جازۋ دەگەنىمىز – ساياسات، ول ءۇشىن ۇلتتىق ءتىل قۇرباندىققا شالىنباۋى كەرەك...

جۇرتتىڭ ءبارى داۋدى تەك ءارىپ توڭىرەگىندە ءوربىتىپ، جاڭا جازۋدا بۇرىنعى كيريلدەگى عىلىمي، تەحنيكالىق، اقپاراتتىق ت.ب. ءىلىم-ءبىلىم، كۇندەلىكتى جانە كاسىبي قولدانىستاعى كىرمە سوزدەردىڭ قالاي جازىلۋىنا جانە پوليگرافيا سالاسىنداعى ءام باسپا بيزنەسىندەگى، جارناماداعى كاسىبي باعدارلامالارداعى كادەگە جاراتىلۋىنا كوڭىل بولمەي جاتىر.

مەديتسينا مەن پسيحولوگياداعى عىلىمي ادەبيەتتەردە عالامتوردىڭ قۇلىنا اينالعاندارعا قاتىستى «ادديكتسيا// addiction (ادىيىكشان)» جانە «تاۋەلدىلىك» ۇعىمدارىن وتە ءجيى كەزىكتىرەمىز. كوپتەگەن اۆتورلار ءۇشىن بۇل تەرميندەر  سينونيم بولىپ تابىلادى. بۇل ءتىلى دامىعان تمد-داعى جالعىز ۇلت - ورىستىڭ تەحنيكالىق-كاسىبي، تانىمدىق عىلىمي ادەبيەتىنە ءتان قۇبىلىس. بىزدە وسى ءۇردىس ءال ءازىر قالىپتاسپاي وتىر. ءبىز ءالى كيريلدىك ادىيىكشان ۇلتىپىز. سول ادىيىكشان ۇلت ەكەنىمىزدى جاڭا الىپبيدە دە ساقتاپ قالۋعا بىرەۋلەر جانىن سالىپ جانتالاسۋدا. ءجىپتىڭ ۇشتىعى كرەمىلدە... جاتىر.

ءبىز پراۆوسلاۆتىق ارىپقۇلدىقتان كاتوليكتىك ارىپقۇلدىققا بەت تۇزبەكپىز. ول ءۇشىن پراۆوسلاۆ ارىپقۇلدىعىنداعى تەرميندەردەن باس تارتۋىمىزعا تۋرا كەلەدى. جازۋدىڭ ار جاعىندا ءدىن جاتىر. يسلام دىندەگى جازۋىمىزعا، اتا-بابا دىنىندەگى جازۋىمىزعا قايتىپ ورالا المايمىز. بىراق قازاقتىعىمىزدى جازىپ، وقۋدا ساقتاپ قالۋعا ءتيىسپىز. كيريلدەگى سوزبۇزارلىق پەن تىلبۇزارلىقتان ارىلۋدىڭ جولى – لاتىن جازۋى بولدى.

وسى سوزبۇزارلىق پەن تىلبۇزارلىق لاتىندا دا قايتالانباسىنا ەشكىم كەپىلدىك بەرە المايدى. وعان كۋا «ي» مەن «ۋ» داۋىسسىزدارىنىڭ داۋى، «F»، «V»، «H» جانە الىپبيدەن ورىن تيمەگەن «W» ارىپتەرىنىڭ حالىقارالىق برەندى ت.ب. جازۋدا كەرەك دەپ تىقپالانۋى. نەگە برەندتەر ءۇشىن دەپ وسى ءۇش-ءتورت ءارىپ، دىبىس جەكە الىنبايدى؟ ولار تاعى ۇلتتىق جاڭاشىل تەرميندەردى قازاقى اۋەزىمەن ايتۋ ءۇشىن كەدەرگى كەلتىرمەسىنە كىم كەپىل بولا الادى؟ «ف»، «ۆ»، «ح-مەن» جازىلعان سوزدەر «پ»، «ب» جانە «ق» بولىپ وقىلادى دەگەن ارنايى ەرەجە شىعارىلا ما؟

بىراق جاعدايدى تۇزەۋگە ءالى دە كەش ەمەس. لاتىنعا كوشەردە وسى باستان قازاق عىلىمي-كاسىبي، تەحنيكالىق ءتىل رەفورماسى كەرەك. بىزدە اعىلشىندىق جانە قازاقي بالاما تەرميندەر جارىسا قولدانۋشىلىق ءداستۇرى ورنىعۋى كەرەك-اق. وسىنداعى بۇرىنعى كيريلدەگى «مەديتسينا» مەن «پسيحولوگيا» تەرميندەرىن ەندى medicine جانە psychology تۇرىندە جازامىز با؟ ەگەر جازا قالساق، اعىلىشىنشاسى ء[meds(ə)n//ماديسان] جانە [saɪˈkɒləʤɪ//سايكالادجىي] بولاتىن سوزدەر قازاقشا قالاي ايتىلادى؟

قالايشا كيريلدىك جازۋلىق سانا قۇلدىعىنان قازاق قوعامىنىڭ بەلگىلى ءبىر بولىگى (1930-1980 جىلدارى تۋعاندار) ايىعۋ ءۇشىن قانداي ءتيىمدى پسيحو-ارىپتىك، پسيحو-جازۋلىق احۋال قالىپتاستىرا الامىز؟ ورىس جازۋىنىڭ ەرەجەسىمەن ويلاۋدان قالىڭ قازاق قاۋىمىن قالاي ارىلتامىز؟ ول ءۇشىن اعىلشىندىق جازۋ ءۇردىسىنىڭ «يت دەپ جازىپ، شوشقا دەپ وقيتىن» ترانسكريپتسيالىق ءداستۇرىن ءوز ىڭعايىمىزعا قالاي بەيىمدەيمىز؟ وسى ماسەلە كۇن تارتىبىنە شىقتى. امال نە، بىرەۋلەر «ءبىر ءارىپ، ءبىر دىبىس» دەپ قۇدايداي تابىنىڭدار»، دەپ وتىرعان سوڭعى نۇسقا قازاق ءتىلدى قاۋىمنىڭ پوليگرافيا سالاسىنداعى ءام باسپا بيزنەسىندەگى، جارناماداعى كاسىبي باعدارلامالارداعى قاجەتىن وتەي الماسا دا، بەكيدى. بىراق سوڭعى نۇسقا زورلىقپەن قابىلدانسا دا ول كيريلدە قالىپتاسپاعان، ورىس تىلدىلەر «قازاق ءتىلى تەحنيكا مەن عىلىم ءتىلى بولا المايدى» دەگەن كەرتارتپا ۇعىم-تۇسىنىكتى تۇبەگەيلى وزگەرتە الا ما؟ تۇبەگەيلى وزگەرتسە قالاي؟

كيريلگە دە تىلدىك رەفورما جاسالىپ، كيريلدە جوعالتىپ العان ەرىن ۇندەستىگىن ساقتاي الامىز با؟ وعان ارنايى ەرەجە جاسالا ما، جاسالسا قالاي؟

ەڭ باستىسى، كىيريل جازۋىندا «ورىن«، «ءورىس»، «وزەن»، «ۇرىس»، «ۇزىك»، «يىق»، «يەك»، «ۋ»، «داۋرەن»، «داۋىل»، «اۋىل» سىندى سوزدەردى جاڭا جازۋدا قالاي جازامىز. ولارعا:

«و» ەرىندىگىنەن كەيىن بۇرىن «ى» جازىلسا، ەندى ايتىلۋى بويىنشا «ۇ» جازىلادى; «ءو» ەرىندىگىنەن كەيىن بۇرىن «ە» جازىلسا، ەندى ايتىلۋى بويىنشا «ءو» جازىلادى; «ۇ» ەرىندىگىنەن كەيىن بۇرىن «ى» جازىلسا، ەندى ايتىلۋى بويىنشا «ۇ» جازىلادى; «ءۇ» ەرىندىگىنەن كەيىن بۇرىن «ءى» جازىلسا، ەندى ايتىلۋى بويىنشا «ءۇ» جازىلادى; بۇرىن كيريلدە «ي-دەن» باستالعان سوزدەر ەندى جۋان جانە جىڭىشكەلىگىنە بايلانىستى «ىيىق»، «ىيەك» دەپ جازىلادى. تەك «ۋ» دىبىسىنان باستالعان سوزدەردىڭ الدىندا جۋان نە جىڭىشىلكەلىگىنە قاراي، نە «ۇ»، نە «ءۇ» جازىلادى، «ل»، «ر»، دىبىستارى دا ەزۋلىك جانە ەرىندىك ايتىلۋىنا وراي «ۇل»، «ءۇل»، «ىل»، «ءىل»، «ۇر»، «ءۇر»، «ىر»، «ءلى» بولىپ جازىلاتىن بولادى. ءسوز ورتاسىندا كەلەتىن «ۋ» دان كەيىن بۇرىن «ە» جازىلعان سوزدەر «ءو» بولىپ، بۇرىن «ى» مەن جازىلعان سوزدەر «ۇ» بولىپ ايتىلۋى بويىنشا جازىلادى دەگەن سىقىلدى ەرەجە ورنىعا ما؟ ورنىعاتىن بولسا، وسى باعىتتا نە ىستەلىنىپ جاتىر؟

نەمەسە، قازاقتا «ڭ-دى» ايتپاعاندا مۇلدەم ءسوز باستالمايتىن «ە»، «ۋ»، «ي»، «ر»، «ل» دىبىستارى ءسوز باسىندا «ە – ىيە»،«ۋ – ءۇۋ/ۇۋ»، «ي – ءىي/ىي»، «ر – ءۇر/ۇر/ىر/ىر»، «ل ء–ۇل/ۇل/ىل/ىل» دەپ جازىلادى دەگەن ەمەلە قابىلدانا ما؟

مىسالى ءىت سالاسىندا icon//يكونكا دەگەن سىندى تەرمين سوزدەر ۇشىرادى. ءبىز بۇنى قازاقيلاندىرىپ، «بەينەشە» دەيمىز بە، الدە اعىلشىنشاسىن بۇزىپ، تىلدىك اۋەزىمىزگە ايقون (aiqon) دەيمىز بە؟ الدە، «icon» دەپ جازىپ، ترانسكريپتسياسىن  [aiqon] وقيمىز با؟ مىنە، وسىنداي ماسەلەلەر تۋىنداي باستادى.

كىرىلىگە دە 28 ارىپتىك تىلدىك رەفورما جاسالىپ، سونىڭ نەگىزىندە جاڭا ءتول جازۋدىڭ ورفوگرافياسى مەن ورفوەپياسى جاسالىنۋى كەرەك. كيريلگە وزگەرىس جاساماي، لاتىندا ءبارىن وزگەرتەمىز دەۋ كوپتەگەن جولسىزدىققا ۇرىندىرادى. ونىڭ سەبەبى، ءبىز جوعارىدا ءسوز ەتكەن قازاق ءتىلدى 1930-1980 جىلدارى تۋعاندار جاڭا جازۋدى ەنگىزۋ پروتسەسىنەن مۇلدەم تىس قالادى.

ولار تىس قالماس ءۇشىن ەكى جازۋداعى بارشا سوزدەر جازىلۋى مەن ايتىلۋىن جانە كىرمە تەرميندەردىڭ قازاقشا جازىلۋىن تانىتاتىن سوزدىك كەرەك. ونى جاساۋعا تىلشىلەردىڭ ءبارى ەمەس، ارنايى ماماندانعان فونولوگ ماماندار عانا قاتىسۋى كەرەك. ءبىز وسى قوس جازۋلى سوزدىكتى شىعارماي ەشتەڭە وزگەرتە المايمىز. ارىپقۇلدىقتاعى سانانى تەك ساۋاتتى تۇزىلگەن قوس ارىپتىك سوزدىك قانا شەشەدى.

ەندى، ۋنيۆەرسيتەت پەن ينستيتۋتتاردا، تەحنيكۋمداردا ءبىلىم العان ورتا بۋىن وكىلدەرى ءوز سالاسى بويىنشا، تىلشىلەرگە جالتاقتاماي، ورتاق وزىق تەرمين قالىپتاستىرۋ ءۇشىن ءبىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارۋى كەرەك.

ءتىلىمىز انا تىلىمىزگە بەيىمدەلگەن تەرميندەر جانە ونىڭ قازاقي بالاماسىنىڭ ءسينونيمىنىڭ جارىسا قولدانىلۋىنان تۇرۋى قاجەت. بۇعان ۇلەس قوسۋ ازاماتتىق پارىزىمىز. جانە جاڭا جازۋ وزگەرىسى قوس ارىپپەن الىپبيلىك نەگىزدە باق بەتىندە جاريالاۋدى جولعا قويعانىمىز ءجون. ايتپەسە، شىققان كىتاپ بارىنە جەتپەيدى، ءارى جۇرتتىڭ ءبارىنىڭ ونى ساتىپ الۋدى قالتاسى كوتەرمەيدى.

جاڭا جازۋ ەمەلەسى – جالپىحالىقتىق ءىس. ودان ۇرپاعىنىڭ بولشاعىن ويلاعان جان تىس قالا المايدى. ەملە تۇزەلمەي، ىستەگەن دۇنيەنىڭ ءبارى دالباسا تىرلىك.

ءبىز لاتىن جازۋلى الەمگە ەندىك، ەندى كاتوليكتىڭ دىبىستالىم مەن جازىلىمدى ۇلتتىق تىلىمىزگە بەيىمدەۋىمىز كەرەك. جازۋ دەگەنىمىز ساياسات. كىرىلدەگى قاتىپ قالعان ەرەجە ەمەلەلەردى بىزگە مىڭ قۇبىلتىپ تىقپالاۋ دا ساياسات. ءتىلىمىز دە، جازۋىمىز دا جالاڭ ساياساتتىڭ قۇربانى بولىپ كەتپەسىن دەپ تىلەيىك!

ءابىل-سەرىك الىاكبار 

Abai.kz