توقسانىنشى جىلداردىڭ تۇسىندا بىزدەر وقىعان قازمۋ قالاشىعىن وزىندىك قوڭىر ۇنمەن گيتارادا ايتىلاتىن وزگەشە ءبىر اۋەندەر لەگى تولقىتىپ تا تەربەتىپ تۇرعانداي ەدى. ول بۇگىندە ارامىزدا جوق، ناعىز قايراتىنا مىنەتىن قىرىقتىڭ قاق ورتاسىندا «ۇيىقتاپ كەتىپ ويانباي قالعان» ەلجاندى، ۇلتجاندى ازامات، اقىن، سازگەر، ءانشى ءبىزدىڭ زامانداسىمىز، اتىراۋ ولكەسىنىڭ پەرزەنتى تابىلدى دوسىموۆتىڭ تۋىندىلارى بولاتىن. تولقىتاتىن سەبەبى – جاستاردىڭ، ستۋدەنتتەردىڭ جۇرەگىنە جەلتوقسان تراگەدياسى سالعان تەرەڭ جارانىڭ ورنى سىزداپ تۇرعان شاعىندا:

قازاق ەدىم دەگەنشە، قۇسالىقپىن دەسەڭشى،
تۇزاعىنا تالايدىڭ تۇسالىپپىن دەسەڭشى.
ساكەن، ءىلياس، بەيىمبەت – ءۇش ارىستى ءبىر تۇندە
ارامىزدان اپ كەتكەن «ءۇش ءارىپپىن» دەسەڭشى، -

دەپ ءورشىل سارىنداعى، سانانى جاڭعىرتىپ، ءوزى دە سول اپاتتىڭ زاردابىن تارتقان قۇربانى، بوزبالا ستۋدەنت بولا تۇرا، تۇتاس ەلىنىڭ، ۇلتىنىڭ باسىنداعى احۋالدى اشىپ بەرەتىن وتكىر دە وزەكتى ولەڭدەرى بولاتىن. اتىراۋ ولكەسىنىڭ ءيىندى ءور جازىعىندا تۋىپ وسكەن ۇل وسىناۋ تاريحي ايماقتىڭ يساتاي، ماحامبەتتەرى رۋحىنداعى ءاردايىم قىران قاناتىمەن ولشەنەر بيىكتىككە ۇمتىلعانىن پاش ەتىپ:

ءبىر قۇدىرەت تۇلا بويدى تاسقاندا
قۇلاش ۇرماي تاۋعا، شىڭعا، اسقارعا
قىر بالاسى تاۋعا قاراپ وسپەيدى
قىر بالاسى قول سوزادى اسپانعا،

- دەي كەلە، بارشا قازاق بالاسىن، بيىكتىككە، زاڭعارعا باستاپ، تاۋلارعا عانا قاراماي، اسپانعا قول سوزۋعا شاقىرادى.

تابىلدىنىڭ وسى ارناداعى، ءورشىل ساناتتاعى ەلدىك، الەۋمەتتىك، ساياسي تاقىرىپتاعى ولەڭدەرى مولىنان جانە ءبىر-ءبىرىنىڭ تاقىرىبىن قايتالاماي، سالماعى، مازمۇنى ۇدايى تولىسىپ وتىرادى. ارينە، ەڭ باستى ەرەكشەلىگى، انىعى، ارتىقشىلىعى - ول بارلىق جىرلارىن ءوزىنىڭ اۋەنگە سالىپ، ءوزى ورىنداۋىندا. وسىلايشا اقىن-سازگەردىڭ ءاربىر شىعارماسى الدىمەن ستۋدەنت جاستار اراسىندا تۇساۋى كەسىلىپ، كوپ ۇزاماي-اق بۇكىل رەسپۋبليكاعا كەڭىنەن تاراپ كەتە باردى.

بۇل شاعىن ماقالادا ءبىز 55-جىلدىعى دا مىنا ءبىر ىندەتپەن ارپالىستىڭ استىندا قالىپ قويعان تابىلدى دوسىموۆتىڭ بۇكىل شىعارماشىلىعىن تالداۋدى ماقسات تۇتپايمىز، ول ءۇشىن، البەتتە، ۇنەمى ايتىلىپ كەلە جاتقانىنداي، ىرگەلى، تۇششىمدى عىلىمي ەڭبەكتەر جازىلۋى لازىم جانە دە ءسوزسىز جازىلادى ءالى.

قالامداس دوستارى، زيالى قاۋىمنىڭ بەلگىلى وكىلدەرى تالانتتى ونەر يەسىنىڭ ءومىرى تىم قىسقا بولعانىن، ادەتتەگىدەي، كوزىنىڭ ءتىرى كەزىندە باعالانباي، ءتىپتى سوڭعى جىلدارداعى كۇندەرى قۇسالىقپەن وتكەنىن وكىنىشپەن ەسكە الادى. تۋعان جەرىندە ورناتىلعان ەسكەرتكىشىنىڭ جانىندا تۇرىپ اقىن دوستارى مارقۇمنىڭ ەلىنە «تاس ءمۇسىنى ەمەس، قاس ءمۇسىنى كەرەكتىگىن» مالىمدەدى. تۋىندىلارىنىڭ جانرىنا، اۋەنى مەن ورىندالۋىنا قاراپ تابىلدى قازاقتىڭ بارد ءانشىسى دەپ تانىلعانى بايقالادى. ءتول ۇعىمعا بوتەندەۋ «بارد» سوزىنەن گورى وعان قازىرگى زاماننىڭ جىرشىسى، سەرىسى، ءتىپتى جىراۋى دەسەك تە جاراسقانداي. اقىننىڭ «اۋلەت ديالوگى» ولەڭىنىڭ دە ايتارى مول.

اتام ايتتى - ۇلىم ەل قورعاسا دەپ،
اكەم ايتتى – سۇم سوعىس بولماسا دەپ،
مەن ايتتىم – كوممۋنيزم ورناسا دەپ،
ۇلىم ايتتى – ءبارى دە دالباسا دەپ...

بايقاپ وتىرعانىمىزداي، العاشقى شۋماعىنىڭ وزىنەن-اق بىرنەشە ۇرپاق اراسىنداعى كوزقاراس پەن ۇستانىم قايشىلىعى، قولمەن ۇستاتقانداي انىق. وتكەن كەزەڭدەردىڭ، اعا ۇرپاقتىڭ كوڭىلىندە جاتتالىپ قالعان جايتتار وزىمىزگە تانىس، تۇسىنىكتى دەسەك، «ءبارىن دە دالباسا» سانايتىن بۇگىنگى بۋىننىڭ بويىنداعىسىن ۇعىنۋعا قيىنعا سوقپاق. وسىناۋ كۇردەلى ءۇردىس ءدال قازىرگى ساتتەردە ءبىزدىڭ قوعامدا عانا ەمەس، بىرقاتار ەلدەردە، سونىڭ ىشىندە كوزقاراستارىن كوشەلەرگە الىپ شىعىپ جاتقان كورشىلەس ۇلكەن ەلدەگى وقيعالاردان قاپىسىز اڭعارىلۋدا. بۇل ادامزات تاريحىنىڭ عانا ەمەس، جاراتىلىستىڭ بۇلتارتپاس زاڭى ەكەندىگى دە حاق.

اۋزىنا اللا ءسوز سىيلاعان ادامداردىڭ اينالاسىنداعى جانداردان نەگىزگى ايىرماشىلىعى زاتى، قۇبىلىسى بولەك سەزىمتالدىعىمەن بىرگە، دۇنيەنى قابىلداۋ ەرەكشەلىگىنەن تۋىندايتىن كورىپكەلدىگىندە بولسا كەرەك. ۇلىسىنا مىڭ جىلدىقتارعا اينىماس باعدار بەرگەن ابايدى ۇعىنۋعا دارمەنىمىزدى ايتا الماساق تا، «شاڭ باسقان ارحيۆتەردەن» مۇقاعاليدى، «ءىزىن ازەر ىزدەپ» قاسىمداردى تابا الساق تا قاناعات. دەي كەلە، اقىندىق مۇراعا ادالدىعىن ساقتاعان تابىلدىڭ «سايگۇلىكتەگى» ۇلاعات، ۇراندارى، تاپ بۇگىنگى كۇندەرى ساعات سايىن، ءسات سايىن ەلدەگى بارلىق ءۇن، بەينە تاراتۋ قۇرالدارىنان تولاسسىز توگىلىپ، قاسيەتتى دالامىزعا قوڭسىلاس جۇرتتىڭ ساسىق اۋىز بىرەۋلەرى ءتىل تيگىزۋى-اق مۇڭ ەكەن،  ارقا ءتوسىن، الاتاۋ باۋىرىن سوناۋ سايگۇلىكتەر تۇياعى دۇركىرەتىپ قايتا جاڭعىرتقانىنا كۋامىز، ءتاۋبا. وسىدان-اق، تۇركى داۋىرىنەن، جىراۋلار زامانىنىڭ كۇمبىرىنەن تارتا، ماحامبەت، ماعجانداردىڭ مۇراسىنا بەرىك اقىن، سازگەردىڭ ايتارى جىلدار وتكەن سايىن جاڭارىپ، ۇمىت بومايتىنى ايان.

تالانتتى زامانداسىمىزدىڭ ازاماتتىق، الەۋمەتتىك، تاريحي ساباقتاستىق ارناداعى رۋحى بيىك جىرلارىنان ايىرىم، جۇرتشىلىققا كەڭ تاراعان سىرشىل، ليريكالىق ولەڭدەرىنىڭ دە ورنى بولەك، ارينە. ولاردىڭ ءبىرشاماسى قازىرگى مۇمكىندىكتەرمەن قايتا وڭدەلىپ، جاس، تالاپتى انشىلەردىڭ ورىنداۋىندا ەكىنشى عۇمىرلارى باستالعانداي. وسى ءسوزدىڭ جازىلۋىنا دا تابىلدىڭ تىلسىم ماحاببات تاقىرىبىنداعى «وكپەلەمەشى» ءانى سەبەپكەر بولعانىن جاسىرعىم كەلمەيدى.

ءسوزىمنىڭ باسىندا ايتقانىمداي، ستۋدەنت دوسىموۆتىڭ قازمۋ قالاشىعىنان قۇلاش جازىپ، بۇگىندە بۇكىل الاش جازيراسىنىڭ جانىنا جاقىن بوپ كەتكەن جىرلارى عالامتور تورىنەن لايىقتى ورىن الىپ، ونىڭ ارقاسىندا جاپپاي قولجەتىمدى بولۋى عانيبەت. كوزىنىڭ تىرىسىندە جالعىز جارىم ديسكىسى شىققانىنا بالاشا قۋانعان دارىننىڭ مۇراسى ەندى ءاردايىم ەلىمەن بىرگە جاساماق.

ءوزىنىڭ باسىنان وتكەن عاشىقتىق عۇمىرىنىڭ وشپەس ەسكەرتكىشىندەي «وكپەلەمەشى» ءانى تەرەڭ دە تازا سەزىمدى پاش ەتىپ، ساعىنىش سارىنىن اقتارادى، قيماستىقتان تۋعان سيلاستىق پەيىلدى بىلدىرە، وكىنىشپەن اياقتالعان ءمولدىر ماحابباتىمەن ماڭگىلىككە قوشتاسۋ جىرى. ءاربىر بوزبالا مەن بويجەتكەننىڭ باسىنان وتەتىن وسىناۋ ۇلى، جۇمباق كوڭىل-كۇيدى، قيماستىقپەن ارىلۋ ءساتىن، جولى جىڭىشكە، جانى نازىك قىز بالاسىن ايالاي وتىرا بيىكتەتىپ، ەر-جىگىتكە ءتان ءور مىنەزبەن قابىلدانعان اۋىر دا بولسا باتىل شەشىمنىڭ جان ازابىن ارتىق بوياۋسىز قاراپايىم تىلمەن جەتكىزە بىلگەن سالماقتى دا سۇلۋ دۇنيە.

وكپەلەمەشى،
وتىرىك مەن دە جۇباتپان،
وزەگىمدى ورتەپ جازبايىن حات تا جىراقتان...
وكپەلەمەشى،
باقىتىڭدى الدان كۇت بىراق،
مەنەن دە گورى مىقتىراق
وزگە بار سەنى ۇناتقان...
ولەڭمەن جۋىپ تاستارمىن مەن دە كىربىڭدى
قالايشا جىگىت بولعانىم،
وڭگەرە الماسام ءبىر مۇڭدى...

شاعىن ولەڭگە ماڭگىلىك ماحابباتتىڭ تىلسىم الەمى تۇگەل سيىپ كەتكەن دەسەك قاتەلەسە قويماسپىز.

وسىناۋ «ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان» اردا ازاماتتاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى تابىلدى دوسىموۆتىڭ ونەر، شىعارماشىلىق الەمىنەن تىستاعى ءدۇنياۋي ءومىر، ەڭبەك جولىنا كەلگەندە، ادەتتەگىدەي، «سۇم ءومىردىڭ سانالىعا اباقتى» ەكەندىگىنە تاعى ءبىر كوزىڭ جەتپەك. تابىلداي دارىن دا اۋداندىق، وبلىستىق دەڭگەيدەگى كەز-كەلگەن ورتا ءبىلىمدى ورتاڭقول شەنەۋنىكتى ويلانباستان قويا سالۋعا بولاتىن بولىمسىز قىزمەتكە تاڭىلعانىن، سوڭعى ساعاتتارىنا دەيىن الماتىنى ساعىنعان كورەمىز. زامانى ءتۇزۋ، قوعامى پارىقتى، ىزعارلى كەڭسەلەردىڭ ءتىلى مەن ءدىلى جات، بوتەن ەمەس، توڭىرەگى وڭدى، زيالى بولعاندا، ويلى، ءورىستى ورتالاردا، مارتەبەلى مىنبەرلەر مەن اۋقىمدى زالدارداعى القالى جيىنداردا قاۋىمىنا داۋىلدى جىر، دۋالى ءسوز ايتۋى ءتيىس پاراساتتى تۇلعالاردىڭ ادەتتە تۇرلاۋسىز تىرلىكپەن اينالىسۋعا ءماجبۇر بولعانى وكسىتەدى. قاستەرلى انا ءتىلىنىڭ مارجانىن توگە بىلەتىن تەكتى ازاماتتاردىڭ ءدال وسى ارتىقشىلىعى ەگەمەندىكتىڭ تۇسىندا تابالدىرىقتا جاتقان مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ تىنىسىن كەڭەيتىپ كوتەرۋدىڭ بىتپەس، تاۋسىلماس، بايانسىز تىرلىگىنە قۇربان ەتىلگەن ايانىشتى. وسىلايشا تۋعان ءتىلىنىڭ قاسيەتى بۇيىرعان، ءبىلىمى كەمەل، بىلىكتىلىگى زاڭعار، قالام قۇدىرەتىنە يە مارعاسقا زامانداستىرىمىزدىڭ تاعدىرىنا ءتىل توڭىرەگىندەگى ىمىراسىز تارتىستىڭ ءتىپتى قارعىس تاڭباسىنا اينالعانىنداي كەرەعارلىقتان تورىقپاسقا شاراڭ جوق. «وتپەلى كەزەڭنىڭ» تاس قامالداي وتكىزبەس كەدەرگىلەرىن ەڭسەرەمىز دەپ ءجۇرىپ، تابىلدىنىڭ ءوزى دە «وت بولىپ جانعان جۇرەگىم، ورتەنىپ ءبىر كەتەرىن» سەزگەنىندەي ءوز جالىندارىنا وزدەرى كۇيگەن، بالكىم كۇيدىرگەن، تالانتتاردىڭ تالايىنان قامقورسىزدىقپەن كوز جازىپ قالعانىمىز ءمالىم. انىعىندا، بۇگىنگى جاھاندىق ىندەتتىڭ اقيقاتى ادامزات بالاسىنىڭ باسىم بولىگىن جاساندى، بولىمسىز، بايانسىز تىرشىلىك ەمەس، ەڭ الدىمەن ادام عۇمىرىنىڭ ءمانى الاڭداتاتىنىن ايقارا اشىپ بەرگەندەي. بۇدان ءبىزدىڭ دە تىس قالا الماسىمىز كامىل!

مۇحتار كارىباي

Abai.kz