1932 جىلعى اشتىق قازاق حالقىنىڭ تاريحىنداعى ەڭ ءبىر اسقان زۇلمات، ادام جانى تۇرشىگەرلىك قاسىرەت بولعاندىعى بۇگىنگى كۇندەرى اقيقاتقا اينالدى. بۇل زۇلمات جىلداردى باتىس زەرتتەۋشىسى دج. بەككەر «قازاقتاردىڭ بىرنەشە ۇرپاقتارىنىڭ ەسىندە جازىلمايتىن جارا بولىپ ۇجىمداستىرۋ جانە ونىڭ سالدارىنان بولعان 1931-1932 جىلدارداعى اشارشىلىق تۋرالى ەستەلىك قالدى»،- دەپ جازدى.

كەڭەس قوعامىنداعى وزگەرىستەر وتكەن عاسىردىڭ 20-30-شى جىلدارى قالىپتاسقان اكىمشىلدىك-امىرشىلدىك جۇيەنىڭ قىسپاعىمەن، حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگىن قۇربان ەتۋ ارقىلى ىسكە اسىرىلدى. بۇل اسىرەسە جەر ماسەلەسىندە، اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇجىمداستىرۋ نەگىزىندە قايتا قۇرۋ ساياساتىندا ايقىن كورىندى. اشتىق تۋرالى ەسەپتەر مەن ستاتيستيكالىق دەرەكتەر، قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان قازاق زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرى، كوررەسپوندەنتسيالارى كىمدەرمەن قارىم-قاتىناستا بولعاندىعى تۋرالى ماتەريالدار بۇرىنعى قاۋىپسىزدىك كوميتەتىنە تۇسكەن، ودان كەيىن قايتارىلماعان. ءتىپتى بۇل ورگانعا قاعاز بەتىنە تۇسكەن قازاق شەجىرەلەرىنە دەيىن الدىرىلىپ، ولاردان كىم سۇلتان، كىمنىڭ بي-باتىر بولعاندىعى جونىندە مالىمەتتەر جيناستىرىلعان. اشارشىلىق، قۋعىن-سۇرگىن تاريحىنا قاتىستى كوپتەگەن قۇجاتتار مەن ماتەريالدار ءتۇرلى ۆەدوموستۆولاردىڭ قويمالارىندا قالدىرىلدى.

ال، ولاردىڭ كوپشىلىگى ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك كوميتەتى، باس پروكۋراتۋرا، ىشكى ىستەر مينيسترلىگى ارحيۆتەرىندە  ساقتالۋدا. قازاقستانداعى اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىنىڭ دامۋى تاريحىنا قاتىستى قۇجاتتاردى جيناقتاۋ جانە دايىنداۋ بارىسىندا  اۋىل شارۋاشىلىعىن ۇيىمداستىرۋ تاريحىنا قاتىستى 5 مىڭ قۇجات انىقتالدى، سونىڭ ىشىندە 310 قۇجات جيناققا ەنگىزىلدى. «كوللەكتيۆيزاتسيا سەلسكوگو حوزيايستۆا كازاحستانا (1926-1941گگ.).  -الما-اتا.، 1967. - ت. I-II. – 957س.)» اتتى جيناققا ەنگىزىلگەن قۇجاتتار قاتارىندا قارارلار، بۇيرىقتار، شەشىمدەر بولاتىن. قازاقستانداعى اۋىل شارۋاشىلىعىنداعى وزگەرىستەر تۋرالى، جەر-سۋ رەفورمالارىنىڭ  جۇرگىزۋلەرى تۋرالى قۇجاتتار جيناعى دا باسپادان شىعارىلدى. شىعارىلعان قۇجاتتىق جيناقتارعا  وكىنىشكە وراي 1930-1933 جىلعى كۇشپەن ۇجىمداستىرۋ كەزەڭىندەگى كوپتەگەن ارحيۆتىك قۇجاتتار ەنگىزىلمەي قالدى.

ەلدە جايلاعان اشتىق، قاراپايىم ازاماتتاردىڭ نارازىلىعى جونىندەگى مالىمەتتەر بىرلەسكەن مەملەكەتتىك ساياسي باسقارماسى (وگپۋ) تاراپىنان بكپ (ب) قازاق ولكەلىك باقىلاۋ كوميسسياسىنىڭ جۇمىسشى-شارۋا  ينسپەكتسياسىنا جىبەرىپ وتىرعان اسا قۇپيا وپەراتيۆتىك حابارلارىندا كورسەتىلگەن. سول حابارلامالار مەن مالىمەتتەرگە قۇلاق اسىپ كورەلىك.

گۋرەۆ. پرومستروي. اعاش ۇستاسى انيسيموۆ: «كووپەراتسيا جارنالىق اقشانى جيناۋدى عانا بىلەدى، ال دۇكەندەردە ەشتەڭە جوق. ماي دا، قانت تا، ەت تە، جارما دا جوق. قالاي ءومىر سۇرەسىڭ ولاي ءومىر ءسۇر.  ال اسحانادا بىلامىقپەن تاماقتاندىرادى. وسى بىلامىقتى ستالينگە بەرۋ كەرەك. مەيلى ايتسىن، وسىدان كەيىن قالاي جۇمىس جاساۋ كەرەكتىگىن. ول ءبىزدى بەسجىلدىقپەن تويدىرۋدى قوياتىن شىعار. بىرەۋى سىزادى، قالعاندارى قولدايدى. الداعى  بەسجىلدىقتاردا دا بىزدەردى ولۋگە ماجبۇرلەيدى».

1933 جىلدىڭ 15 مامىرىندا  ماۋسىمدىق جۇمىسشى تيۆيكوۆ قايتىس بولعان كوممۋنيستىڭ جانازاسىندا «ەندى كوممۋنيستەر اشتان ولە باستادى.  جاقىن ارادا كوممۋنيستەردەن قۇتىلىپ، ءومىر جاقسارادى» دەسە، دەسياتنيك زاگۋلوۆ «ءبىز اقىماقپىز. وسى ءۇشىن سوعىستىق پا؟ مىنە قانداي بوستاندىققا قول جەتكىزدىك. ال قازىر قايتادان ءبىزدىڭ مويىنىمىزعا ءار ءتۇرلى «التىن ءتىستى» وڭباعاندار ءمىنىپ الدى. ال حالىق بولسا اشتىقتان زارداپ شەگۋدە».

قۇرىلىس تسەحىنىڭ قارا جۇمىسشىسى رەزۋنكوۆا جۇمىسشىلارعا اشىقتان-اشىق: «اقتار تۇسىندا بۇدان جاقسى تۇرىپ ەدىك. مەنىڭ كۇيەۋىم قاشىپ كەتتى. مىنا وكىمەتتى قۇلاتاتىن ادامدار تابىلماي ول قايتا ورالمايدى»، - دەگەن.

جۇمىسشى سەمەنوۆ: «كەڭەس وكىمەتى قىل ۇستىندە. بۇل وكىمەت حالىقتى اشتىق پەن ولىمگە الىپ كەلدى» (قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتى ءارحيۆى (ودان ءارى قر پا), 719-قور، - ءتىزىم، 6- ءىس).

الماتى. قالاداعى №10 مەكتەپ مۇعالىمى رىكوۆا ك.ماركستىڭ قايتىس بولۋىنىڭ 50 جىلدىعىنا بايلانىستى «ماركسپەن جاقسى، بىراق ونسىز ءتىپتى جاقسى بولعان بولار ەدى. مىنە، ماركس تەورياسىنىڭ بەت بەينەسى. ەلدە اشتىق. ناننىڭ جوق بولۋى كوميسسارلاردىڭ كىناسى، ولار ساۋاتسىز. جوسپار ەسەبىن جاساقتاعاندا قاتە جىبەرگەن. كوميسسارلار بۇرىن ەتىكشىلەر بولعان، مىنە سوندىقتان دا سولاردىڭ كىناسىنەن ءبىز اشىعۋدامىز».

اباي اتىنداعى قازاق پەداگوگيكالىق ينستيتۋتىنىڭ ستۋدەنتى يسقاقوۆ: «قازاقستان فورمالدى تۇردە كولونيا ەمەس، شىندىعىندا پاتشالىق رەسەي تۇسىنداعىداي ورتالىق رەسەيدىڭ  كولونياسى بولىپ قالىپ وتىر. بارلىق مالدى تارتىپ الىپ، ورتالىققا جىبەردى. قازاقستان ەكونوميكاسى بكپ (ب) باسشىلىعىمەن دەگراداتسياعا ۇشىراۋدا. قازاق اۋىلىنىڭ جاعدايىن بىلەتىن قىزمەتكەرلەر جوق. بايتۇرسىنوۆ، دۋلاتوۆ جانە ت.ب. سياقتى قازاق قىزمەتكەرلەرىن قۋىپ جىبەردى. 1928 جىلعا دەيىن قازاقستاندا رۋلىق قۇرىلىس بولدى. تاپتىق قۇرىلىس بولعان جوق، ول كەرەك تە ەمەس ەدى. بايلارمەن كۇرەسۋدىڭ، كونفيسكاتسيانىڭ دا قاجەتتىلىگى دە جوق بولاتىن».

ستۋدەنت مۇراتباەۆ: «وكىنىشتى، بىردەن تۇرمەگە وتىرعىزادى. مەن دە ستۋدەنتتەر اراسىندا ۇگىت-ناسيحات جۇمىستارىن جۇرگىزگەن بولار ەدىم. كەرەك بولسا كوممۋنيستەردىڭ وزدەرى قازاقستانداعى جاعدايدىڭ كۇننەن-كۇنگە ناشارلاپ بارا جاتقاندىعىن جەتە تۇسىنەتىن بولادى».

ەڭبەكشىقازاق اۋدانى بويىنشا. «ورنەكتى» كولحوزىنىڭ مۇشەسى اسقار باباەۆ قارامىس كانالىنداعى جاساعان جۇمىسىنان ازىق-تۇلىك الا الماي، جۇمىسىن تاستاپ، اۋىلعا قايتار جولدا اشتان ولگەن.  

«ياروسلاۆسكي» اتىنداعى كولحوزدىڭ مۇشەسى اناستاسيا ميششەنكو جينالعان ءبىر توپ ادامعا «ءبىزدى توناۋدا، ءارى جۇمىس جاساۋعا ماجبۇرلەيدى. نان بەرمەيدى، سەبەبى بارلىعىمىزدى اشتان ءولتىرۋ. سوندىقتان ۇرا قازىپ، ازىق-تۇلىكتى سوندا ساقتايىق. بۇل ءبىزدىڭ قۇقىمىز، وعان ەشكىم تىيىم سالا المايدى».

«بۋدەننىي» اتىنداعى كولحوز مۇشەسى فەدور ماسكالەنكو: «مىنە وسىعان جەتتىك. ءبىر اپتادان استى، اش جاتىرمىن. تاماق الاتىن جەر جوق. كولحوز باسقارماسى كومەكتەن باس تارتتى. تاعى بارامىن. بەرمەسە بالالارعا شىرىگەن كارتوپقا سۋلەما (مەديتسينادا قولدانىلاتىن حلورلى سىناپتان جاسالعان ۋلى اق ۇنتاق) قوسىپ ءپىسىرىپ بەرىپ، ءوزىم دە، بالالارمەن بىرگە  و دۇنيەگە اتتانامىن».

13 اقپاندا 30 اش ادام ناۋبايحانادان دۇكەندەرگە نان الىپ بارا جاتقان كولىككە شابۋىل جاساعان. ناۋرىز ايىنىڭ ىشىندە ازىق-تۇلىك ۇرلىعىنا بايلانىستى 41 تەرگەۋ ءىسى قارالىپ، 329 ادام جاۋاپقا تارتىلعان.

كالينين اۋدانى. قاسكەلەڭ سەلوسىنىڭ تۇرعىنى ەليزاۆەتا گورشوكوۆا: «كەڭەس وكىمەتى كەزىندە ازاتتىق ورنىنا ءولىم كەلدى.  بۇرىن ءولىم وتە سيرەك بولاتىن، ال قازىر مال سياقتى كۇنىنە  بىرنەشە ادام ءولىپ، ورعا كومە سالادى».

جاركەنت. اۋداندىق اۋىلشارۋاشىلىق جابدىقتاۋ مەكەمەسىنىڭ قىزمەتكەرى لاۆرەنتەۆ نانمەن قامتاماسىز ەتۋ بارىسىنداعى اڭگىمەدە: «ءبىزدىڭ بارلىق ءومىرىمىز ءبىر ءۇزىم نانعا بايلانىستى بولىپ تۇر. وكىمەت بۇعان دا قارسى. بۇدان سوڭ ەرىكسىز شەتەلگە قاشۋ ويعا كەلەدى نەمەسە باندىلارعا قوسىلۋ قالىپ تۇر. تەك اشتان ولمەۋ كەرەك».

قىزىلوردا. ستۋدەنت ماكۋموۆ «قوعامتانۋ» ساباعىنداعى «مەملەكەتتىڭ جويىلۋى» تاقىرىبىن تالقىلاۋ بارىسىندا «مەملەكەتتىڭ جويىلۋىن مىنا فاكت بويىنشا ايتۋعا بولادى، باستاپقىدا 500 گرامم نان بەرىلدى، سوسىن 300 گرامم، ارتىنان 200, ودان سوڭ 100 گرامم. وسىنداي جاعدايدا ءبىز بىرتىندەپ ولەمىز. مىنە، مەملەكەتتە وسىلاي جويىلادى».

شىمكەنت.  1932 جىلدىڭ 11 قازان كۇنى قالالىق ەلەكتروستانتسيانىڭ  10-15 جۇمىسشىسى نانمەن قامتامسىز ەتۋدى تالاپ ەتىپ، قالالىق ساۋدا ورتالىعىنا كەلگەن.

گۋرەۆ. قالا ماڭىندا 12 قازاق توپتاسىپ جارتى قاپ قۇمارشىق الىپ كەلە جاتقان قازاقتان تارتىپ الىپ، ءوزىن قىلعىندىرىپ ولتىرۋگە جۇمىستانعان. تەك ميليتسيانىڭ ارالاسۋىمەن عانا قىلمىستىڭ الدىن الدى»، - دەپ مالىمدەيدى. 

پەتروپاۆل. ورىس پەداگوگيكالىق تەحنيكۋمىنىڭ وقىتۋشىسى زايتسەۆا: «بۇرىن ءبارى بولدى. ال قازىر اش، توڭىپ-شاشىراپ وتىرمىز. بۇل ۋاقىتتا كوممۋنيستەر توق، ولار ءۇشىن ءبارى بار. جۇمىسشىلار ءۇشىن تۇك جوق، ولار اشىعۋدا، ال كوممۋنيستەر بولسا ۇگىتتەيدى».

مەديتسينالىق تەحنيكۋمىنىڭ ستۋدەنتى سۋحوۆ: «قازاقستان كۇن سايىن وتە شاپشاڭ قارقىنمەن دەگراداتسياعا  ۇشىراۋدا».

ورال. كىرپىش زاۆودىنىڭ جۇمىسشىسى رامازانوۆ: «ەكى كۇن بولدى، نان جوق. اسحاناعا باراتىن اقشا جوق. بىلاي جۇمىس جاساي المايمىن. مەنىڭ بۇدان ءارى كۇشىم جوق».

قالاداعى №2 جەتىجىلدىق مەكتەپتىڭ وقۋشىسى كرىلوۆ: «يتتەر سياقتى ىزالاندىرۋ ءۇشىن  ساۋدامەن قامتاماسىز ەتۋدى اشتى، گازەتتەر وتىرىك جازادى.  بىزگە ايتادى باسقا ەلدەردە جۇمىسسىزدىق، ال بىزدە ودان دا كوپ جۇمىسسىزدىق. ساماراداعى وق-ءدارى زاۆودىنداعى قىسقارتۋدان كەيىن 20 مىڭ جۇمىسشىدان 18 مىڭ جۇمىسشى قالدى. قازىر جۇمىستان قىسقارعان جۇمىسشىلار ورالعا اعىلۋدا».

شىڭعىرلاۋ اۋدانى. «سەلستروي» مەكەمەسىنىڭ كوشىرى اندرەي جابين: «اشتان ولگەندى كۇتكەننەن گورى ءوز-وزىڭە قول جۇمساپ ولگەن دۇرىس. ەگەردە باندىلار پايدا بولسا بۇكىل حالىق سولاردىڭ سوڭىنان ەرەر ەدى». 

«قالبىرقۇرىلىس» ءورت ءسوندىرۋ كومانداسىنىڭ قىزمەتكەرى سيلىح: «ۇكىمەت باسىندا وتىرعاندار عانا جاقسى تاماقتانادى. ال بىزدەر، جۇمىسشىلار نانسىز وتىرمىز، ودان ءارى دە وسىلاي نانسىز وتىرا بەرەمىز.  ەگەردە وسىلاي جالعاسا بەرسە قولعا قارۋ مەن قانجار الۋعا ءماجبۇر بولامىز» (قر پا، 719-قور، 4-ءتىزىم، 719-ءىس). 

قاراعاندى.  ايىرتاۋ اۋدانى.  «ۆولنا» كوممۋناسىندا  شىلدە ايىندا 40 ادام، ال تامىز ايىندا 25 ادام اشتان ولگەن.

مامليۋت اۋدانى. كوۆال سەلوسىنداعى 15 جەكە شارۋاشىلىق استىق تاپسىرۋعا قارسىلىق ءبىلدىرۋدىڭ سەبەبىن تاعى دا اشتان قالۋ قاۋىپى بارلىعىمەن تۇسىندىرگەن.  بەلوگو سەلوسىنداعى 25 جەكە شارۋاشىلىق وكىلدەرى دە استىق تاپسىرۋعا قارسىلىقتارىن ءبىلدىردى (قر پا، 719-قور، 4-ءتىزىم، 675-ءىس). 

سەمەي. تەرى زاۆودىنىڭ جۇمىسشىسى گورەلوۆ «كووپەراتسيا ناشار جابدىقتايدى، قازىر اشتىق جاعدايدا ءومىر سۇرۋدەمىز. كوممۋنيستەردى قۋ كەرەك. ولار نان مەن ەتتى شەتەلگە جىبەرۋگە دايىنداۋدا. ماعان تانىس ماتروس جازادى دايىندالعان نان، ەت پەن مايدى كۇندەلىكتى 8-10 كەمەگە تيەيمىز»، - دەيدى.

ورال. ەت سويۋ قويماسىنىڭ سلەسارى الەكساندر حرۋششەۆ: «موسكۆا ەت جەيدى، ال بىزدەر سۇيەك-ساياق جەيمىز. ءبىزدىڭ قوجايىندار ءبىزدى دۇرىس ەتپەن دە تاماقتاندىرا المايدى».

مەحانيكالىق تسەحتىڭ جۇمىسشى  كويتۋن: «ۇكىمەت دۇرىس ىستەمەي وتىر. جۇمىسشىلاردى نانمەن قامتاماسىز ەتۋدە بىرنەشە ساناتقا ءبولىپ قويدى. بىركەلكى پايكاعا قول جەتكىزۋىمىز كەرەك».

جۇمىسشى مەدۆەدەۆ: «ولاردا قوساتىن پاەك جوق. ءبارىبىر بەسجىلدىقتىڭ سوڭىنا دەيىن بارلىعىمىز اشتان قاتامىز».

گۋرەۆ.  سلەسار سميرنوۆ: «بۇرىن دۇرە پايدالاندى، قازىر سوتسياليستىك جارىستى پايدالانادى. جالپى ايتقاندا بەسجىلدىق اۋىر نارسە، ءبىز وعان شىداس بەرە الامىز با ەكەن؟».

ەمبى. سلەسار زايكين: «مەنىڭشە بەسجىلدىق 4 جىلدا ەمەس، 25 جىلدا دا  ورىندالمايدى. مىناداي اشقۇرساق قارىنمەن جۇمىس جۇرە مە؟! بارلىق جەردە كەزەك، العا  جانە اشتىق».

دوسسور. جۇمىسشى كورولەۆ: «ارتىمىزدا جاقسى ءومىر بولدى، ال، الدا تەرەڭ شىڭىراۋ».

ريدەر (سەمەي). مەحانيكالىق زاۆودتىڭ جۇمىسشىلارى ۋستينوۆ، كورششۋنوۆ: «توبەت سياقتى اش بولساڭ، مۇندا شايتان دا جۇمىس جاساپ، ءومىر سۇرمەس. بارلىعى تاياۋ ۋاقىتتا اشتان ولەدى» (قر پا، 719-قور، 2-ءتىزىم، 126-ءىس).

ەلدەگى اشارشىلىق پەن جوقشىلىق، ورىنسىز ايىپتاۋلار، كۇشتەپ ۇجىمداستىرۋ، توناۋ، ويدان شىعارىلعان اۋىر سالىقتار، مالداردى زاڭسىز تاركىلەۋ، شولاق بەلسەندىلەردىڭ اسىرا سىلتەۋى مەن جۇگەنسىزدىگى بارلىعى جيناقتالا كەلىپ قاراپايىم ادامداردىڭ زاڭدى اشۋ-ىزاسىن تۋعىزدى. كەڭەس وكىمەتىنىڭ قاساڭ ساياساتىنا قارسى شاعىن توپتار كەڭەس ورگاندارى قىزمەتكەرلەرىنە شابۋىل جاسادى، جىلقى ايداپ كەتتى، مال مەن استىق ۇرلاپ، تاۋار، اقشا تونادى. بۇل ارەكەتتەر بيلىك تاراپىنان قاتاڭ تالاپ ەتكەن مۇلىك جوسپارىن ورىنداۋ، سالىق تولەۋ، جايلاعان اشتىقتان جان ساقتاپ قالۋ نيەتىنەن تۋىندادى.

اققالي احمەت

ح. دوسمۇحامەدوۆ اتىنداعى اتىراۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتى، تاريح عىلىمدارىنىڭ دوكتورى

Abai.kz