتاعى قىزمەتىن ءسوزسىز كوزبە-كوز انىقتاپ بەرەدى. شىنداپ كەلگەندە ونسىز دا فاكتىلەر جەتىپ ارتىلادى. پارتيانىڭ سانالى مۇشەلەرىنىڭ تۇتاس ءبىر قاتارى قانداي دا ءبىر انتيكوممۋنيستىك ۇيىم تۋرالى ايتىپ تۇرسا، ءتيىستى مەملەكەتتىك ورگاندار شارا قولدانۋعا ءتيىس، بۇل شارا ادامداردىڭ الىپ وتىرعان لاۋازىمىنا قاراماستان جۇرگىزىدۋى كەرەك دەپ ويلايمىز.
قالاي بولعاندا دا وبك مەن ركپ وك تاراپىنان نە ولاي، نە بىلاي باعىتتالعان شۇعىل شەشىم مەن ءىس-شاراسى جاسالۋىن كۇتەمىز.
كوممۋنيستىك سالەممەن
(ەشقانداي قول قويىلماعان، ماشينكاعا باسىلعان ءماتىن، تۇراردىڭ جوعارىدا ەسكەرتكەنىندەي، ءوزىنىڭ راستاۋىمەن ۇسىنىلعان)

ءىستىڭ 204-ءشى پاراعىنان باستاپ 229-شى پاراعىنا دەيىن «نەگىزگى بايانداما» ورنالاستىرىلعان. ماشينكاعا باسىلعان ۇلكەن ءماتىن. تاقىرىبى تۇراردىڭ قولىمەن جازىلعان، بۇل دا، جوعارىدا ەسكەرتكەنىندەي سەبەپپەن، قول قويۋعا ءتيىس ادامداردىڭ قولىنسىز، تۇراردىڭ ءوزىنىڭ راستاۋىمەن ۇسىنىلعان. ونى ىستەگى رەتىمەن 6-شى قۇجات دەپ قاراستىرايىق.

№ 6 قۇجات
نەگىزگى بايانداما

«نەگىزگى بايانداما» تۇركىستاندا سوۆەت وكىمەتىنىڭ ورناۋى وزىندىك جاعدايدا باستالىپ، دامىپ كەلە جاتقانىن، بۇل وزىندىك سيپاتتىڭ ونىڭ وتكەن تاريحىمەن بايلانىستى ەكەنىن اتاپ، مۇنداعى رەۆوليۋتسيانىڭ  نەگىزگى كۇشتەرى جانە جەكەلەگەن كونتررەۆوليۋتسيالىق توپتاردىڭ، اسىرەسە جەرگىلىكتى حالىق ىشىندەگىلەردىڭ ءالى كۇنگى ماركستىك تۇرعىدا تالداۋعا الىنباعانىن ايتۋدان باستالادى. جازباعا قول قويىپ وتىرعاندار (ماتىندە وسىلاي دەلىنگەنمەن، ءىس جۇزىندە ولار قول قويماعان، جازبانى راستاپ، ءتيىستى ورىندارعا  تۇرار ۇسىنعان) قازاق كەدەيلەرىنەن شىققانىن، جاس بولسا دا، كوممۋنيستىك پرينتسيپتەردى بويلارىنا بەكەم سىڭىرگەندەرىن، ىستەلىپ جاتقان جۇمىستاردىڭ كوممۋنيستىك باستاۋلاردى نىعايتۋعا قىزمەت ەتپەيتىنىن، بۇعان «سوڭعى 12-ءشى بۇكىلتۇركىستاندىق سوۆەتتەر سەزىنەن  كەيىن» قازاقتار اراسىنداعى كوممۋنيستىككە ادالدىقتى ءىرىتۋ ءىسىنىڭ مۇلدەم ايقىن كورىنىپ بارا جاتقانىن ايتادى. «بولىپ جاتقان جاعداي ءۇشىن تكپ وك مەن ركپ وك ورت.از.بيۋروسىن كىنالاۋعا بولمايدى، ويتكەنى ولاردىڭ كوبى تۇركىستان ءۇشىن جاڭا قىزمەتكەرلدەر، ونىڭ ۇستىنە، ءجيى اۋىسقاندىقتان، تۇركىستاننىڭ كۇردەلى جاعدايى مەن جەرگىلىكتى قۇبىلىستاردى بىردەن اجىراتىپ بىلە المايدى».
حاتقا قول قويۋعا ءتيىس توپتىڭ جازۋىنشا، «ءىرىتۋشى زياندى انتي-كوممۋنيستىك جۇمىستىڭ باسىندا قازىر ورتالىق بيلىكتىڭ قازاق بولىگىن باسقارىپ وتىرعان جولداس قوجانوۆ ءوزىنىڭ ادامدارىمەن تۇر». ولاردىڭ ويىنشا، «قازاق قىزمەتكەرلەرى اراسىنداعى نەعۇرلىم ادەپتى  جانە كوممۋنيستىك ۇعىمداعىلاردى تاراتىپ جىبەرۋ («راسكاسسيروۆانيە») باستالدى جانە قازاق كوممۋنيستىك جاستارىنا دا قاۋىپ تونۋدە». ودان ءارى، جازبانىڭ العاشقى ءبولىمىن: «وزدەرىنىكى ەمەستەردى» الىپ تاستاپ، ولاردىڭ ورىندارىنا «ءوز ادامدارىن» قويعاننان باسقا، بۇل توپتان ءبىز ەشقانداي دۇرىس جۇمىس كورىپ وتىرعان جوقپىز. ...ءبىزدىڭ ايىپتاۋىمىزدىڭ نىسانى قوجانوۆ پەن ونىڭ توبى. ءبىز بۇل انتيسوۆەتتىك توپتىڭ باسشىلىق جاساۋىنا بۇدان ءارى توزە المايمىز، ونى پارتيانىڭ باسشى ورگانىنان الاستاۋدى تالاپ ەتەمىز»، - دەپ تامامداي كەلە ولاردى نەگە الاستاۋ كەرەكتىگىن ، 2-بولىمدە دايەكتەۋگە كوشەدى.
9,5 بەتكە سوزىلعان 2-ءشى بولىمدە «تولىعىمەن بۇرىنعى جانە ءىس جۇزىندە قازىر دە الاشورداشىلار بولىپ تابىلاتىن قوجانوۆ توبى» اشكەرەلەنەدى. «بىرلىك تۋى» ۇيىمى مەن وسى اتتاس گازەت «الاش-وردانىڭ» تۇركىستان بولىمشەسى بولعانىن، سونداعى ادامداردى جاقسى بىلمەي جاتىپ، تۇرككوميسسيانى باسقارعان بولشەۆيك سافاروۆتىڭ پارتيانى باسقارۋعا تارتقانى ايتىلادى. شوقاەۆ، قوجانوۆ، بولعانباەۆ كەزەكتەسىپ رەداكتورى بولعان گازەتتىڭ سوۆەت وكىمەتىنە قاس-جاۋ بولعانى،  قوجانوۆتىڭ «جارىلقاۋشىسى سافاروۆتىڭ» كومەگىمەن باسشىلىققا كەلگەننەن كەيىن الاش-ورداشىلارعا قانداي جۇمىستار تاپسىرعانى مىسالدارمەن ءسوز بولادى.
3-ءشى ءبولىمنىڭ 10,5 بەتى بويى اشكەرەلەۋلەر كەڭەيتىلىپ، جالعاستىرىلا تۇسەدى. «رەسمي جانە «سولشىل كوممۋنيست» ء(سوزسىز قۋ، ءتۇرلى «كومبيناتسيالار» جاساۋعا قابىلەتتى جانە كومپارتيانىڭ باسشىلارىنىڭ كەيبىر بولىگىنىڭ سەنىمىنە ەپتىلىكپەن كىرىپ العان) قوجانوۆتىڭ قالقاسىندا» «كوممۋنيستىك پارتيانى ىشتەن ءشىرىتىپ جۇرگەن «الاش-وردانىڭ» كورنەكتى قايراتكەرلەرى»   ء(اليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆ، حايرەتدين بولعانباەۆ، حالەل دوسمۇحامەدوۆ جانە ت.ب.) اتقارعان ىستەر ءسوز بولادى. «اق جولدا» جاريالانعان ماعجاننىڭ «انتيسوۆەتتىك» ولەڭدەرى، مىرجاقىپتىڭ، ءاليحاننىڭ ماقالا، ولەڭ، اڭگىمەلەرى  تالدانادى. قوجانوۆتىڭ «مانساپقورلىعىن»، «ولاردىڭ ۇيىمىنان تىسقارى تۇرعان رىسقۇلوۆ جولداستى قۇلاتۋ» ءۇشىن قانداي ارەكەتتەرگە بارعانىن باياندايدى.
سول بايانداعاندارىنىڭ نەگىزىندە «قوجانوۆ پەن ونىڭ بۇرىنعى الاش-ورداشىلاردان قۇرالعان توبىن ءبىز مىنالارى ءۇشىن ايىپتايمىز» دەپ، ولاردىڭ «انتيكوممۋنيستىك» ىستەرىن 9 تارماققا توپتاپ قايتا تىزەدى. سول ايىپتاۋلارىنا سايكەس، 10 تارماققا تۇيىلگەن ۇسىنىستارىن جازادى. ولارىن كومپارتياداعى «ءبىزدىڭ كوسەمدەرىمىز لايىقتى تۇردە باعالاپ، قازاق حالقى اراسىنداعى دەرتتى شىندىقتى، اقىرىندا، ساۋىقتىرار» دەگەن ءۇمىت ارتىپ، باياندامانى «كوممۋنيستىك سالەممەن»، بىراق قول قويماي اياقتايدى.
وسى بايانداماعا تۇراردىڭ ءوزى بەرگەن قوسىمشا كوڭىل اۋدارارلىق. ءبىز ونى ماتەريالداردىڭ تىگىلدۋ رەتىنە قاراي 7-قۇجات رەتىندە بەلگىلەپ، تولىق كەلتىرمەكپىز.

№ 7 قۇجات
جولد. ستالينگە

قوسىمشا
(«الاش-وردا» تۋرالى بايانداماعا)

بۇرىنعى «الاش-وردا» مەن «بىرلىك تۋىنىڭ» ەڭ باستى قايراتكەرلەرىنىڭ بىرقاتارىنىڭ ءتىزىمى جانە مىنەزدەمەسى.
ءى. پارتيادا جوقتار:
1). ءاليحان بوكەيحانوۆ. «الاش-وردانىڭ» بۇرىنعى توراعاسى. قازىر ماسكەۋدەگى شىعىس باسپاسىندا جولد. تورەقۇلوۆتا ىستەيدى. ءوزىنىڭ بارلىق بۇرىنعى شاكىرتتەرىمەن، سونىڭ ىشىندە قوجانوۆپەن دە تولىق بايلانىسى بار، ولارمەن حات جازىسىپ تۇرادى، «اق جول» رەداكتسياسىنان ماتەريالدىق كومەك الىپ تۇرادى. «قىر بالاسى» دەگەن بۇركەنشەك اتپەن ونىڭ ماقالالارى مەن اڭگىمەلەرى «اق جول» مەن ونىڭ قوسىمشالارىنىڭ بەتتەرىندە ءجيى جاريالانىپ تۇرادى. بۋرجۋازيالىق يدەاليزمگە نەگىزدەلگەن ءوزىنىڭ بۇرىنعى يدەياسىن تاباندى تۇردە جۇرگىزىپ ءجۇر. ول قازاق حالقىنىڭ جانە پارتيادا جوق ينتەلليگەنتسيانىڭ ارتتا قالعان توپتارى اراسىندا ءالى دە ۇلكەن ىقپالعا جانە بەدەلگە يە. سوندىقتان ونىڭ ماقالالارى سوڭعىلارعا كوممۋنيستىك ءباسپاسوز سوزدەرىنەن الدەقايدا كۇشتى اسەر ەتەدى. جاقىندا قوجانوۆ ماعان ونىڭ حاتىن كورسەتكەن بولاتىن، وندا ول ءوزىنىڭ ۇلدارىن ستيپەندياعا قوسۋدى وتىنگەن ەكەن، ويتكەنى ول «بۇل ماسەلە جونىنەن ستالينگە بارىپ، ونىڭ الدىندا جالىنىپ قور بولۋدى قالامايىن» دەيتىن كورىنەدى.
2) مىرجاقىپ (ماتىندە: مير-ياكۋب دۋلاتوۆ) دۋلاتوۆ. ول دا «الاش-وردانىڭ» بۇرىنعى كورنەكتى يدەيالىق جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى، رەۆوليۋتسياعا دەيىن شىعىپ تۇرعان بۇرىنعى «قازاق» گازەتىنىڭ رەداكتورى، بۇرىنعى كورنەكتى اقىن، قازىر ءوزىنىڭ كوزقاراستارى بويىنشا وسى دارىنىن رەۆوليۋتسيالىق احۋالعا قولدانۋعا قابىلەتسىز.
ول ءسىرا، قوجانوۆتىڭ  ەڭ تىعىز ارالاساتىن دوسى، بۇرىن ونىمەن بىرگە قىزمەت ىستەگەن، قازىر دە ولار ءىس جۇزىندە يدەيالىق تۇرعىدان بپيلانىستا. 1921 ج. وسى دۋلاتوۆ تاشكەنتكە شاقىرىلدى دا، «اق جول» گازەتىنىڭ باسشىسى بولىپ تاعايىندالدى. سول جىل بويعى «اق جولدىڭ» باسماقالالارى مەن نەگىزگى ماقالالارىنىڭ تۇگەلگە دەرلىگىن دۋلاتوۆ جازعان. «الاش-وردانىڭ» يدەياسى اشىقتان-اشىق جۇرگىزىلۋدە.  دۋلاتوۆ ءوزىنىڭ ماقالالارىندا 1920-21 جج. جەر رەفورماسى كەزىندە ورىس شارۋالارىن «اياماۋعا» كەڭەس بەرىپ، سونىمەن بىرگە پارتيانى تەك قانا بۇرىنعى يدەيالى قازاق ۇلتشىلدارىمەن (ياعني تەك سولارمەن) قىزمەتتەس بولۋعا، ال بۇرىن يدەيالى ۇلتشىل بولماعان، ەندى كوممۋنست بولىپ شىعا كەلگەن قالعان قازاقتاردان اۆانتيۋريستەر رەتىندە تازارتۋعا شاقىرادى (ونىڭ 1921 ج. № 55 «اق جولداعى» «قازاق ينتەلليگەنتسياسى» دەگەن ماقالاسىن قاراڭىز). دۋلاتوۆ ورىس بولشەۆيكتەرىنەن قازاقتار ءۇشىن جەر رەفورماسىن جاساۋ قاجەتتىگىن [دالەلدەپ، رۇقساتقا] قول جەتكىزگەندەرىن، سوندىقتان جەردى باسقا بىرەۋ ەمەس، ولار بەرىپ وتىرعانىن جاسىرماي ايتىپ ءجۇر جانە ت.س.س. وسى ءبىر دۋلاتوۆتىڭ بۋرجۋازيالىق ۇلتشىلدىقتان وزگە ارتىق ەشتەڭە كەزدەستىرە المايتىن كوپتەگەن ماقالاسى «اق جولدىڭ» بەتتەرىندە سوڭعى 1922-23-24 جج. دا باسىلدى. «اق جولدى» جاساۋشى رەتىندە دۋلاتوۆتىڭ پورترەتى ەكى رەت قوجانوۆتىڭ پورترەتىنىڭ قاتارىندا «اق جولدىڭ» يۋبيلەيلىك №№ (نومىرلەرىنىڭ) (1922-23 جج.) بەتتەرىندە باسىلدى. دۋلاتوۆتىڭ پورترەتى الماتى (ۆەرنىي) قالاسىنداعى قازاق اعارتۋ ينستيتۋتىندا ءىلۋلى تۇر. بارىنشا كوپشىلىككە ايگىلەنۋە. قوجانوۆپەن تولىق بايلانىستا، سول ارقىلى پارتيانىڭ قۇپيالارىن ءبىلىپ تۇرادى.
3) احمەت بايتۇرسىنوۆ. ول دا «الاش-وردانىڭ» كورنەكتى قايراتكەرى. ءبىر كەزدە پارتيادا بولعان، بىراق كەيىن تازارتىلعان (پارتيادان شىعارىلعان - ب.ق.). كورنەكتى قازاق ادەبيەتشىلەرىنىڭ جانە اقىندارىنىڭ ءبىرى، بىراق يدەيا جاعىنان ءوزىنىڭ بۇرىنعى قىزمەتكەرلەرىنىڭ بارىمەن بايلانىستى.   بايتۇرسىنوۆ بىردە تاشكەنتكە كەلدى، كيرينپروستا وعان ۇلكەن بانكەت بەرىلدى، سوندا ءبارى ونىڭ ءىزباسارلارى ەكەنىن ايتىپ سەندىرۋگە تىرىستى، قولدارىنا كوتەردى، قيلى قۇرمەت كورسەتتى جانە س.س. 1923 جىلى ونىڭ يۋبيدەيى اتاپ ءوتىلدى، سوندا «اق جولدىڭ» تۇتاس ءنومىرى  وعان ارنالدى، ونىڭ ءومىربايانىن جازدى، سىڭىرگەن ەڭبەكتەرىن تىزبەلەدى. قوجانوۆ قازىر دە بايتۇرسىنوۆتى كوپشىلىككە تانىمال ەتۋدىڭ كەز-كەلگەن رەتىن پايدالانىپ قالۋدا. ماسەلەن، مۇلدەم جاقىندا، 24 ج. 3 ساۋىردەگى № 421«اق جولدا» ورىنبور كوممۋنيستەرىمەن مادەنيەت تۋرالى پولەميكاسىندا الاش-وردا جازۋشىلارىن قورعاۋ ءۇشىن، ءوزىنىڭ قويىلعان ماسەلەلەرىنىڭ تارماقتارىنىڭ بىرىندە (5-تارماق) قوجانوۆ بىلاي دەپ جازادى: «ءىستىڭ باسشىسى كىم بولۋعا كەرەك: وسىنى ىستەگەن ادام با، الدە تەك سول ءىستى تولىقتىرعان ادام با؟» ەگەر قىزمەتى سىڭگەن دەپ تەك سونى اتقارعان ادامدى ايتار بولساق، وندا نەگە قازاق ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ العاشقى قايراتكەرى بولىپ تابىلاتىن، ءتىلدىڭ تازالىعى جولىندا جۇمىس ىستەپ جۇرگەن، قازاق گرامماتيكاسىن جازعان، قازاق ۇلتتىق مادەنيەتىنىڭ بۇلجىماس نەگىزىن سالعان احمەت بايتۇرسىنوۆ - نەگە  مۋفتي ومار قاراشپەن («ومار-كاراچ-مۋفتي») سالىستىرىلۋعا ءتيىس؟» احمەت بايتۇرسىنوۆ ماداقتالاتىن باسقا جاعدايلار دا كوپ. قوجانوۆتىڭ ويىنشا، قازاقتار الدىمەن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ قۇلپىرۋىن باستان كەشى كەرەك، سودان سوڭ عانا جاڭا مادەنيەتپەن جاقىنداسىپ-قاتىسۋعا بولادى. كاۋتسكيدە «ۇلتتىق پروبلەمالاردا» بىلاي دەلىنگەن: «حالىقتا تاۋارلى ءوندىرىستىڭ ودان ءارى دامۋىمەن بىرگە ءوزىنىڭ انا تىلىندە سويلەيتىن ينتەلليگەنتسياعا، ۇلتتىق  ينتەلليگەنتسياعا مۇقتاجدىق پايدا بولادى. ءسويتىپ بۇل قاجەتتىلىك ءتىل مادەنيەتىنەن - ءتۇر جاعىنان ۇلتتىق مادەنيەتكە اۋىسادى، ونىڭ مازمۇنى ينتەرناتسيونالدىق بولسا دا، ەگەر ۇلتتا ينتەلليگەنتسيانىڭ ۇلتتىق تابىنا مۇقتاجدىق پايدا بولسا، وندا بۇل تاپتا، ءوز كەزەگىندە، ۇلى ءبىلىمدى ۇلتتى كوكسەيتىن  مۇقتاجدىق ءوسىپ شىعادى» (سافاروۆ. «وتارلىق رەۆوليۋتسيا». 110-بەت).
4). حالەل دوسمۇحامەدوۆ. «الاش-وردانىڭ» اسا كورنەكتى قايراتكەرى، دوكتور جانە پۋبليتسيست. ول قازىر تاشكەنتتە قازاقيادان كەلگەندەردىڭ ءبارىن باسقارۋدا. «شولپان» ۇلتتىق-مادەني ۇيىمنىڭ توراعاسى (وسىنداي ۇيىم وسى اتپەن ەسكى قۇرىلىس كەزىندە دە بولعان). تاشكەنتتەگى قازاق وقۋ ورىندارى ونىڭ ىقپالىندا تۇر. ونىمەن قوجانوۆ ءجيى اقىلداسادى. قىسقاسى، اسا كورنەكتى ءرولى بار.
5) جاھانشا (دجاگانچا) دوسمۇحامەدوۆ. «الاش-وردانىڭ» كورنەكتى قايراتكەرى، يۋريست، تاشكەنتتە ناركوميۋست جەلىسى بويىنشا ىستەيدى. ەكى دوسمۇحامەدوۆ تە ءوز كەزىندە 1921 ج. تۇركاتكومداعى قىزمەتكەرلەردى ءبولۋ جانە تاعايىنداۋمەن شۇعىلدانعان «كيروتدەل» (قازاق ءبولىمى) دەپ اتالاتىندى باسقاردى. بۇل كيروتدەلدىڭ ناعىز ۋچراسپرەد (ماسكەۋدەگى ورتالىق كوميتەتتىڭ كادر ءبولىمى - ب.ق.) سەكىلدى كورىنىپ، قانشالىقتى ۇلكەن ءرول اتقارعانى ونىڭ 1921 ج. «اق جولدا» باسىلعان ماقالاسىنان كورىنەدى. بۇل دوسمۇحامەدوۆ قازاق گازەتىنە ات بەرۋ تاريحى تۋرالى ماعان ءوزى ايتىپ بەرگەن بولاتىن. ءبىح قازاقتاردىڭ كوممۋنيزمدى تۇسىنبەيتىنىن ايتتىق، دەدى ول، دۇرىسى، قىزىل دا، اق تا ات بەرمەي، «اق جول» دەپ اتاۋ (ياعني، تاقۋا جول، نەمەسە، اق، جارقىن جول، - «اق» قازاقتا «قۇدايمەن» سايكەستەندىرىلەدى، مىسالى، دۋانالاردىڭ - قازاق دارۋىشتەرىنىڭ ۋاعىزدارىندا). سول دوسمۇحامەدوۆ ماعان 1921-22 جج. «اق جول» ءىس جۇزىندە ولاردىڭ (ياعني الاش-وردانىڭ) گازەتى بولعانىن ماعان تىكە ءوزى ايتىپ ەدى. ول مۇنى، ارينە، جەكە اڭگىمەلەر كەزىندە ايتقان-تۇعىن، بىراق بۇل شىنىندا دا سولاي بولاتىن.
6) ەسبولوۆ (ماتىندە، جالپى ورىسشا دەرەككوزدەردە: يسپۋلوۆ). ول دا «الاش-وردانىڭ» كورنەكتى قايراتكەرى. الاش-وردالىق-كولچاكتىق پولك كومانديرى بلعان. بولشەۆيكتەرگە قارسى ءوزىن تالاي رەت كورسەتكەن. 1921 ج. تاشكەنتكە شاقىرىلىپ، ناركومزەم كوللەگياسىنا مۇشە بولىپ تاعايىندالعان. سوىسن 1921 جانە 22 جج. قوجانوۆتىڭ كەپىلدىگىمەن تۇراتكوم مۇشەلىگىنە وتكىزىلدى. «قوسشىنىڭ» باسشىلارىنىڭ ءبىرى دەپ ەسەپتەلەدى. جەتىسۋدە جەر رەفورماسىن جۇرگىزۋدە باستى ۋاكىلدەردىڭ ءبىرى بولدى، جەردى بۇقاراعا الاشورداشىلار بەرىپ جاتىر دەپ ءتۇسىندىردى. جەكە قاتىناستا ماسكۇنەم جانە جانجالقور. بىراق ونسىز قوجانوۆ ءبىر دە ءبىر ماسەلەسىن شەشپەيدى.
7) كوپجاساروۆ.  ورال وبلىسىنداىع بۇرىنعى «الاش-وردا» ميليتسياسىنىڭ باستىعى. مۇستافا شوقاەۆتىڭ جەكە حاتشىسى بولعان. ول 1920 جىلى مەنيشەۆيكتىك گرۋزيادان پاريجگە قاشقاندا، كوپجاساروۆ تيفليستەن تاشكەنتكە كەلەن ىزىندە الەۋمەتتىك قامسىزداندىرۋ حالكومىنىڭ ورىنباسارىدالعان. قوجانوۆ ونىڭ كىم ەكەنىن جاقسى بىلەدى، سوندا دا ونى جاۋاپتى جۇمىسقا تارقان. پاريجگە شوقاەۆقا مالىمەتتەر جەتكىزۋشىلەردىڭ ءبىرى وسى كوپجاساروۆ ەمەس پە ەكەن.
8) قوڭىرقوجا قوجىقوۆ. قازاقتاردىڭ «قوجا» اتتى اقسۇيەكتەرىنەن. بۇرىنعى قوقان اۆتونوميالىق ۇكىمەتىنىڭ مۇشەسى. كورنەكتى الاش-ورداشى، شوقاەۆتىڭ كومەكشىسى. 1913 ج. رومانوۆتار ءۇيىنىڭ تويى كەزىندە قازاق تىلىندە پاتشالاردىڭ پورترەتتەرى باسىلعان كىتاپشا جازدى. فەرعانانىڭ اۋداندارىنىڭ بىرىندە  كەرەنسكيدىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ كوميسسارى بولدى. 1921 ج. ناركومزەمدە مۇشە جانە سوسىن ورىنباسار بولدى، جەتىسۋ وبلىسىندا جەر رەفورماسىن باسقاردى، بارشاعا ورىستاردى «تابىستى تۇردە سوعىۋدامىز» دەپ ءجۇردى. 1922 ج. جەرگە ورنالاستىرۋدى باسقاردى، قازىر جەرگە ورنالاستىرۋ باسقارماسىندا ىستەيدى. قوجىقوۆ قوجانوۆپەن ءبىر پاتەردە تۇرادى. بۇل قوجىقوۆ، قوجانوۆ، اسفەندياروۆ، توحتاباەۆ - بەلگىلى ءلاپيننىڭ قىزدارىنا ۇيلەنگەن، ءسويتىپ ولار ەڭ الدىمەن وسى تۋىسقاندىق نىشان بويىنشا، قازاق حالقىن بىرلەسىپ باسقارۋدا. قوجىقوۆ تۇركاتكوم مۇشەلىگىنە تالاي رەت سايلاندى - سودان قوسشى وك-ءنىڭ باسشىلارىنىڭ ءبىرى بلىپ تابىلادى. 1921 ج. قوجانوۆ پەن اسفەندياروۆتىڭ كەپىلدىگىمەن ءتىپتى پارتياعا دا كىردى، بىراق كەيىن ونى تازارتۋ كەزىندە شىعاردى. قازىر قوجانوۆتى تۋرا وسى قوجىقوۆ باسقارادى. (ول وتە تادىريبەلى ادام). قوجانوۆقا قىزمەتكەرلەر كەلگەندە، ماسەلەلەردى كەلىسۋ ءۇشىن، ول ەڭ الدىمەن ولاردى قوجىقوۆقا جىبەرەدى، وعان پىكىر ايتۋى ءۇشىن ارتۇرلىۇكىمەتتىك جانە ءتىپتى پارتيالىق حاتتامالار بەرىلەدى.
9) سادىق وتەگەنوۆ. جاسى ۇلعايعان، بىراق اككى، مونارحيالىق باعىتتاعى شال. الاش-وردا مەن قوقان اۆتونوميالىق ۇكىمەتىنىڭ قايراتكەرى. 1913 ج. پەتەربۋرگكە رومانوۆتان ءۇيى مەرەكەسىنە باردى. قوجانوۆتىڭ بارلىق قۇپياسىن بىلەدى. سوڭعى وسى وتەگەنوۆتىڭ تاربيەلەنۋشىسى. ول ءارتۇرلى تاعايىنداۋلار جونىندەگى قوجانوۆتىڭ دالاداعى جارشىسى. بولىس باسقارۋشىسى بولعىسى كەلەتىندەردىڭ تىلەگىنىڭ ورىندالۋى وتەگەنوۆكە بايلانىستى. كوپتەگەن كوممۋنيستەر لاۋازىمدى تەك سول ارقىلى الادى. وتەگەنوۆ رەنجىسىپ قالعان كوممۋنيستەردى تاتۋلاستىرۋشى پاتريارح قىزمەتىن اتقارادى. جاقىندا وسى وتەگەنوۆ ماعان كىرىپ، مەنى قوجانوۆپەن تاتۋلاسۋعا كوندىرۋگە تىرىستى. مەنى تىم ىمىراعا كەلمەيتىن «بولشەۆيكتىك» تاكتيكا ۇستاناسىڭ دەپ جازعىردى. ولاردى 1918 ج. كونتررەۆوليۋتسيونەرلەر دەپ اتاعانىمدى ەسكە ءتۇسىردى. بىراق ەندىگى جول تەك ىمىرالاسۋ بولا الادى دەپ ايتتى. ول مەنەن، ماسەلەن،  قانداي لاۋازىم العىم كەلەتىنىن، سونى ايتۋىمدى سۇرادى، ءوزىنىڭ مۇنى قوجانوۆ ارقىلى جۇزەگە اسىرا الاتىنىن ايتتى. ويتكەنى، قۇددى سوڭعى ادام تولىعىمەن ونىڭ ىقپالىندا جانە ودان قورقادى - سلداي دەدى. مەنىڭ وعان قانداي جاۋاپ بەرگەنىم تۇسىنىكتى عوي. بىراق قوجانوۆ شىنىندا دا ودان «قورقادى»، سەبەبى وتەگەنوۆ قوجانوۆتىڭ بارلىق (كونتر-رەۆوديۋتسيالىق) قۇپياسىن بىلەدى. وتەگەنوۆتىڭ ءوزى ۇلكەن پاراقور جانە تازا ەمەس ادام. ەگەر ماعان وسىلاي سويلەپ تۇرسا،وندا ونىڭ ۇيەزدەردەگى قاتارداعى قازاقتارعا نە ايتاتىنىن شامالاي بەرۋگە بولار.
10) جاپار جانە ءابدىراحمان لاپيندەر. بۇرىنعى كونتر-رەۆوليۋتسيونەرلەر. ولاردىڭ ءبىرى وحرانكادا دا ءتىلماش بولىپ ىستەگەن.  ولتە لاس ادامدار، بىراق سولار ارقىلى كوپتەگەن كوممۋنيستەر لاۋازىمعا يە بولا الادى.
11) «اق جول» رەداكتسياسى، «كير-ينپروس». وكىمەتتىڭ كوپتەگەن اپپاراتتارى وسىنداي پارتيادا جوق، بىراق ءمانى جونىنەن كونتر-رەۆوليۋتسيالىق ەلەمەنتتەرمەن تولتىرىلعان. مىسالى،  «اق جولدىڭ» حاتشىسى بولىپ -دۋلاتوۆتىڭ بۇرىنعى تۇراقتى جەكە حاتشىسى بولعان تاتار وتىر. كورنەكتى كونتررەۆوليۋتسيونەرلەر قاتارىنا ماعجان جۇماباەۆ تا جاتادى، ونىڭ رەاكتسيالىق-كونتر-رەۆوليۋتسيالىق سيپاتتاعى ولەڭدەرىنىڭ جيناعىن جاقىندا قوجانوۆتىڭ العىسوزىمەن تۋركگوسيزدات (تۇركىستان مەملەكەتتىك باسپاسى - ب.ق.) باسىپ شىعارعان. جيناقتىڭ شىعۋىنا وراي «اق جول» گازەتىندە ماقالا پايدا بولدى، وندا: جۇماباەۆ قازاقتارداعى ەكىنشى تاريحي جازۋشى، ونىڭ مىندەتتەرىنىڭ ءبىرى - وتكىر تىلمەن سىناۋ جانە «قۇدايدى مويىندامايتىندارعا، تەك بيلىككە ۇمتىلاتىندارعا جانە اۆانتيۋريستەرگە» قارسى كۇرەسۋ بولىپ تابىلادى دەپ كورسەتىلگەن. ارينە، گوسيزدات قازاق ءتىلىن تۇسىنبەدى دە باسىپ شىعاردى. ماسەلەن، حايرەتدين بولعانباەۆ، وسى بىتىسپەس كونتر-رەۆوليۋتسيونەر، 1921 ج. دا، قازىر دە تۇركاتكوم مۇشەسى بولىپ سايلاندى. قازىنا اقشاسىنا قازاقياعا جىبەرىلدى، «اق جول» تاراپىنان ماتەريالدىق تۇرعىدان جابدىقتالىپ تۇرادى. بىراق كوممۋنيزمنىڭ ىمىراعا كەلمەس جاۋى. الايدا قوجانوۆ پەن ول - دوستار، حات الىسىپ تۇرادى. وسىلارداي باسقالار دا كوپ.

ءىى. پارتياداعىلار:
1). س.قوجانوۆ. ونى نەگىزگى باياندامادا ءبىرشاما سيپاتتادىق. پارتياعا 1920 ج. كىردى. پارتياعا جازىلعاننان كەيىن ىلە-شالا، ەكى اپتادان كەيىن سىرتتاي تكپ وك مۇشەسى ەتىپ سايلادى (تۇركىستانداعى 1920 ج. بولعان توڭكەرىستەن كەيىن). پارتياعا جازىلعان كەزىندە ول يلانىم جەتەگىمەن ەمەس، ءوزىن قۋدالاعان «قازاق بولشەۆيكتەرىنەن» ءوش الۋ ءۇشىن جازىلىپ جاتقانىن بارشاعا ايتىپ جۇرگەن. بۇعان ونى اسىرەسە يتەرمەلەگەن  ءجايت - ونىڭ 1919 ج. تۇركىستان ۇيەزىندە كونتر-رەۆوليۋتسيالىق جۇمىستارى ءۇشىن تۇتقىنعا الىنۋى بولدى. بۇل تۋرالى ءبارى بىلەدى (تۇركىستان ۇيەزىنىڭ قىزمەتكەرلەرىنەن سۇراي كەرەك، سوندا ولار ايتىپ بەرەدى). قوجانوۆ ماقساتىنا جەتتى، ول سول كەزدەگى قازاق بولشەۆيكتەرىن جەتكىلىكتى دارەجەدە جابىرلەدى. ول ءومىربايانىندا باقتاشى جانە شەبەردىڭ جاردەمشىسى بولدىم، سونداي-اق سەميناريا قابىرعاسىندا قۇپيا كەڭەس قۇردىم دەپ جالعان جازىپ جۇرسە دە، 1917 ج.، گازەت باسىندا تۇرعانىندا ۋلەمامەن كۇرەسى جايىندا ايتا كەلىپ،  ول وسى گازەت بەتىندە بولشەۆيكتەرمەن جانە بولشەۆيكتىك يدەيامەن جانىعا كۇرەسكەنىن جاسىرادى. 1918 ج. تۇركىستاندا «قوقان اۆتونومياسىنىڭ» باستاپقى ەسىگى بولىپ تابىلاتىن «تۇركىستاننىڭ ولكەلىك مۇسىلمان كەڭەسى» دەگەن بولدى. ونى باسقارعاندار: م.شوقاەۆ، احمەد-زاكي ۆاليدوۆ، سەيفۋل-مۋليكوۆ، ناربۋتابەكوۆ جانە باسقالار (بۇلاردىڭ كوپشىلىگى كەيىن قوقان اۆتونومياسىنىڭ باسىنا كەلدى). وسى كەڭەسكە مۇشە بولىپ سونداي-اق مىنالار كىردى: س.قوجانوۆ، ز.سەيدالين (كەيىن اقتارعا ءوتىپ كەتتى), كوتىباروۆ، بوريەۆ، ك.ناربەكوۆ ء(بارى قازاقتار), ولار العاشقىلارمەن قىزمەتتە وتە جاقىن بولىپ، ولاردى قولداپ تۇردى (1918 ج. 2 تامىزداعى № 6 «كەنگاش» گازەتىن قاراڭىز). قوجانوۆ كومپارتياعا كىرگەننەن كەيىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوزىنىڭ كونتر-رەۆوليۋتسيالىق وتكەن جولىن، «الاش-وردانى» جانە «قوقان اۆتونومياسىن» نە باسپاسوزدە، نە سويلەگەن سوزدەرىندە ءبىر اۋىز سوزبەن دە ايىپتاعان ەمەس.
2) سانجار اسفەندياروۆ. تۇركىستان گەنەرال-گۋبەرناتورلىعىندا ىستەگەن گەنەرالدىڭ بالاسى. مۇنىڭ ءوزى اسكەري-مەديتسينالىق اكادەميانى بىتىرگەن جانە كورنەكتى پاتشا چينوۆنيگى بولعان. الاش-وردادا بولدى. ءوزىنىڭ ءومىربايانىندا ول بالكىم تاشكەنتتە مۇسىلمان جۇمىسشىلارىنىڭ (مايدانداعى تىل جۇمىسشىلارىنىڭ) توراعاسى بولدىم دەپ جازاتىن شىعار، بىراق قوقانداعى «مۇسىلمان جۇمىسشىلارى مەن جاۋىنگەرلەرى» (تۋزەمدىك بۋرجۋازيانىڭ ءجۇزىن جاسىرعان وكىلدەرى) سەزىندە، تورالقاسىندا  اسفەندياروۆ بولعان وسى سەزد قوقان اۆتونومياسىن قولداۋ جانە بولشەۆيكتەردى ايىپتاۋ جايىندا قاۋلى شىعاردى (1918 ج. 4 قاڭتارداعى № 48 «ۇلى تۇركىستان» گازەتىن قاراڭىز). اسفەندياروۆ سونىمەن ءبىر مەزگىلدە «شۋرا-ي-يسلاميانىڭ» ء(دىن قىزمەتكەرلەرىنەن قوسپاسى بار بۋرجۋازيالىق-ۇلتتىق ينتەلليگەنتسيا ورگانىنىڭ) مۇشەسى بولدى، وندا ۆاليدوۆ جانە باسقالار بولعان» (1917 ج. 4 تامىزداعى № 20 «ۇلى تۇركىستاندى قاراڭىز).
1919 ج. سوڭىندا ونى مەنىڭ باستاماممەن جۇمىسقا تارتىلدى، پارتيادا جوق بولسا دا دەنساۋلىق ساقتاۋ حالكوماتىنا تاعايىندالدى، سوسىن، ءبىزدىڭ سۇراۋىمىزبەن، تۋزەمدىكتەردەن شىققان پايدالى دارىگەر رەتىندە،  ءتىپتى پارتياعا قابىلداندى. بىراق اسفەندياروۆ مەنەن «سولشىلىراق» جانە شىنايى «ينتەرناتسيوناليست» بولا المادى. قازىر ول جالپى لايىتسق بولماسا دا، تكپ وك حاتشىلارىنىڭ ءبىرى بولىپ تابىلادى. ەگەر ول قازىر كونتر-رەۆوليۋتسياشىل الاش-وردانىڭ كومپانياسى ىشىندە جۇرمەگەن بولماسا، مۇنىڭ ءبارى ەشتەڭە ەتپەگەن بولار ەدى.
3) بەگايدار ارالباەۆ، ۋچاسكەلىك پريستاۆتىڭ بۇرىنعى ءتىلماشى - قىلمىستىق تۇرعىدا تازا ادام ەمەس. داۋلەتتى كىسى بولعان. سوسىن ۇيەزدەن باستاپ، وبلىستا جانە ىشكى ىستەر حالكومى لاۋازىمىنا دەيىن جاۋاپتى قىزمەتتەردى ىستەگەن. جاقىندا ۇيلەندى جانە ايەلى ءۇشىن «قالىڭمال» تولەدى (ياعني كوممۋنيست بولا تۇرىپ، ايەلدى ساتىپ الدى). ءحىى بۇكىلتۇركىستان سوۆەتتەر سەزىندە سەزدىڭ كوپشىلىگى وعان قارسى سويلەدى، ويتكەنى ونى كەرى قاعۋدىڭ نەگىزى بولعان-دى. بىراق ءبارىبىر ونى جاۋاپتى لاۋازىمدا قالدىردى.
4) شەريحان نۇرمۇحامەدوۆ. بۇرىنعى ساۋداگەر، قازىر لە سول ىسىمەن شۇعىلدانادى. بايلىعى بار. بارىپ تۇرعان الدامشى («جۋليك»). بىراق پارتيا مۇشەسى بولىپ تابىلادى. قوجانوۆ پەن اۋىل اراسىنداعى بايلانىستىرۋشى بۋىن قىزمەتىن اتقارادى. سوۆەتتەردىڭ ءحىى سەزىندە ءوزىن انكەتاعا، نەگە ەكەنىن، وزبەكپىن دەپ تولتىردى.
5) نارزۋللا رۇستەموۆ. بۇرىنعى ءتىلماش. داۋلەتتى ادام. 1921 ج. ءبولىپ سالىم جيناۋ («رازۆەرستكا») كەزىندە بايلار قاتارىندا سالىنعان ەتتىڭ بەلگىلى مولشەرىن تولەدى. بىراق كوممۋنيست بلىپ تابىلادى، جاۋاپتى لداۋازىمداردا ىستەيدى، سوڭعى كەزدەردە تۇركاتكوم حاتشىسى بولىپ ءجۇردى. دالىرەك ايتقاندا، ارينە، كومپارتيامەن ورتاق ەشتەڭەنسى جوق.
6) باتىربەكوۆ رەۆوليۋتسياعا دەيىنگى ۋاقىتتا ۇلكەن ساۋدا ىسىمەن شۇعىلداندى، ماسكەۋگە، نيجنيگە جانە ريگاعا بارىپ ءجۇردى. ءوزى ودان باس تارتپايدى. بىراق پارتيا مۇشەسى. باسبۇزارلىق قىلمىستارعا قاتىسى اشكەرەلەنگەن، بىراق قوجانوۆ ونى قورعاۋعا تىرىسۋدا.
7) جارمەنوۆ، بايمۇراتوۆ، كۇزەمباەۆ، كۇلەتوۆ جانە باسقالار ۇساق سيپاتتاعى قىزمەتكەرلەر. كادىمگى قاتارداعى، بىراق پارتياعى تىرمىسىپ كىرىپ العان بوتەن ەلەمەنتتەر بولىپ تابىلادى، ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ سوڭىندا  ءبىر ەمەس، بىرنەشە قىلمىستىق ءىس بار. قازىر ايگىلى شىمكەنت ءىسى قارالۋدا، وندا بىرنەشە ونداعان كوممۋنيست پارتيا قاتارىنان شىعارىلعان، سولاردىڭ قاتارىندا پاراقورلىقپەن، سالىق سومالارىن ۇرلاۋمەن جانە ت.ب. ىستەرىمەن ىشكەرەلەنگەن اتالعان ادامدار دا بار.
8) قازاق كوممۋنيستەرىنىڭ ىشىندەگى ءبىرشاما ساۋ ەلەمەنتتەر وسى پۋبليكانىڭ بارلىعىنا شەشىمدى تۇردە قارسى كوڭىل-كۇيدە. قوجانوۆتىڭ اينالاسىندا ادال ادامدار وتە از عانا. ءبىرشاما كورنەكتىلەردەن: بارىباەۆ پەن ەسقاراەۆ، ەكەۋى دە ءحىى سەزدە قۇبىلىپ تۇردى، ءتىپتى قوجانوۆتىڭ ءتىلماشتارىنا قارسى سويلەدى. بىراق قازىر ورتا ازيا بيۋروسىنىڭ قوجانوۆقا ايرىقشا قولداۋ كورسەتۋىنە بايلانىستى، ولار شاماسى قايتا تابىسقان بولار. وسى توپتىڭ ساياسي بەت-بەينەسى ءىس جۇزىندە ولاردى باسقاراتىن الاش-وردا قايراتكەرلەرىنەن  ەشتەڭەسىمەن ەرەكشەلەنبەيدى. ولاردىڭ ءبارى دەرلىك «الاش-وردا»، «قوقان اۆتونومياسى» نەمەسە «بىرلىك تۋى» ۇيىمى قۇرامىندا بولدى.
9) تۇركىستانداعى قازاق حالقىنا ساياسي جانە رۋحاني  ىقپال  قازىر الاش-ورداشىل قايراتكەرلەردىڭ قولىندا. ولار شەتەلمەن (شوقاەۆپەن) تىعىز بايلانىس جاساپ وتىر جانە ت.ب. قازاق تىلىندە ماركسيستىك ادەبيەتتىڭ مۇلدەم دەرلىك بولماۋى، ونداي ادەبيەتتى قۇراستىرۋعا نيەتتىڭ بولماۋى، كومپارتيانىڭ ورنىنا الاش-وردا مەن ۇلتتىق يدەيالاردى مەيلىنشە تانىمال ەتۋ - الدە وسىلار زالالى تەرەڭ جۇمىستى جانە تۇركىستانداعى كومپارتيانىڭ  قىزمەتىن جالعان جولعا قويۋدى كورسەتپەي مە. قازاق بۇقاراسى ازىرگە كونسەرۆاتيۆتى تۇرعىدا پايىمدايدى. بولشەۆيكتىك پارتياعا وسى ۋاقىتقا دەيىن شالعاي تۇكپىرلەردە «رەكۆيزيتورلاردى» كورگەندەي قارايدى. بۇل بۇقارانىڭ اراسىندا ماركسيزم ەشقاشان ۋاعىزدالماعان. تانىمال جانە كوبىرەك اسەر ەتەتىن - تۋرا سول الاش-وردا ناسيحاتى. تۇركىستانداعى قازىرگى احۋالدىڭ كۇللى قالىپتان تىستىعى مىنە وسىندا. وسى ماسەلە جايىندا ويلانۋ كەرەك.
29/IV-24 ج. ماسكەۋ قالاسى. («ت.رىسقۇلوۆ» دەپ قول قويىلعان)
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»