جىلقىنىڭ ءىشىن جارىپ سوعىسۋ تاكتيكاسى - قازاق باتىرلارىنىڭ جاۋگەرشىلىكتە قولدانعان مىقتى ۇرىس تاسىلدەرىنىڭ ءبىرى. ءبىر قىزىعى - بۇل سوعىس تاكتيكاسىن قازاق باتىرلارىنان 200-300 جىل كەيىن فرانتسۋز اسكەرلەرى ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قولدانىپتى. ال بۇل سوعىس ءتاسىلى ەۋروپا سوعىس تاريحىنداعى «تاڭعاجايىپ ۇرىس تاكتيكالارىنىڭ ءبىرى» رەتىندە جازىلعان. قازاق-جوڭعار سوعىسىندا قولدانىلعانى تۋرالى قازاق شەجىرەلەرىندە دەرەكتەر بار. دەگەنمەن، شەجىرەلەردە، تاريحي دەرەكتەردە، داستانداردا، رومانداردا جازىلىپ قالعانىنا قاراماستان، قازىرگى كەزدە بۇل سوعىس ءتاسىلى تۋرالى بىلەتىن جاندار وتە از.

جىلقىنىڭ ءىشىن جارىپ سوعىسۋ تاكتيكاسى - قازاق جاۋ جۇرەك باتىرلارىنىڭ ەڭ سوڭعى قولداناتىن ۇرىس ءتاسىلى بولعان. بەينە ءوزىن قۇربان ەتىپ، جاۋدى جارىپ جىبەرەتىن سوڭعى جاۋىنگەر سياقتى، اقىرعى قاھارماندىق، جانكەشتىلىك ۇرىس ءتاسىلى رەتىندە قولدانىلعان. قاپتاعان قالىڭ جاۋ باسىپ كەلگەندە، سوڭعى قالعان باتىرلار جىلقىنىڭ ءىشىن جارىپ، جاسىرىنىپ نەمەسە كەۋدەسىن قالقان ەتىپ، باسىپ كەلگەن جاۋدى ءبىر-بىرلەپ اتىپ، قىرادى ەكەن. بۇل ۇرىس تاكتيكاسىن بەيعام جاتقان قازاق دالاسىنا توسىننان جوڭعارلار شاپقىنشىلىق جاساعان «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاما» جىلدارى ەلىن، رۋىن، تايپاسىن امان الىپ قالىپ، العا جىلجىتىپ جىبەرۋ ءۇشىن، وزدەرى توسقاۋىلدا قالىپ، جاندارىن پيدە ەتكەن باتىرلار ەڭ سوڭعى جانكەشتى ۇرىس ءتاسىلى رەتىندە قولدانعان.

بۇل قيان-كەسكى ۇرىس ءادىسىنىڭ ەڭ سوڭعى امالى بولعان. سوڭىندا ەرلىكپەن قازا تاپقان. قازىر وسى سوعىس ءتاسىلى جايىندا ايتىلماي، جازىلماي كەلەدى. ءتىپتى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، مۇنى بىلەتىن ادامدار دا وتە از. وزگەنىڭ قاھارماندىق تاسىلىنە، ۇرىس ادىسىنە تاڭداي قاققانشا، قازاق باتىرلارى قولدانعان وسىنداي تاريحي تاپقىر تاكتيكالاردى اسپەتتەپ، ەسكە الىپ، جازىپ، زەرتتەپ، ءتىپتى جاۋگەرشىلىك تۋرالى كينولاردا ءوزىمىزدىڭ ءتول سوعىس تاسىلدەرىمىزدى كورسەتۋ ابزال دەپ ساناعان نيەتىمىز وسى ماقالانى جازۋعا تۇرتكى بولدى.

مىسالى، «توميريس»، «كوشپەندىلەر»، «قازاق حاندىعى» سياقتى فيلمدەردە جاتتاندى، شەتەلدەن كوشىرىلگەن ۇرىس قيمىلدارى مەن ەپيزودتاردى قولدانعانشا، وسىنداي ءوزىمىزدىڭ قاھارماندىق ۇرىس تاكتيكالارىن قوسسا، قۇبا قۇپ بولار ەدى.

ءبىر قىزىعى، بۇل ءتاسىلدى قازاق باتىرلارىنان ەكى، ءۇش عاسىردان كەيىن قولدانعان فرانتسۋزدار وسى تاپقىر سوعىس ءادىسىن اسپەتتەپ، «ەۋروپا تاريحىنداعى تاڭعاجايىپ سوعىس تاكتيكاسىنىڭ ءبىرى» رەتىندە جازىپ قالدىرسا، گولليۆۋد وسىنداي قورعانۋ ءتاسىلىن قولدانعان شىن تاريحي وقيعانى بايانداپ، فيلم ءتۇسىرىپ ۇلگەردى. 1823 ميسسۋري تەرريتورياسىنداعى امەريكالىق تاۋەكەلشى حيۋ گلاسستىڭ ومىرىندەگى بىرقاتار وقيعالاردان شابىت الىپ، امەريكالىق جازۋشى مايكل پانكە 2002 جىلى «ءتىرى قالعان» (ۆىجيۆشي) دەگەن رومان جازدى. اۆتوردىڭ وسى روماندى جازۋىنا يتەرمەلەگەن تاڭقالارلىق شىتىرمان وقيعانىڭ ءبىرى  - «جىلقىنىڭ ءىشىن جارۋ ءتاسىلى» بولعان، سول سەبەپتى، بۇل وقيعا رومانعا ەرەكشە ءبولىم رەتىندە قوسىلعان. 2015 جىلى روماندى ارقاۋ ەتىپ، الەحاندرو گونسالەس ينيارريتۋ فيلم ءتۇسىردى. 88-ءشى رەتكى وسكار سىيلىعىنىڭ 12 نوميناتسياسىنا يە بولعان فيلمدە جەرگىلىكتى ۇندىلەرمەن سوعىس داۋىرىندەگى قيىن-قىستاۋ جاعدايدا جىلقىنىڭ ءىشىن جارۋ تاكتيكاسى كورسەتىلگەن. شىن مانىندە، مۇنداي تاڭقالارلىق جانە تاپقىر ۇرىس ءتاسىلىن ولاردان بىرنەشە عاسىر بۇرىن ءبىزدىڭ اتا-بابالارىمىز قولدانعان بولسا دا، ونى ءالى كۇنگە اسپەتتەي الماي كەلەمىز.

ەندەشە، تاقىرىپقا ارقاۋ بولعان، اتتىڭ ءىشىن جارىپ سوعىسۋ ءتاسىلى قولدانىلعان تاريحى شايقاستى ناقتى دالەلدەرمەن باياندايىق.

تاريحي دەرەكتەر، روماندار، داستاندار جانە شەجىرەرلەر بويىنشا، 1718 جىلى قالىڭ قالماق قولى باسىپ كىرگەن كەزدە، قازاق دالاسىنىڭ شىعىسىن كۇزەتكەن ەلدىڭ باتىرلارى قۇداينازار تاڭىربەردىۇلى باستاعان ءجۇز ساربازدىڭ جىلقىنىڭ ءىشىن جارىپ سوعىسۋ تاكتيكاسىن قولدانىپ، شايقاسقانى ايتىلادى.

ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيەتىنىڭ پروفەسسورى، تاريحشى جامبىل ارتىقباەۆتىڭ تاريحي دەرەكتەمە كىتابىندا قۇداينازار تاڭىربەردىۇلى باتىردىڭ وسى ەرلىگى جازىلادى. تاريحشى ەركەباي قابىلجان «قىزاي ەلى تاريحي دەرەكتەرى» دەپ اتالاتىن دەرەكتەر جيناعىندا دا قۇداينازار تاڭىربەردىۇلىنىڭ «جىلقىنىڭ ءىشىن جارىپ سوعىسقانىن» باياندايدى. ال، دوسبەر ساۋرىقۇلى (1894-1971) «ەسەنگەلدى باتىر» داستانىندا قۇداينازار باتىردىڭ اتتىڭ كەۋدەسىن دالدا ەتىپ سوعىسقان تاريحي شايقاستى جازادى. قابدەش ءجۇمادىلۇلىنىڭ «دارابوز» رومانىندا دا وسى جانكەشتى سوعىس تۋرالى ايتىلىپ، قۇداينازاردىڭ ءجۇز ساربازبەن ويرات قولىنىڭ الدىن توسقانى باياندالادى.

رومانعا سايكەس، قۇداينازاردىڭ اتقان وعى جەرگە تۇسپەيتىن مەرگەن قىزى كۇلايىم اكەسىن قيماي، كوشتى العا جىلجىتىپ جىبەرىپ، جاۋدىڭ الدىن توسۋعا بىرگە قالىپ، ءجۇز باتىرمەن بىرگە ەرلىكپەن قازا تاپقان.

دوسپەر ساۋرىقۇلى تاريحي داستانىندا الاكولدەگى قازاقتىڭ قالماقپەن سوعىسىن سۋرەتتەي وتىرىپ، قۇداينازار باتىردى اتايدى جانە ونىڭ توعىز اعايىندى ەكەنىن جازىپ كەتەدى. جەر قايىسقان قالىڭ قولمەن ويرات اسكەرلەرى شابۋىلداپ كەلگەندە، كوشتى العا جىلجىتىپ جىبەرىپ، جانىن پيدا ەتىپ، توسقاۋىلدا توعىز اعايىندىدان قۇداينازار باتىر قالادى. قاسىنا ءجۇز ساربازدى ىرىكتەپ الىپ جاۋدىڭ الدىن توسادى:

«ايتايىن قۇداينازار باتىردى ەندى،
اعاسىن: - بەرى كەل،- دەپ، شاقىردى ەندى.
قۇتتىمبەت توعىزىنىڭ ەڭ ۇلكەنى،
سالادى اعاسىنا اقىلدى ەندى.
- توعىزدان مەن شىعايىن جان پيداعا،
قاراڭىز، بالا مەن، ءسىز، قاتىنعا ەندى»،- دەپ جىرلايدى ساۋرىقۇلى.

داستاندا قۇداينازاردىڭ جاستاي ءۇش ۇلى، ەر جەتكەن ءبىر قىزى بار ەكەنى ايتىلادى. شەجىرەگە سۇيەنىپ، قىزدىڭ اتقان وعى جەرگە تۇسپەيتىن مەرگەن بولعانىن جەتكىزەدى.

«شارۋاسىن باسقارعانى سول قىز ەدى.
وزىندە ءبىلىم دە بار، ونەر دە بار،
ماقتاسام، سول زاماننىڭ ءدۇلدۇلى ەدى»،- دەپ جازادى دوسبەر ساۋرىقۇلى.

اكەسىمەن بىرگە «شولپانداي تاڭعى تۋعان» سول قىزى قالىپ، قالىڭ جاۋدىڭ الدىن بوگەيدى.

«سونىمەن جاۋعا قارسى ساداق اتتى،
پانالاپ ولگەن اتتىڭ كەۋدەسىندە»،- دەپ جىرلانادى داستاندا. وقيعا 1718 جىلدار شاماسى بولعان دەلىنەدى.

ال، 1999 جىلى باسىلىپ شىققان ەركەباي قابىلجاننىڭ تاريحي دەرەكتەمەلەر جيناعىندا: «قالىڭ جاۋدىڭ قولىمەن نەشە كۇن، نەشە ءتۇن ايقاسىپ، جاۋدىڭ الدىن توسىپ، كەزەڭنەن اسىرمايدى. ەل ۇزاپ كوشە بەرەدى. بىراق اسىتىنداعى اتتارىنا وق ءتيىپ، بەكىنىس قالقا بولماعاندا ولگەن اتتىڭ ءىشىن جارىپ جىبەرىپ، ىشەك قارنىن الىپ تاستاپ، قىزى ەكەۋى اتتىڭ قۋىس كەۋدەسىنە جاسىرىنىپ، جەبە اتىپ، جاۋدى ىلگەرى باستىرمايدى. بىراق سوڭىندا وقتارى تاۋسىلىپ ەرلىكپەن قۇربان بولادى.

قۇداينازاردىڭ جالعىز قىزى دا اسقان باتىر ەدى. قارشادايىنان اكەسىنە ەرىپ ءجۇرىپ، قۇرالايدى كوزگە اتار مەرگەن بولعان. اسپانعا لاقتىرعان بورىكتى جەرگە تۇسىرمەي ساداقپەن ءدال تيگىزەتىن، ۇشىپ بارا جاتقان تورعايدى سىعالاماي اتىپ تۇسىرەتىن قول مەرگەن ەدى. وسىنىڭ الدىنداعى ءبىر شايقاستا قۇداينازاردىڭ قىزى شاپقىنشىلاردىڭ قۇز باسىنا بەكىنگەن 15 مەرگەنىن اتىپ ءتۇسىرىپ، وزدەرىنە جول اشقان ەدى»،- دەپ جازىلادى.

قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ «دارابوز» رومانىندا جوڭعار قاقپاسىنان جەر قايىسقان قالماق قولى شابۋىلداعانىن ايتىپ بىلاي دەپ باياندالادى:

«جوڭعار قاقپاسى ارقىلى جەتىسۋعا ويرات قولى باسىپ كىرگەندە، وسى ەسەنگەلدى جەتى-سەگىزدەگى بالا ەكەن. جاۋ اسكەرى جاقىنداپ قالعاندا، اكەسى قۋداينازار باتىر قالىڭ ەلدى مال-جان، بالا-شاعاسىمەن ارقاعا قاراي كوشىرىپ جىبەرىپ، ءوزى ءجۇز جىگىتپەن قالماقتاردىڭ جولىن بوگەي تۇرۋ ءۇشىن اسۋدى كۇزەتىپ قالعان كورىنەدى. ايەلى كىشكەنتاي ەكى ۇلىن ءبىر اتقا مىڭگەستىرىپ، كوشپەن بىرگە كەتە بارادى دا، بويجەتكەن جالعىز قىزى كۇلايىم اكەسىن قيىپ كەتە الماي، توسقاۋىل توپتىڭ قاسىندا قالادى. كۇلايىم اتقان وعى جەرگە تۇسپەيتىن اسقان مەرگەن ەكەن. قيىن اسۋدىڭ شىعار اۋزىنا بەكىنگەن ءجۇز جىگىت قارا قۇرىم قالماقتى ەكى كۇن بويى بەرى وتكىزبەي، ارىستانشا الىسادى. جاقىن كەلگەنىن جەبەگە تۇيرەپ، الىستا ساي تابانىندا جۇرگەندەرىنە تاس دومالاتىپ، جاۋ اسكەرىن كوپ شىعىنعا ۇشىراتادى. اقىرى وقتارى تاۋسىلىپ، ابدەن تيتىقتاپ قالجىراعان كەزدە عانا اسۋدى قولدان بەرۋگە ءماجبۇر بولادى.

ەڭ ايانىشتىسى - جاڭاعى ءجۇز جىگىتتىڭ بىردە-ءبىرى ءتىرى قالماپتى. نە باس ساۋعالاپ قاشپاعان. ءبارى دە تۋعان جەر، اتا قونىستارى ءۇشىن جان قيعان... ارادا ءبىراز ۋاقىت وتكەندە، ۇرىككەن ەلدەن ادامدار شىعىپ، قالعانداردىڭ حابارىن بىلەيىك دەپ قايتا ورالعاندا، شەتىنەن جەبەگە تۇيرەلىپ جايراپ جاتقان جىگىتتەردى كورەدى... الدىمەن قۇداينازار باتىردىڭ قاسىنداعى قىزىنا وق تيسە كەرەك. قايران ەر قىزىن قورعاشتاپ ورنىنان كوتەرىلە بەرگەندە، ءوزىنىڭ دە تۋ سىرتىنان اجال جەبەسى قادالىپ، ەكەۋى قۇشاقتاسقان كۇيى جان ءۇزىپتى. بارعاندار سول جەردە ارقايسىسىنا جەكە-جەكە قابىر قازىپ، قۇربانداردى ارۋلاپ كومىپتى. كورگەندەردىڭ ايتۋىنشا، «قىزاي قورىمى» اتالاتىن تاس بەيىتتەر سول ماڭدا ءالى دە تۇرعان كورىنەدى.

وسى وقيعانى قابانبايعا انا ءبىر جىلى ەسەنگەلدىنىڭ ءوزى ايتىپ بەرگەن-ءدى. كوكىرەگى قارس ايرىلا، كوزىنە جاس الا وتىرىپ اڭگىمەلەگەن. نە ءۇشىن ەكەن، وسى اڭگىمەدەن كەيىن ول ەسەنگەلدىنى بۇرىنعىدان ارى جان تارتىپ، جاقسى كورىپ كەتتى. قازىر ويلاپ وتىرسا، ەكەۋىنىڭ مۇڭى ءبىر ەكەن عوي. ازاتتىق ءۇشىن الىسىپ، جاۋ قولىندا قازا تاپقان اكەلەر، قىرشىن كەتكەن اپالار مەن اعالار... بۇل تىرلىكتە تۋعان جەرىمىزدى قايتا بارىپ كورسەك-اۋ دەگەن ورتاق ارمان بۇلاردى قاتتى جاقىنداستىرىپ جىبەرگەن. سودان بەرى ەسەنگەلدىنى ازاتتىق جولىندا اقىرىنا دەيىن الىساتىن، جاۋدى جەڭبەي كەگى بىتپەيتىن ناعىز سەنىمدى سەرىك، قايتپاس قايسار ءىنى دەپ تانىپ ەدى…»،- دەپ جازىلادى «دارابوز» رومانىندا قۇداينازار باتىردىڭ جانكەشتى شايقاسى تۋرالى.

وسىلايشا، قۇداينازار باتىر مەن قىزى جانە ءجۇز سارباز ەلدى امان الىپ قالادى. باتىردىڭ كوشپەن بىرگە كەتىپ، ءتىرى قالعان بالالارى تاريحتا «ءۇش جەتىم» دەپ اتالادى. ءۇش جەتىمنىڭ ءبىرىن كوتەرىپ، ءبىرىن جەتەكتەپ، اناسى بالالارىنىڭ ناعاشىسى ءسارىۇيسىندى پانالايدى. كەيىن ءۇش جەتىم ەلىنە ورالعاندا، ەلدى امان الىپ قالعان باتىردىڭ ۇرپاعىن كوككە كوتەرىپ، ات شاپتىرىپ، توي جاسايدى. وسى تويدان كەيىن، ءۇشى جەتىمنىڭ ءبىرى، ايگىلى باتىر ەسەنگەلدى مەن قابانباي باتىردىڭ دوستىعى باستالادى. دارابوز باتىر قابانباي ەسەنگەلدىنى قازاقتىڭ كەمەڭگەر حانى ابىلايمەن تانىستىرادى. وسىدان كەيىنگى تاريحي وقيعالاردىڭ بارىندە قابانباي مەن ەسەنگەلدى باتىر بىرگە جۇرەدى. اكە كەگى جۇرەگىنە تاس بولىپ قاتقان ەسەنگەلدى باتىر قابانبايمەن بىرگە تالاي جەڭىستى جورىقتار جاسايدى. دارابوز باتىرمەن بىرگە حان ابىلايدىڭ وردا جينالىستارىنا شاقىرىلادى. تاريحي شەشىمدەر جاساۋعا قاتىسادى، ەلشىلىك قىزمەتتەر اتقارادى.

دوسپەر ساۋرىقۇلى داستانىندا ءوزىنىڭ باباسى قۇداينازاردىڭ ۇلى ەسەنكەلدىگە قاتىستى بۇل وقيعانى ەركەشە شابىتتانىپ جىرلايدى:

«ۇيىنە قايتقانىندا ەر قابانباي،
بابامدى قايىپ بي مەن شاقىردى ەندى.
بارادى اتا ۇلىنان جۇرت باستىعى،
ابىلاي ەلدى جيىپ جاتىر، - دەيدى.
قالايشا جاۋدان امان ەل قورعايمىز،
سول جەردە قورىتامىز اقىل، - دەيدى».

تاريحشى جامبىل ارتىقباەۆتىڭ جازۋىنشا، سول كەزدە بۋرابايدا باس باتىرلارىمەن اقىلداسقان ابىلاي ەندى ءۇش ءجۇزدىڭ قازاعىنىڭ قارۋلى ازاماتىن ۇلىتاۋعا جيناۋعا بەل بايلادى. بۇل جاۋگەرشىلىككە تولى ءحVىىى عاسىردىڭ تۋرا تەڭ ورتاسى، 50-ءشى جىلداردىڭ باسى بولاتىن. قازاقتىڭ شەجىرەلەرىندە بۇل زاماندى:

«ساداق بەلدە داپ-دايار، نايزا قولدا،
ات بەلدەۋدە تۇرادى، تۇيە – قومدا»، - دەپ سۋرەتتەيدى. قۇداينازاردىڭ ۇلى، قابانبايدىڭ زامانداس، ادال دوسى ەسەنگەلدى باتىر باستاعان «قىزاي ەلىنىڭ باتىرلارى ابىلاي ورداسىنىڭ شىعىستان قورعايتىن قالقانى قىزمەتىن اتقارۋشى ەدى»، - دەپ جازادى ج.ارتىقباەۆ.

حان ابىلايدىڭ وردا جينالىستارىنا ءجيى شاقىرىلۋى ەسەنگەلدىنى ابىلاي حانعا بايلانىستى ءىرى تاريحي وقيعالارعا قاتىسۋعا مۇمكىندىك بەرەدى.

پەكيندە باسىلىپ شىققان «قازاق تاريحىنداعى ايگىلى ادامدارى» اتتى كىتاپتاعى دەرەكتەرگە سايكەس، 1741 جىلى ابىلاي سۇلتان قالدان-سەرەن قولىنا قاپىدا تۇتقىنعا تۇسكەندە، ونى قۇتقارۋشىلاردىڭ ءبىرى قۇداينازاردىڭ ۇلى ەسەنكەلدى باتىر ەكەنى ايتىلادى.

ابىلايدى قۇتقارۋعا قارا قالماق ورداسىنا بارعان ەسەنگەلدى باتىر قالدان سەرەنگە:

قان مايداندا ولمەسە،
ەرگە وبال بولماي ما؟
ۇيىقتاپ جاتقان بارىسقا،
شىبىن دا كەلىپ قونباي ما؟- دەپ سوزبەن جەڭگەن-ءدى (قازاق تاريحىنداعى ايگىلى ادامدار. ەسەنگەلدى باتىر. پەكين «ۇلتتار باسپاسى»، 25 بەت.).

1756 جىلى جوڭعاريادان ءامىرسانا باستاعان ءبىر توپ قالماق بەكزادالارىنىڭ كومەك سۇراپ قازاق جەرىنە كەلگەندە، ابىلاي ورداسىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا امىرساناعا ەسەنكەلدى باتىرلار قومقورلىق جاساعان.

ءامىرسانا جانىندا داۋاش دەگەن باتىرىمەن بىرگە قازاقتاردىڭ ىشىنە قاشىپ كەلەدى. ابىلاي حان ءامىرسانانى ەسەنگەلدىگە تاپسىرادى. ءامىرسانا ەسەنگەلدى اۋىلىندا ەكى جىل تۇرادى. وسى كەزدە ءامىرسانا قوتىر بولىپ قاتتى اۋىرىپ، قانشا داۋالانسا دا ەم بولمايدى. سوندا ەسەنگەلدى ءوزىنىڭ كوك بيەسىن سويىپ، سونىڭ تەرىسىنە سالىپ، ءامىرسانانى ساقايتادى. اۋىرۋدان ايىققان ءامىرسانا ەسەنگەلدىمەن قۇشاقتاسىپ دوس بولادى. سول دوستىقتىڭ قۇرمەتىنە ەسەنگەلدى باتىر ءوزىنىڭ بالاسىنا ءامىرسانا دەپ ات قويعان. ەسەنگەلدىنىڭ بالاسى ءامىرسانادان تاراعان اۋىل قازىر رۋلى ەل» دەلىنەدى («قىزاي تاريحىنا قاتىستى دەرەكتەر» 16 بەت).

ال، قابانباي مەن ەسەنگەلدىنىڭ دوستىعىنىڭ ايتپاي كەتپەۋگە بولمايتىن ءبىر تۇسى - دارابوز باتىردىڭ ەسەنگەلدىنىڭ بالاسىنا ءوزىنىڭ اتىن قويۋى. قابانباي باستاعان باتىر، بيلەر قۇداينازاردىڭ ۇلىنىڭ ۇيىندە جەر داۋىن شەشىپ وتىرعان كۇنى ەسەنگەلدى باتىردىڭ ايەلى بوسانىپ، ۇل تابادى. قابانبايعا ەسەنگەلدى ءوز بالاسىنا ات قويۋىن قولقالايدى.

بۇل وقيعا تۋرالى «دارابوز» رومانىندا بىلاي دەپ سۋرەتتەيدى:

- سولاي ما؟ اپىر-اي، ءا... بۇل جىگىتكە - كىم دەپ ات قويساق ەكەن؟!  - قابانباي جوپەلدەمەدە نە ايتارىن بىلمەي، ابدىراپ قالدى. اركىم ءار ءتۇرلى كەڭەس بەرىپ جاتىر. توبەت بي:

- وسى بالاعا ءوز اتىندى قويساڭ قايتەدى؟ كەيىن ەسكە الىپ، ايتا جۇرگەنگە جاقسى! - دەپ ەدى، بورانباي وتىرىپ:

- ءاي، ءوز اتىڭ اۋىرلاۋ بولادى عوي. كىشكەنتاي نەمە كوتەرە الماي جۇرمەسە! - دەپ ساقتىق ءبىلدىردى.

بۇل كەزدە قابانباي ورنىنان ءسال كوتەرىلىپ، جاس بالانى قولىنا العان بولاتىن.

- وسى بالاعا ىقىلاسىم ءتۇسىپ تۇر. ءوز اتىمدى-اق قويايىن، - دەدى ەسەنگەلدىگە قاراپ. - مەنىڭ اتىمدى كوتەرە السا - قابانباي بولار. كوتەرە الماسا - جامانباي بولار! - دەپ جۇرتتى ءبىر كۇلدىرىپ الدى دا، نارەستەنىڭ قۇلاعىنا ەڭكەيىپ تۇرىپ: «سەنىڭ اتىڭ - قابانباي!» —- دەپ ءۇش رەت ايعايلادى.

كوپشىلىك جان-جاقتان جامىراي قولپاشتاپ:

- ءداۋ جىگىت بولسىن!

- قابەكەڭ سەكىلدى بۇل دا ەلىن قورعايتىن ارۋاقتى باتىر بولىپ ءوسسىن!

- ءتىپتى وسى اتتى امان-ەسەن كوتەرىپ ءجۇرۋدىڭ ءوزى ءبىر قازاققا از ولجا ەمەس قوي! - دەسىپ گۋ-گۋ ەتەدى...

سونىمەن، تاعى ءبىر قابانباي كەلدى دۇنيەگە. ول ۇلكەن قابانبايدىڭ ورنىن نە باسار، نە باسپاس، ايتەۋىر، ءتىرى ءجۇرسىن دەپ تىلەستى ۇيدەگىلەر... بىراق كۇندەردىڭ كۇنىندە وسى قۇرتاقانداي سابيدەن تالاي ۇرپاق ءونىپ-وسەرىن، ولاردىڭ قىزاي ىشىندە قابانباي دەگەن بەلگىلى رۋعا اينالىپ، ارادا ەكى ءجۇز جىل وتكەندە سول رۋدان ءوز ەلىنىڭ ازاتتىعى ءۇشىن اقتىق دەمىنە دەيىن ايقاسار ناعىز ەرلەردىڭ شىعاتىنىن وندا ەشكىم بولجاعان جوق ەدى، - دەپ جازىلادى «دارابوز» رومانىندا.

«قازاق شەجىرەسى» كىتابىندا بۇل وقيعا بىلايشا سۋرەتتەلەدى: «ەسەنگەلدىنىڭ ءبىر بالاسىنىڭ اتى قابانباي. قابانباي مەن ەسەنگەلدى دوس بولعان. ەسەنگەلدىنىڭ اۋىلىنا قابانباي قوناق بولىپ وتىرعاندا بايبىشەسى بوسانىپ، سونىڭ اتىن قابانبايعا قويىڭىز دەگەندە، «كوتەرە السا قابانباي بولار، كوتەرە الماسا جامانباي بولار»، دەپ قابانباي ءوز اتىن قويعان. وسى قابانباي رۋىنان كەيىن باتىر كوپ شىققان. سونىڭ ءبىرى اتاقتى اكبار مەن سەيىت» (قازاق شەجىرەسى. شينجاڭ جاستار-ورەندەر باسپاسى، 1996 جىل. 275  بەت. نۇربولات وسپانۇلىنىڭ شەجىرەسى).

مۇنداعى اكبار مەن سەيت شىعىس تۇركىستانادعى ازاتتىق كوتەرىلىسىنىڭ العاشقى وعىن اتقان. ايگىلى ەسبوسىن باتىر، ونىڭ ۇلى اكبار، ناۋان، نەمەرە ءىنىسى سەيىتتەر شىعىس تۇركىستاندعى ازاتتىق جولىن اشقاندار.

ون سەگىزىنشى عاسىردا تىنىش جاتقان قازاق دالاسىنا جوڭعاردىڭ قالىڭ قولى تۇتقيىلدان شابۋىل جاساپ، باسىپ كىرىپ، قازاقتى قىرعىنعا ۇشىراتتى. قازاق حالقىنىڭ باسىنا بۇرىن سوڭدى بولماعان زوبالاڭ كۇن تۋىپ، «اقاتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلاماعا» ۇلاستى. جوڭعارلار قازاق جەرىنىڭ تەرريتورياسىن دەرلىكتەي باسىپ الدى. ۇدەرە شەگىنگەن قازاقتار حودجەنت، سامارقان، بۇقارا يەلىكتەرىنە دەيىن ءوتتى. «ەلىم-ايلاعان» حالىقتىڭ كوبى سىردان ءوتىپ، القاكولگە جەتىپ قۇلادى. كەيبىر تايپا-رۋلار قىزىلقۇم، قاراقۇم ىشىنە ءسىڭدى. قازاق حالقى ۇلت رەتىندە جويىلىپ كەتۋ قاۋپى تۋدى. كەيبىر رۋلار شاپقىنشىلىقتا جويىلىپ كەتتى. ال جويىلماي قالعان قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ قۇداينازار سياقتى باتىرلارى جاندارىن پيدا ەتىپ، ەلىن العا جىبەرىپ، ءار ءتۇرلى جانكەشتى ۇرىس تاسىلدەرىن قولدانىپ، ەلىن امان الىپ قالدى.

سول باتىرلارىنىڭ ارقاسىندا امان قالعان رۋلار مەن تايپالار كەيىنىرەك ەسىن جيىپ، ەسەنگەلدى سياقتى ەرجەتكەن جاس باتىرلار قايتا اتقا ءمىنىپ، حان ابىلايدىڭ تۋىنىڭ استىنا جينالىپ، جاۋعا قارسى شاۋىپ، ەل كەگىن الدى، اتا قونىسىن قايتاردى.

بۇگىنگى ەل مەن جەر بىزگە امانات بولعان بەيبىت زاماندا جاۋگەرشىلىكتە جانىن پيدا ەتكەن قازاق باتىرلارىنىڭ جانكەشتى ۇرىس تاسىلدەرىن، اسىرەسە، وسى ماقالادا ايتىپ كەتكەندەي، جىلقىنىڭ ءىشىن جارىپ سوعىسۋ تاكتيكالارى سياقتى سوعىس تاسىلدەرىن ءبىلۋ، اسپەتتەۋ، زەرتتەۋ، ارينە، ءبىزدىڭ مىندەتىمىز.

قازاق-جوڭعار سوعىسىنان ەكى-ءۇش عاسىردان سوڭ دۇنيەجۇزىلىك ءبىرىنشى سوعىستا بۇل تاكتيكانىڭ قولانىلعانىن جازىپ، قاتتاعان فرانتسۋزدار سياقتى نەمەسە رومانىنا، گولليۆۋدتىق فيلمىنە قوسقان امەريكالىقتار سياقتى بولماساق تا، ەۋروپالىقتاردىڭ ءوزى جوعارى باعالاعان «تاڭعالارلىق ۇرىس تاكتيكالارىمىزدى» بىلسەك، زەرتتەسەك، قازبالاساق، ناسيحاتتاساق، رەتى كەلگەندە تاريحي فيلمدەرىمىزدە كورىنىس تاپسا دەگەن ارمان مەن ءۇمىت.

تالعار دالەلعازى

Abai.kz