جاڭاوزەن وقيعاسى ەلدەگى ساياساتتى شيرىقتىرىپ قويعان جوق، ەكونوميكالىق باسىمدىقتاردى قايتا قاراۋعا ءماجبۇر ەتتى، ءتىپتى، ساياسي لەكسيكوندا «مونوقالا» تەرمينى پايدا بولدى. ناتيجەسىندە ەلباسى ۇكىمەتكە مونوقالالاردى دامىتۋ جونىندە ارنايى باعدارلاما ءتۇزۋدى تاپسىردى. بۇل جاعداي ساياسي ەليتانىڭ «ءورت ءسوندىرۋ» سيندرومى بويىنشا ەل باسقارۋ ءداستۇرىن جالعاستىرىپ وتىرعانىن بىلدىرەدى. بۇعان دەيىن قىزىلاعاشتى سەل باسپاعاندا، ەل اۋماعىنداعى سۋ ايدىنىن مەملەكەت باقىلاۋعا كوشپەس ەدى. دەمەك، بىزدە الىكۇنگە مەملەكەتتى تۇراقتى تاكتيكالىق  تەتىكتەرمەن باسقارۋ مەن مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى الدىن الا ايقىنداۋعا «باسقارىلمالى دەموكراتياعا» نەگىزدەلگەن مەملەكەتتىك  قۇرىلىم قالىپتاسىپ بولماپتى.

جۋىردا مونوقالالار ماسەلەسى بويىنشا بايان­داما جاساعان ەكونوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا ءمينيسترى باقىت­جان ساعىنتاەۆ وسى جونىندە باع­دارلاما ازىرلەنىپ جاتقاندىعىن جەتكىزدى. بۇل باعدارلامانىڭ باستى ماقساتى مونوقالالاردىڭ تۇراقتى الەۋمەتتىك-ەكونومي­كا­لىق دامۋ جولدارىن انىقتاۋ جانە سوعان سايكەس ءتيىستى شارالاردى ايقىنداۋ بولىپ تابىلادى.

جاڭاوزەن وقيعاسى ەلدەگى ساياساتتى شيرىقتىرىپ قويعان جوق، ەكونوميكالىق باسىمدىقتاردى قايتا قاراۋعا ءماجبۇر ەتتى، ءتىپتى، ساياسي لەكسيكوندا «مونوقالا» تەرمينى پايدا بولدى. ناتيجەسىندە ەلباسى ۇكىمەتكە مونوقالالاردى دامىتۋ جونىندە ارنايى باعدارلاما ءتۇزۋدى تاپسىردى. بۇل جاعداي ساياسي ەليتانىڭ «ءورت ءسوندىرۋ» سيندرومى بويىنشا ەل باسقارۋ ءداستۇرىن جالعاستىرىپ وتىرعانىن بىلدىرەدى. بۇعان دەيىن قىزىلاعاشتى سەل باسپاعاندا، ەل اۋماعىنداعى سۋ ايدىنىن مەملەكەت باقىلاۋعا كوشپەس ەدى. دەمەك، بىزدە الىكۇنگە مەملەكەتتى تۇراقتى تاكتيكالىق  تەتىكتەرمەن باسقارۋ مەن مەملەكەتتىك ماسەلەلەردى الدىن الا ايقىنداۋعا «باسقارىلمالى دەموكراتياعا» نەگىزدەلگەن مەملەكەتتىك  قۇرىلىم قالىپتاسىپ بولماپتى.

جۋىردا مونوقالالار ماسەلەسى بويىنشا بايان­داما جاساعان ەكونوميكالىق دامۋ جانە ساۋدا ءمينيسترى باقىت­جان ساعىنتاەۆ وسى جونىندە باع­دارلاما ازىرلەنىپ جاتقاندىعىن جەتكىزدى. بۇل باعدارلامانىڭ باستى ماقساتى مونوقالالاردىڭ تۇراقتى الەۋمەتتىك-ەكونومي­كا­لىق دامۋ جولدارىن انىقتاۋ جانە سوعان سايكەس ءتيىستى شارالاردى ايقىنداۋ بولىپ تابىلادى.

باياندامادا كورسەتىلگەندەي، ەلىمىزدە 1,5 ميلليون حا­لىق بەلگىلى ءبىر سالاداعى جەكە كاسىپورىننىڭ ارقاسىندا ءومىر سۇرەتىن شاعىن قالالاردا تۇرادى ەكەن. بۇل قازاقستانداعى قالا حالقىنىڭ 16 پايىزىن قۇرايدى. بايانداماشى ازىرلەنۋ ءۇستىن­دەگى باعدارلاماعا 27 قالانىڭ ىرىكتەلگەنىن تىلگە تيەك ەتتى. بۇل قالالاردىڭ بارلىعى­نىڭ ورتاق پروبلەماسى - ولاردىڭ تۇرعىندارىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگى كوبىنەسە ءبىر كاسىپورىننىڭ جاع­دايىنا تاۋەلدى ەكەندىگى. ياعني، مونوقالالار ەكونوميكاسى ءار­تا­راپ­تاندىرىلماعان، تىرلىگى الۋان شارۋاشىلىق پەن وندىرىسكە نەگىزدەلمەگەن.

بولاشاق مونوقالالاردى دامىتۋ باع­دار­لاماسى نەگىزىنەن وسى قالا­لار­داعى شاعىن جانە ورتا بيز­نەستى دامىتۋعا نازار اۋدارتپاق. بۇل قالالارداعى كاسىپ­كەرلىكتى قول­داۋعا «بيزنەستىڭ جول كارتاسى- 2020», «جۇمىسپەن قام­تۋ-2020» باعدارلامالارىنىڭ بار­لىق تە­تىك­تە­رى پايدالانىلماق. سونىمەن قا­تار، «بيزنەستىڭ جول كارتاسى-2020» باعدارلاماسىنىڭ شەڭ­بەرىندە قا­لا­لارداعى كاسىپ­كەر­لىكتى دامىتۋ­دىڭ قوسىمشا شا­را­لارىن ازىرلەۋ ۇسىنىلماق.

مونو­قا­لا­لار­دا­عى كا­سىپكەرلىك سۋبەك­تىلەر ءۇشىن سالىق كولەمىن تومەندەتۋ، نەسيەلەردىڭ سىياقى ستاۆكالارىن تومەندەتۋ، بۇلارداعى جاڭا ءوندىرىس­تەردى قۇرۋ ءۇشىن ونداعى تۇرعىندارعا 1,5-3 ميلليون تەڭگە كولەمىندە ارناۋلى گرانتتار بەرۋ سەكىلدى ماسەلەلەر بار. ءمينيستردىڭ ايتۋىنشا، قازىر­گى كۇنى ەلىمىزدە قولعا الىن­عان يندۋس­تريالىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باع­دار­لاماسىنىڭ جانە «بيز­نەس­تىڭ جول كارتاسى-2020» باع­دار­لاما­سى­نىڭ اياسىندا 20 مونو­قالا بويىنشا 114 جوبا ىسكە اسىرىلۋدا ەكەن. ۇكىمەت باسشىسىنىڭ ايتۋىنشا، ءۇستىمىز­دە­گى جىلى مونوقالالاردى قول­داۋ­عا 20 ميلليارد تەڭگە بولىنبەك.

ءبىر قاراعاندا، بۇل مەملەكەتتىك كۇردەلى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى بولىپ كورىنگەنىمەن جانە ونى شەشۋگە كىرىسكەن ۇكىمەتتى قولداماۋ  ساياسي قىلمىس سەكىلدى بولعانىمەن، اتالمىش جايت ەلدەگى كەشەندى جانە ءبىرتۇتاس شەشىلۋگە ءتيىس قوماقتى ماسەلەنىڭ ءبىر بولشەگى عانا. شىن مانىندە مونوقالالاردى ولاردىڭ ماڭىنداعى راديۋسى كەمىندە 100 شاقىرىمدا ورنالاسقان اۋىلدار مەن كەنتتەردىڭ ماسەلەسىمەن بىرگە قاراستىرماۋ - ەلدىڭ سيپاتى مەن مەملەكەتتىك ماسەلەنى تار اۋقىمدا قاراۋدىڭ ناعىز مىسالى بولىپ تابىلادى. شىن مانىندە ەلدىڭ 16 پايىزىن قامتىيتىن مونوقالالار تۇرعىندارىنا كەمىندە 9 پايىز سول قالا ماڭايىنداعى اۋىلدىقتاردى قوسساق، حالىقتىڭ تورتتەن ءبىرىنىڭ ماسەلەسىن بىردەن شەشۋگە بولار ەدى. بىراق بۇعان ەلدىڭ اۋماقتىق-اكىمشىلىك ءبولىنىسىنىڭ مەملەكەتتىڭ جاڭاشا دامۋىنا سايكەسپەيتىنىن كورسەتەدى. ياعني، مونوقالالاردىڭ ەكونوميكاسىن ءارتاراپتاندىرۋ ءۇشىن ولاردىڭ ماڭايىنداعى اۋماقتاردى قوسىپ، ولارعا اۋدان ورتالىقتارى رەتىندە بولماسا ارنايى دامۋ ايماعى ەسەبىندە مارتەبە بەرىپ، مونوقالالاردى سول اۋماقتى دامىتۋ كىندىگى ەتكەن الدەقايدا ءتيىمدى بولار ەدى.

شىنتۋايتىندا، بۇعان دەيىن قابىلدانعان قىرۋار سالالىق باعدارلامالار ەشبىر تيىمدىلىگىن كورسەتكەن ەمەس، ولار بار بولعانى سالالىق مەنمەنسۋ مەن وزىمشىلدىكپەن شەكتەلەتىن جانە قارجىنى ناتيجەسىز شىعىنداۋدىڭ ءبىر ءتۇرى عانا ءارى كوررۋپتسيانىڭ «ءتيىمدى» كوزى ەكەنى بەلگىلى. سەبەبى، ول قارجىنى باقىلايتىن قوعامدىق نە حالىقتىق تاراپ جوق، شەندىلەر مەن لاۋازىمدىلاردان قۇرالعان وتىرىك كوميسسيالار «ۇلگىلى» حاتتاما تولتىرعاننان باسقا جەمقورلىقتىڭ قىلىن دا قىيسايتا المايدى.

وسىدان ءۇش جىلداي بۇرىن قىسقارۋعا تۇسكەن سول ۇكىمەتتىك  جانە مەملەكەتتىك باعدارلامالار تاعى دا ەلدىڭ ماسەلەسىن جەلەۋ ەتىپ، قايتا بالالاي باستادى. سونىڭ ءبىرى -مونوقالالاردى دامىتۋ باعدارلاماسى بولىپ وتىر. ءبىر قىزىعى، ءبىر مەملەكەتتىڭ اقشاسى ءبىر اۋماقتا تۇراتىن مونوقالا تۇرعىنى مەن سودان 1 شاقىرىم قاشىقتاعى ەكى سيىرى مەن بەس ەشكىسى بار قىستاقتىڭ تۇرعىنىنا ەكى ءتۇرلى قارايتىن بولادى. ال ەگەر ءبىز ايتقانداي باعدارلامانى كەڭىرەك ءارى ماندىرەك ەتكەندە، الگى مونوقالالاردىڭ اينالاسىندا قانشاما جىلىجايلار مەن باۋ-باقشا جايقالىپ، نەشەمە قاساپحانالار مەن ءتۇرلى ۇساق اۋىلشارۋاشىلىق،ءتىپتى، تۋريستىك كاسىپكەرلىكتەرگە جول اشىلار ەدى دە، سونىڭ ەسەبىنەن ازىق پەن قىزمەت ەتۋ تۇرلەرى ارزاندار ەدى.

ءوز مەملەكەتىنىڭ سيپاتىن تانىمايتىن شەندىلەر امەريكا مەن ەۋروپاداعى مونوقالالاردى دامىتۋ قۇجاتىن باس سالىپ كوشىرۋگە اسىعۋى - ولاردىڭ ەلگە جانى اشىمايتىنىن بولماسا ەلىن قالاي ءتيىمدى دامىتۋ جولىن بىلمەيتىنىن كورسەتەدى. ءبىزدىڭ بۇل پىكىرىمىز ءۇستىرت دەگەننىڭ وزىندە، الگى ەلدەردەگى قابىلدانعان قۇجاتتاردىڭ قوعامدىق ويتالاستىڭ نەگىزىندە قابىلداناتىنىن ەسكەرمەيتىن ەسۋاس ساياسي شەشىمدەر ەلدى دە، ونىڭ مەملەكەتتىك بيۋدجەتىن دە تيتىقتاتىپ وتىر.

«اباي-اقپارات»