دانداي ىسقاقۇلى.

سۇلەيمەن دەميرەل اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەت رەكتورىنىڭ كەڭەسشىسى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور، حالىقارالىق ايتماتوۆ اكادەمياسىنىڭ جانە قر گۋمانيتارلىق عىلىمدار اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى.

ءازىربايجاندار وزدەرىن «قايعىسى كوپ، باعى اشىلماعان ۇلتتاردىڭ ءبىرى – ءبىز-ءبىز» دەپ سانايدى. ويتكەنى ءازىربايجان تورتكە ءبولىنىپ كەتكەن.

– دانداي ىسقاقۇلى، اڭگىمەڭىزدى بيىلعى شەتەلدەردە بولعان ساپارلارىڭىزدان باستاساڭىز؟

– مەن ۇستىمىزدەگى جىلدىڭ قازان-قاراشا ايلارىندا عىلىمي جۇمىستارعا بايلانىستى ءازىربايجاندا جانە قىتاي ەلىندە بولىپ قايتتىم. ءازىربايجاندا بولعاندا ولاردىڭ كوپتەگەن عالىمدارى مەن اقىن-جازۋشىلارىمەن كەزدەسىپ، ءازىربايجان حالقىنىڭ ۇلتتىق تۇرمىس-تىرشىلىگى، ءتىلىنىڭ جاعدايىمەن جانە عىلىمى، مادەنيەتى، تاريحىمەن تانىستىم. ءازىربايجان عىلىم اكادەمياسىنىڭ ءتىل ءبىلىمى، ادەبيەت جانە تاريح ينستيتۋتارىندا بولىپ، عالىمدارمەن پىكىرلەسىپ، ءبىراز مالەلەلەرگە قانىققانداي بولدىق. ولار، ۇلتتىڭ تاريحىن، ادەبيەتىن، مادەنيەتىن، ءتىلىن زەرتتەۋدە ءبىراز جەتىستىكتەرگە قول جەتكىزگەن. عىلىمي ەڭبەكتەرىنىڭ جالپى دەڭگەيىندە، زەرتتەۋ ادىستەرىندە ىلگەرلەۋشىلىك بايقالدى. عالىمدارىنىڭ كوپشىلىگى اعىلشىن ءتىلىن يگەرىپتى، كەيىنگى جاستاردىڭ ءبارى اعىلشىن تىلىنە جۇيرىك. ءبىزدىڭ قازاقستاندا ورىس ءتىلىنسىز كۇن كورە المايمىز عوي. ال ول جاقتاعى جاستار ورىس ءتىلىن ونشا بىلە بەرمەيدى ەكەن.

– ءازىربايجاننىڭ مەملەكەت ءتىلى – ازەربايجان ءتىلى ەمەس پە؟

– مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە – ءازىربايجان ءتىلى، ال حالىقارالىق ءتىل جانە عىلىم ءتىلى رەتىندە – اعىلشىن ءتىلى قولدانىلا باستاپتى. بارلىق حالىق ءازىربايجان تىلىندە سويلەيدى، بارلىق بەلگىلەمەلەر مەن جيىندار ازەربايجان تىلىندە وتەدى. ءازىربايجان عالىمدارى وزدەرىن تۇرىك الەمىندەگى ۇلكەن حالىقتىڭ ءبىرى سانايدى. ولاردىڭ رەسمي ەمەس مالىمەتىمەن الەمدە ازەربايجان ۇلتى – 60 ميللون. 60 ميلليون بولماسا دا، 45-50 ميللونداي ءازىربايجان بار ەكەنى راس. ولار وزدەرىن «قايعىسى كوپ، باعى اشىلماعان ۇلتتاردىڭ ءبىرى – ءبىز-ءبىز» دەپ سانايدى. ويتكەنى ءازىربايجان تورتكە ءبولىنىپ كەتكەن. سولاردىڭ ىشىندە جەكە وتاۋ تىگىپ وتىرعانى – قازىرگى باكۋدىڭ توڭىرەگىندەگى ءازىربايجاندار. ال ەندى ءازىربايجانداردىڭ 25-30 ميللوندايى قازىرگى يراندا ءومىر ءسۇرىپ جاتىر. ولاردىڭ نە مەكتەبى جوق، نە گازەت-جۋرنالى جوق. بارلىعى ءازىربايجان ءتىلىن تۇرمىستا، وتباسىندا قولدانادى دا قوعامدىق ومىردە – پارسى ءتىلى. رەسەيدىڭ قۇرامىندعى داعىستاندا دا ازىربايجاندىقتار تۇرادى. كەزىندە كەڭەس ۇكىمەتى شەكارانى بولگەندە ادىلەتسىزدىكپەن ازەربايجاندار تۇتاس تۇراتىن دەربەنتتى داعىستاننىڭ قۇرامىنا قوسقان. ءۇشىنشى ءبىر بولەگى – ناحيچەۆاندا. بۇل تۇركيامەن شەكتەسەتىن ءازىربايجاننىڭ وبلىسى بولعان. سوندا ەنى 10-50 شاقىرىمعا سوزىلاتىن ازەربايجاندار تۇراتىن اڭعاردى ارمەنياعا بەرىپ جىبەرگەن. ءسويتىپ، بۇكىل تۇرىك الەمىن، ياعني دەربەس ەل تۇركيانى كەڭەستەر وداعىنىڭ قۇرامىندا قالعان تۇرىك تەكتەس رەسپۋبليكالاردان  وسىلايشا ءبولىپ تاستاعان-دى. تۇركىلەر بىرىكپەسىن، كۇشەيمەسىن دەگەن زۇلىمدىق ماقساتپەن. بۇل – كەزىندەگى كەڭەستىك يمپەريانىڭ قولدان جاساعان كەدەرگىلەرى.

– قاراباق وقيعاسى دا وسىنداي ادىلەتسىزىكتىڭ جەمىسى ەمەس پە ەكەن؟  

– دۇرىس ايتىپ وتىرسىڭ. قازىر ءاربىر ازىربايجاندىقتىڭ جانىنا قاتتى باتاتىن نارسە – قاراباح ماسەلەسى. ءازىربايجان عالىمدارىنىڭ ايتۋىنشا، قاراباق ءازىربايجان حالقى پايدا بولعانان باستاپ، ءازىربايجاننىڭ جەرى بولعان. ارمەندەر باسىپ العان قاراباق قازىر ءازىربايجان حالقىنىڭ جارىلماي تۇرعان، جارىلۋعا ءتيىستى جاراسىنىڭ ءبىرى سياقتى. «سوعىسىپ تارتىپ الۋعا كۇشىمىز جەتەدى. بىراق، ارمەندەردى ورىستار ولەردەي قورعايدى» دەيدى. ۇستارانىڭ جۇزىندەي قىلپىلداعان قازىرگى زاماننىڭ ساياتاتىن ءتۇسىنۋدىڭ ءوزى قيىن، كۇردەلى نارسە بولىپ كەتتى عوي. ويكەنى رەسەي اسكەرىن گرۋزيادان شىعارعان كەزدە، سونى قاراباققا اپارىپ جايعاستىرىپتى. ءازىربايجان قاراباق ءۇشىن سوعىساتىن بولسا، ارمەنمەن ەمەس، رەسەي اسكەرىمەن  سوعىساتىن بولىپ تۇر. قاراباق ماسەلەسى ءازىربايجان مەملەكەتىنىڭ ساياساتىنىڭ ءبىر ۇلكەن تەمىرقازىعى دەۋگە بولادى. سول سەبەپتەن دە ازىربايجاندىقتار ورىستار مەن ارمەندەردى ونشا جاقتىرا بەرمەيدى.

ازەربايجان عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، «اۆەستا» كەزىندە تۇرىك تىلىندە جازىلعان، كەيىن پارسى تىلىنە اۋدارىلعان. ءتۇپ نۇسقا جوعالىپ كەتىپ، پارسىلاردىڭ قولىنداعى اۋدارماسى ساقتالىپ قالعان» دەگەن پىكىرلەر ايتادى.

– جاڭا «ءازىربايجاندار وزدەرىن تۇرىك الەمىندەگى ءىرى حالىقتاردىڭ ءبىرى سانايدى» دەپ قالدىڭىز. سول تۋرالى كەڭىرەك توقتالا كەتسەڭىز؟

– ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ تۇجىرىمى بويىنشا، «تۇرىك حالىقتارى بۇرىن التايدا ءومىر ءسۇرىپ، كەيىن ەۋرازياعا كەڭىنەن تاراعان. كاۆكازعا، اتلانت مۇقيتىنا دەيىن بارعان» دەيمىز عوي. ال ازىربايجاندىق تاريحشى عالىمدار: «جوق، ءبىز اتامزاماننان بەرى كاۆكازدا تۇرامىز» دەيدى. كەرىسىنشە، ارمەندەر باسقا جاقتان، يراقتان كەلگەن، ولاردىڭ تۇرىپ جاتقان جەرى – تۇركىلەردىڭ جەرى. ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ تۋىپ-وسكەن جەرى». بۇل كوزقاراستار ءبىزدىڭ عالىمداردىڭ پىكىرىنە قاراعاندا – وزگەشەلەۋ. مىنە، وسىنداي نارسەلەردى اشىق ايتىپ وتىر.

ءبىز ازاماتتىق تاريحىمىزدى، ادەبي تاريحىمىزدى ەندى-ەندى تەرەڭدەپ زەرتتەي باستادىق قوي. ال ولار ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان بۇرىنعى ءۇش مىڭ جىلدىق ازاماتتىق تاريحى مەن ادەبيەت تاريحىن ءبىلىپ وتىر. ءۇش مىڭ جىل دەگەن وڭاي نارسە ەمەس. ارحەولوگيالىق زەرتتەۋلەر مەن جازبا دەرەكتەرى بويىنشا، ءبىز اتام زامانننان كاۆكازدىڭ تۇرعىلىقتى حالقىمىز دەگەن مازمۇنداعى زەرتتەۋلەر جازىپ، توم-توم كىتاپتار شىعارعان.

پارسى ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكالىق شىعارماسى اتالىپ كەلگەن «اۆەستا» جىرى بار عوي. سول «اۆەستانى» قازاق ادەبيەتى مەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاق ادەبيەتىنە قاتىسى جايلى 1990 جىلدارى توقبولات ەڭسەگەنوۆ دەگەن جىگىت زەرتتەپ دوكتورلىق ديسسەرتاتتسيا قورعاعان بولاتىن. سوندا ءبىزدىڭ عالىمدار: «بۇل پىكىر دۇرىس ەمەس، بۇل بۇكىل الەم تانىعان پارسى ادەبيەتىنىڭ كلاسسيكالىق شىعارماسى، سونى بىزگە تارتقانىمىز، تۇرىك حالىقتارىنا قاتىسى بار دەگەنىمىز، سىپايلاپ ايتقاندا، ول – بىلمەستىك، عىلىمي نەگىزى جوق» دەپ جاڭاعى ديسسەرتاتسيانى بەكىتپەي تاستاتقان بولاتىن. ت.ەڭسەگەنوۆتىڭ پىكىرى بويىنشا، «اۆەستاداعى» نەگىزگى وقيعالار قازىرگى امۋداريا مەن سىرداريانىڭ ماڭىندا وتەدى. جەر-سۋ اتتارى مەن تۇركىلىك اتاۋلار بار. بىراق ەندى، شىعارما پارسى تىلىندە ساقتالعان. ال ازەربايجان عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، «اۆەستا» كەزىندە تۇرىك تىلىندە جازىلعان، كەيىن پارسى تىلىنە اۋدارىلعان. ءتۇپ نۇسقا جوعالىپ كەتىپ، پارسىلاردىڭ قولىنداعى اۋدارماسى ساقتالىپ قالعان» دەگەن پىكىرلەر ايتادى. ەندى ءبىزدىڭ عالىمدار كۇنى بۇگىنگە دەيىن وسى داۋمەن كەلەدى. ال ءازىربايجان عالىمدارى «ول بىزدىكى» دەپ ادەبيەتىنىڭ تاريحىنا الدەقاشان كىرگىزىپ قويعان.

– ءسىزدىڭ وسى اڭگىمەڭىزدەن كەيىن ءبىزدىڭ عالىمدار ويلاناتىن شىعار؟

– بىرتىندەپ، بىرتىندەپ مۇنى مويىنداي باستادىق. ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدىڭ تاريحىن كەشەگى  1960 جىلعا دەيىن ءحVىىى عاسىردان باستاپ كەلدىك قوي، ب.كەنجەباەۆتىڭ باستاۋىمەن مۇحتار ماعاۋين قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن ارعى قازاق حاندىعىنان باستاسا، ال مىرزاتاي جولداسبەكوۆ VI-VII عاسىرداعى ورحون-ەنيسەي جازبالارىنا دەيىن اپاردى عوي. ال قازىر قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەۋ تەرەڭدەپ بارا جاتىر. «اۆەستا» تەك پارسىلاردىكى عانا ەمەس، وعان تۇرىك حالىقتارىنىڭ دا قاتىسى بار» دەگەن سيپاتتاعى پىكىرلەر جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ باعدارلاماسىنا كىرە باستادى.

ەڭ ەجەلگى مادەنيەتتىڭ وكىلدەرىنە شۋمەرلەر، ال «شۋمەر جازۋلارى» العاشقى تاريحي ەسكەرتكىش دەپ سانالىپ كەلگەن بولاتىن. ال شۋمەرلەر كىم دەگەندە، «ول – ەۆرەيلەردىڭ ارعى اتالارى» دەگەن پىكىر ايتىلاتىن. ال ءازىربايجان عالىمدارى «شۋمەرلەر» تۇركىلەردىڭ ارعى اتالارى دەپ وتىر. قازىرگى تۇرىكتىڭ عالىمدارى دا وسىنداي پىكىردە. ال بىزدە – باسقاشا. سوندىقتان بىزدە قازاق حالقىنىڭ، ونىڭ ادەبيەتىنىڭ تاريحىن زەرتتەگەندە تەرەڭىنەن ويلاناتىن ماسەلەلەر بارشىلىق. ءازىربايجان عالىمدارىنىڭ زەرتەۋلەرىمەن تانىسىپ، ولارمەن پىكىر الماسقانىمىز پايدالى بولماق. ولاردىڭ عالىمدارى بىزگە كەلىپ، كونفرەنتسيالارعا قاتىسىپ، ءبىزدىڭ عالىمدار ولارعا بارىپ، ارالاس-قۇرالاس بولۋ ءوزىمىزدى-ءوزىمىز تانۋعا، تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ تامىرى، ءتۇبىرى ءبىر ەكەندىگىنە، رۋحاني بىرلىگىنە، بۇل تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ ەۋرازيادا ەستە جوق ەسكى زامانداردان كەلە جاتقانىنا كوزىمىزدى جەتكىزە تۇسەر ەدى.

ءبىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارعا تولىق يە بولا الماي وتىرۋىمىزدىڭ باستى سەبەبى – ءوزىمىزدىڭ ءالىپبيىمىزدىڭ تۇراقتى بولماۋىنان دەر ەدىم.

– جاقىندا تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ ورتاق ءالىپبيىن بىرلىكككە كەلتىرۋ تۋرالى اڭگىمە بولدى. مۇنىڭ بىزگە قانشالىقتى پايداسى بار؟

– ءبىزدىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارعا تولىق يە بولا الماي وتىرۋىمىزدىڭ باستى سەبەبى – ءوزىمىزدىڭ ءالىپبيىمىزدىڭ تۇراقتى بولماۋىنان دەر ەدىم. ءبىر كەزە اراب الىپبيىندە، سودان سوڭ لاتىن الىپبيىندە قولداندىق. قازىر تۇرىك تىلدەس حالىقتار ءتۇرلى ءالىپبي قولدانىپ ءجۇر. قىتايداعى قانداستارىمىز احمەت بايتۇرسىنۇلى جاساعان ءالىپبيدى قولدانىپ كەلەدى. بىزدەر ورىس الىپبيىندەمىز. ال بىزدەن باسقا ەلدەر لاتىن الىپبيىنە كوشىپ كەتتى. بۇگىنگى كۇننىڭ تالابىمەن ەرتەڭگى كۇندى ويلايتىن بولساق، بىزگە ءالىپبيدىڭ بىرلىگى – وتە قاجەت. بۇل ماسەلە بۇگىن عانا كوتەرىلىپ وتىرعان جوق. وتكەن عاسىردىڭ باس شەنىندە كوتەرىلگەن بولاتىن. مىسالى، 1926 جىلى تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ وكىلدەرى باكۋدە باس قوسىپ ورتاق الىپبيگە كوشۋ تۋرالى شەشىمگە كەلگەن-تۇعىن. سول شەشىمنەن كەيىن، تۇرىك حالىقتارى تۇگەلگە جۋىق لاتىن ءالىپبيىن قولدانىسقا ەندىردى. بىراق كەڭەس ۇكىمەتى ءبىر كۇندە ونى وزگەرتىپ، ورىس گرافيكاسىنا كوشىرىپ جىبەردى. ال سول بۇرىنعى شەشىم بويىنشا تۇركيا لاتىن الىپبيىندە قالىپ قويدى. 1991 جىلى تۇركىتىلدەس حالىقتار تاۋەلسىزدىك العان كەزدە، وسى ماسەلە قايتادان كوتەرىلدى. ءسويتىپ، عالىمداردىڭ كوپشىلىگى تۇرىك تىلدەس حالىقتاردىڭ بىرلىگىن ساقتاۋ ءۇشىن، باسقا ۇلتتارعا ءسىڭىپ كەتپەۋ ءۇشىن، جاھاندانۋعا جۇتىلىپ كەتپەۋ ءۇشىن، ورتاق ءالىپبي جاساۋدى ۇسىنعان بولاتىن. تۇبىندە ءبىز لاتىن الىپبيىنە كوشۋىمىز كەرەك. مۇنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرى بار:

بىرىنشىدەن، تۇرىك حالىقتارىنىڭ بىرلىگى ءۇشىن. تۇرىك حالىقتارى بۇگىنگە دەيىن جاساندى تۇردە بولشەكتەنگەن. كۇنى كەشەگە دەيىن تاشكەنت قازاقتىڭ قالاسىنداي  بولىپ كەلدى. مەنىڭ اۋىلىم سول ماڭدا بولدى دا توي-تومالاق، اس بەرەتىن بولسا ءبىزدىڭ ەلدىڭ قازاقتارى كەرەك-جاراقتارىن تاشكەنتتىڭ بازارىنان اكەلەتىن.  كەرەك بولسا، قازاقتىڭ ۇلت زيالىلارىنىڭ ءبىرازى سول جەردەن شىققان. شەكارا دەگەن بولماعان. قىرعىز، وزبەك دەگەن قازاقتىڭ رۋلارى سەكىلدى ەدى. ال مىنا تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ءتىپتى ءبىزدى جاساندى تۇردە ءبولىپ تاستادى. بولشەكتەنگەن مىقتىلىق ەمەس. بۇل الەمدىك جاھاندانۋدىڭ اۋزىنا بولشەكتەپ-بولشەكتەپ سالىپ بەرۋگە دايىنداعانمەن بىردەي. شەكارانىڭ بولعانى دۇرىس بولسىن. بىراق، تۇرىك تەكتەس حالىقتاردىڭ رۋحاني قۇندىلىقتارى بىرگە بولۋى كەرەك. وعان جەتكىزەتىن بىردەن ءبىر قۇرال – ءتىل، ادەبيەت، مادەنيەت. جاڭا ءالىپبي مىنە، وسىعان قىزمەت ەتەدى.

وسى جەردە تاعى ءبىر مىسالدى ايتا كەتكەن ءجون. اراب تىلىندە جيىرما شاقتى ەلدە تۇراتىن ەكى ءجۇز ميلليونداي حالىق سويلەيدى. ءتىلى ءبىر بولعانمەن، اراب الەمىنىڭ شىعىسىنداعى يراقتىق پەن باتىسىنداعى موروككولىق ءبىر-بىرىمەن سويلەسكەندە، ەركىن كەتە المايدى. ال ارابتىڭ ادەبي تىلىمەن سولەسكەندە، جاقسى تۇسىنىسەدى. سوندا ەكى ءجۇز ميلليونداي حالىقتى اراب قىلىپ وتىرعان – ادەبي اراب ءتىلى. اراب ەلىنىڭ بارلىعىندا  بۇكىل ءبىلىم، عىلىم، ساياسات وسى ادەبي اراب تىلىندە، ياعني قۇراننىڭ تىلىندە جۇرەدى. شەتەلدەردە اراب ءتىلىن وقىعاندا، وسى جالپى اراب ەلدەرىنە ورتاق ادەبي اراب ءتىلىن ۇيرەنەدى. ءسويتىپ، ارابتىڭ ادەبي ءتىلى ەكى ءجۇز ميلليوننان استام حالىقتى تەگى جاعىنان دا، رۋحى جاعىنان دا تۋىستىرىپ، ۇلكەن ءبىر ۇلتتىڭ شاڭىراعى استىندا ۇستاپ وتىر. ورتاق ءتىلدىڭ قۇدىرەتى دەگەن ءمىنا وسى جەردەن ايقىن كورىنەدى. ماسەلەگە وسى تۇرعىدان كەلگەندە، لاتىن گرافيكاسىنا نەگىزدەلگەن تۇرىك حالىقتارىنىڭ الىپبيلەرى ءتۇپتىڭ تۇبىندە تۋىستاس حالىقتاردى جاقىنداتا تۇسۋگە قىزمەت ەتۋگە ءتيىس.

ەكىنشىدەن، قازاق الىپبيىندە قازىر 42 ءارىپ بار. سونىڭ ون شاقتىسى – قازاق تىلىندە جوق ارتىق تاڭبالار. بۇل حارىپتەر ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى ءتۇبىرىن ساقتاپ جازۋ ءۇشىن كەرەك بولعان. ورىس تىلىنەن ەنگەن سوزدەردى ءتۇبىرىن ساقتاپ جازۋ – قازاق ءتىلىنىڭ نەگىزگى زاڭى – ۇندەستىك زاڭىنا ءتىپتى قايشى. لاتىن الىپبيىنە كوشۋ ءتىلىمىزدى، ءسوزىمىزدى باسقا تىلدەردەن ءجونسىز ەنگەن قوقىستاردان تازارتۋ ءۇشىن دە كەرەك. ءتىلىمىزدىڭ وزىندىك زاڭدىلىقتارىن قالپىنا كەلتىرىپ، جات ارىپتەردىڭ كوزىن جوعالتۋعا تاپتىرمايتىن بىردەن ءبىر امال.

ۇشىنشىدەن، قازىرگى زاماننىڭ تالاپتارىنا سايكەس. بۇكىل الەمدەگى ءبىلىم-عىلىمنىڭ 80 پايىزى لاتىن گرافيكاسىنداعى اعىلشىن تىلىندە. جاقىندا مەن قىتايعا ءبىر حالىقارالىق كونفەرەنتسياعا بارىپ كەلدىم. ءبىر جارىم ميلليارد حالقى بار ۇلت تەك حانزۋ تىلىندە سويلەيتىن شىعار دەسەم، ولاي ەمەس ەكەن. ول جاقتا دا ءبىلىم-عىلىم اعىلشىندانا باستاعان. كونفرەنتسيا باستان-اياق اعىلشىن تىلىندە ءوتتى. سوندىقتان ءبىزدىڭ جاستارىمىز مىنا وركەنيەتتەن ءوزىنىڭ ورنىن الۋ ءۇشىن، الەمدىك، قوعامدىق دامۋدان قالماۋى ءۇشىن ءبىلىم-عىلىممەن قارۋلانۋى كەرەك. ول ءبىلىم-عىلىمنىڭ نەگىزى، ادەبيەتتەگى كوزى وسى لاتىن الىپبيىندە جاتىر. ونىڭ ۇستىنە كومپيۋتەر، ينتەرنەتتىڭ ءبارى وسى اعىلشىن تىلىندە عوي، سول ءۇشىن دە لاتىن ءالىپبيى قاجەت.

قىتايدىڭ عالىمدارى اعىلشىن تىلىنە جۇيرىك. ادەبيەت تانۋشى عالىمداردىڭ ءبارى اعىلشىن تىلىندە سايراپ تۇر. ال ءبىز بۇگىنگە دەيىن ورىستىڭ ءتىلى دۇنيەنىڭ كىلتى، ورىسشا بىلسەك، دۇنيەنىڭ بارلىق جەرىندە بىزگە جول اشىق دەپ جۇرە بەرىپپىز.

– قىتايعا بارعانىڭىزدى ايتىپ قالدىڭىز. بۇل ساپار دا ءسىزدىڭ عىلىمي جۇمىسىڭىزعا قاتىستى ما، الدە…

– قاراشا ايىندا قىتاي قوعامدىق عىلىمدار  اكادەمياسىندا وتكەن حالىقارالىق سيمپوزيۋمعا قاتىسىپ،  بەيجىڭدە بولىپ قايتتىم. قاراشانىڭ 15-17 كۇندەرى ەپوس تانۋعا ارنالىپ وتكەن دۇنيە جۇزىلىك ادەبيەت تانۋشىلاردىڭ حالىقارالىق سيمپوزيۋمىنا الەمنىڭ 37 ەلىنەن 120-عا جۋىق عالىم قاتىستى. وزبەكستان، قىرعىزستان، ءازىربايجاننان ءبىر ادامنان بارسا، تۇركيادان ەكى ادام، قازاقستانان اكادەميك سەيىت قاسقاباسوۆ ەكەۋىمىز قاتىستىق. كونفەرەنتسيا باستان-اياق اعىلشىن تىلىندە ءجۇردى. مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم – قىتايدىڭ عالىمدارى اعىلشىن تىلىنە جۇيرىك. ادەبيەت تانۋشى عالىمداردىڭ ءبارى اعىلشىن تىلىندە سايراپ تۇر. ال ءبىز بۇگىنگە دەيىن ورىستىڭ ءتىلى دۇنيەنىڭ كىلتى، ورىسشا بىلسەك، دۇنيەنىڭ بارلىق جەرىندە بىزگە جول اشىق دەپ جۇرە بەرىپپىز. سويتسەك، قىتاي تۇرماق مىنا وزبەكستان، ءازىربايجانداردا دا اعا ۇرپاق بولماسا، كەيىنگى ۇرپاقتارى ورىسشا ءجون سۇراۋدى دا ونشا بىلە بەرمەيدى. سول سەكىلدى قىتايدا دا ورىس ءتىلى عىلىم تىلىنەن قالىپ، ورنىن اعىلشىن تىلىنە بەرە باستاعانداي كورىندى.

– ءسىز بايانداماڭىزدى قاي تىلدە جاسادىڭىز؟

– قازاق تىلىندە جاسادىم.

– قازاق ءتىلىن تۇسىنگەندەر بولدى ما؟

– بەيجىڭدەگى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پرافەسسورى ءوزىمىزدىڭ قانداسىمىز اعىلشىن تىلىنە اۋدارىپ وتىردى. مەنىڭ باياندامامنىڭ تاقىرىبى «قازاق ەپوسىنىڭ زەرتتەلۋى» بولدى. ەپوستىق شىعارمالار ناعىز ۇلتتىق شىعارمالار عوي. كەڭەس ۇكىمەتىنىڭ كەزىندە بۇل شىعارمالاردى زەرتتەۋگە، حالىق اراسىنا تاراتۋعا، ناسيحاتتاۋعا شەكتەۋ قويىلعان بولاتىن. ويتكەنى ول – ۇلتتىق سانا-سەزىمدى، ۇلتتىق ءداستۇردى جاڭعىرتاتىن نارسەلەر.  بۇل شەكتەۋ 1991 جىلدارعا دەيىن جالعاستى.

– بەيجىڭدەگى كونفەرەنتسيا قانداي قاۋلى قابىلدادى؟

– قىتايدا ۇلتتىق ادەبيەتتى زەرتتەۋگە مەملەكەتتىك تۇرعىدان ءمان بەرىلەدى ەكەن. سول ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ ىشىندە قازاق ادەبيەتى دە بار. ەكى كۇنگە سوزىعان كونفەرەنتسيا سوڭىندا عالىمدار حالىقارالىق قارىم-قاتناستى نىعايتا بەرۋمەن بىرگە، ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ حالىقارالىق قاۋىمداستىعىن قۇرىپ، ءبىر اۋىزدان قاۋلى قابىلداندى. سول كوميتەتەتكە مۇشە بولدىق. قوعام گونكونگتا تىركەلمەكشى. سونىمەن ادەبيەتتانۋشى عالىمدار جىل سايىن با، ەكى جىلدا ما ءبىر رەت باس قوسىپ وتىراتىن بولدى. ادەبيەتتانۋشىلاردىڭ حالىقارالىق قاۋىمداستىعىنىڭ توراعاسى بولىپ، قىتاي عىلىم اكادەمياسى ۇلتتار ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى سيگينمەنگە (ۇلتى موڭعول), ورىنباسارلىعىنىڭ بىرىنە امەريكالىق گارۆارد ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، ەكىنشىسىنە رەسەي عىلىم اكادەمياسى ەتنولوگيا جانە انتروپولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى د. ا. فۋنك، جاۋاپتى عالىم حاتشىسى بولىپ، وسىنداعى ۇلتتار ينستيتۋتىنىڭ ءبولىم مەڭگەرۋشىسى عىلىم دوكتورى، پروفەسسور  ءادىل جۇماتىردى (ۇلتى قىرعىز) سايلاندى. قازىر ادەبيەتتانۋشىلار قاۋىمداستىعىنىڭ ۇيىمداستىرۋ جۇمىستارى ءجۇرىپ جاتىر.

– بۇل قوعامدى كىم قارجىلاندىرادى ەكەن؟

– قوعام جەتەكشىلەرى: «ەڭ ءبىرىنشى قىتاي ۇكىمەتىنىڭ مەملەكەتتىك ەسەبىنە كىرگىزەمىز، ەكىنشىدەن دەمەۋشىلەر تابامىز» دەپ وتىر.

– اتالعان كونفەرەنتسيادا عىلىمي بايانداما جاساۋمەن عانا شەكتەلدى مە؟

– كونفەرەنتسياعا رەسەيدەگى تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ءبىرازىنىڭ وكىلدەرى  قاتىستى. حاقاس، تۇبا، ساحا دەگەن سەكىلدى. ال قىتايداعى قىرعىزداردان شىققان ەكى جىرشى «ماناس» ەپوستىق جىرىن جاتقا ورىنداسا، رەسەيلىك التايلىقتار، موڭعولدار مەن قالماقتار «جانگر» دەگەن سەكىلدى جىرلارىن ورىنداپ، ونەرلەرىن كورسەتتى. ەۋروپادان، افريكادان، امەريكادان كەلگەن عالىمدارمەن تانىستىق. ءبىر تاڭعالارلىق نارسە نەعۇرلىم اتاقتى عالىم بولسا، ول سولعۇرلىم قاراپايىم.

قىرعىزدىڭ «ماناس» ەپوسى يۋنەسكو ۇيىمىنا قىرعىزستان ارقىلى ەمەس، قىتاي ارقىلى تىركەلگەن. «ماناس» جىرىنىڭ باعى قىتاي ارقىلى اشىلعان.

– قىتايدا تۇركى مادەنيەتى مەن ادەبيەتىن زەرتتەۋ جۇمىستارى قالاي ءجۇرىپ جاتىر ەكەن؟

– ينستيتۋتتىڭ تۇرىك حالىقتارىنىڭ ادەبيەتىن زەرتتەيتىن ءبولىمىنىڭ باستىعى ءادىل جۇماتۇردىنىڭ باسشىلىعىمەن ءبىراز جۇمىستار اتقارىلىپتى. مەكتەپتى حانزۋ تىلىندە وقىپ، جوعارى وقۋ ورنىن اعىلشىنشا بىتىرگەن ءادىل ءۇش تىلدە ەركىن سويلەپ، ەركىن جازادى. قىرعىزدىڭ «ماناس» ەپوسى يۋنەسكو ۇيىمىنا قىرعىزستان ارقىلى ەمەس، قىتاي ارقىلى تىركەلگەن. «ماناس» جىرىنىڭ باعى قىتاي ارقىلى اشىلعان. ماناسقا قىتايدا ءۇش جەردەن ەسكەرتكىش قويىلىپتى. سونىڭ بارىنە جاڭاعى ءادىل جۇماتۇردى دەگەن قىرعىز جىگىت ىقپال ەتىپ وتىر. كوردىڭىز بە، ءبىر ادام وسىنداي يگى ىستەردى ىستەگەن.

قازاق ادەبيەتىن زەرتتەپ جۇرگەن عىلىم دوكتورى، پروفەسسور حۋاڭ جۋڭشياڭ دەگەن حانزۋ ازاماتى. ول قازاقتىڭ سالت-ساناسى، تۇرمىس-ادەتى مەن تىلىنە جۇيرىك. قۇلجا توڭىرەگىندە ومىرگە كەلىپ، قازاقتاردىڭ اراسىندا وسكەن، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ماماندىعى بويىنشا جوعارى ءبىلىم العان حۋاڭ قىتاي، قازاق تىلدەرىنە قوسا، تۇركى تىلدەرىنىڭ كوپشىلىگىندە، اعىلشىن، ورىس تىلدەرىندە ەركىن سويلەيدى. قازاق حالقىنىڭ اۋىز ادەبيەتىن، ونىڭ ىشىندە ەپوستىق جىرلارىن زەرتتەپ، قىتاي، قازاق تىلدەرىندە مونوگرافيالار جازعان، جۇزدەگەن عىلىمي-كوپشىلىك ماقالالارى جارىق كورگەن تانىمال عالىم ەكەن. قىتايدا بولعانىمىزدا، قازاق ءتىلىن جاقسى مەڭگەرگەن قىتاي عالىمدارىمەن جۇزدەسىپ، ديدارلاستىق. ولاردىڭ قاتارىندا قازاقتىڭ ءتىلىن، ادەبيەتىن زەرتتەپ جۇرگەن بەيجىڭدەگى ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتى ادەبيەت فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى جاڭ ءدىڭجىڭ مەن قۇلجاداعى ىلە پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى فيلولوگيا فاكۋلتەتتەرىنىڭ دەكانى ۋ جينفىڭ جانە ايگىلى عالىم، پروفەسسور بي حۋن بار.

قىتايدىڭ ەكونوميكاسى دا، تۇرمىسى دا، رۋحى دا ءبىراز كوتەرىلگەن. الەمنىڭ ءار جەرىنەن بارعان  عالىمداردىڭ كەلىپ-كەتۋ اقىسىن، جاتىن-تاماق شىعىنىن تولىق وزدەرى كوتەردى. دەمەك، بۇل قىتاي ەكونوميكاسىنىڭ كوتەرىلۋىنىڭ ارقاسىندا عىلىمعا دەن قويا باستاعانىن كورسەتەدى. عىلىمعا قانشا قارجى كەرەك بولسا، سونىڭ بارىنە اقشا تاۋىپ بەرۋگە مۇمكىندىگى بار. قىتايدا تۇرىپ جاتقان 55 ۇلتتىڭ بارلىعىنىڭ ۇلتتىق مادەنيەتىن زەرتتەۋگە جاعداي جاساۋعا كىرىسكەن. از ۇلتتاردىڭ ادەبيەتىن، مادەنيەتىن، تاريحىن زەرتتەۋگە تولىق مۇمكىندىكتەر بەرىلگەن. ماسەلەن، بىزبەن كورشى شىڭجاڭعا سوڭعى جىلدارى 100 ميللياردتاي دوللار اقشا ءبولىپ، ول از ساندى ۇلتتاردىڭ الەۋمەتتىك، رۋحاني جاعدايىن جاقسارتۋعا جۇمسالعان.

قازاقتىڭ ايتىسىن قىتايداعى قانداستارىمىز يۋنەسكو ۇيىمىنا قازاقتىڭ اتىنان تىركەتەمىز دەپ ءبىراز ەڭبەكتەنگەن ەكەن، بىراق ءبىزدىڭ ەلدىڭ نارازى بولۋىمەن توقتاتىپتى.

جازۋشىلاردىڭ كىتاپتارىن شىعارىپ، قالام اقىلارىن بەرىپ وتىر. ودان ارتىق ولارعا نە كەرەك. ءۇي ماسەلەسىن دە شەشىپ قويعان. بىزدىكىلەر سياقتى ءۇيسىز-كۇيسىز جۇرگەن ادامداردى كەزدەستىرۋ قيىن. ايتىستىڭ وزىنە جىلىنا پالەن ميلليارد اقشا بولىنەدى ەكەن. اۋدان، وبلىس، رەسپۋبليكالىق ايتىستار جىل سايىن وتەدى. اقىندار  الەۋمەتتىك كەلەڭسىزدىكتەردى سىنعا الدى ما، ول بيلىكتىڭ قۇلاعىنا سول مەزەتتە جەتىپ، تەزگە سالىنىپ وتىرادى ەكەن. ايتىستى مەملەكەت تىكەلەي ءوزى قارجىلاردىرىپ وتىر. قىتايدا ايتىستى عىلىمي تۇردە زەرتتەۋ ينيستيتۋتى جۇمىس ىستەيدى. ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ كۇيتىن قالاسىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتە ايتىستى زەرتتەيتىن عىلىمي ورتالىق (باستىعى جاكەن قاۋىتۇلى) جانە بولاشاق ايتىس اقىندارىن ارنايى تاربيەلەيتىن ءبولىم بار. ءتورت جىل بويى ادەبيەتتى، ونىڭ ىشىندە ءسوز ونەرى – پوەزيا تەرەڭدەتىلىپ وقىتىلادى. ەندى تەرمەنى دە وسىلاي جاساۋدى قولعا الماقشى ەكەن. تەرمە دە ايتىستان بىردە ءبىر كەم ەمەس، ناعىز ۇلتتىق، ناعىز فيلوسوفيالىق، ناعىز تاربيەلىك، ناعىز گۋمانيتارلىق باعىتتاعى ونەر عوي. تەرمەنى قولعا الۋدىڭ ءوزى بۇل ەلدە گۋمانيستىك رۋحتا ادامزاتتىق تاعىلىمدىق تاربيە بەرۋگە بارىنشا ءمان بەرىپ وتىرعانىن بايقاتسا كەرەك. شىڭجاڭداعى ەلگە بەلگىلى ءشامىس قۇمارۇلى، اۋەلحان قاليۇلى، بەكسۇلتان قاسەيۇلى، لۇقتارحان ءادىلحانۇلى، ەركىن اۋعاني، مۇحتار، ياسىن قۇمارۇلى، ىدىرىس ادىلقانوۆ، باقتىحان ءبىلالۇلى، ءۇرىمجىباي جەتىبايۇلى، نۇرسەيىت مامىربەكۇلى، ياسىن جۇبپاي، ابدىحالىق وسپانقارىۇلى، ماتقابىل مۇحامەدكارىم، سىرايىل ىسقاقۇلى سياقتى قازاق زيالىلارى مەن عالىمدارى قازاق ءتىل مەن ادەبيەتى، مادەنيەتى مەن ونەرىنە ايتارلىقتاي ۇلەستەرىن قوسىپتى. ايتىستى يۋنەسكو ۇيىمىنا قازاقتىڭ اتىنان تىركەتەمىز دەپ ءبىراز ەڭبەكتەنگەن ەكەن، ءبىزدىڭ ەلدىڭ نارازى بولۋىمەن توقتاتىپتى. توق ەتەرىن ايتقاندا، بىزدە جاسالۋعا ءتيىستى ءبىرشاما ىستەر سونداعى قازاق زيالىلارىنىڭ ات سالىسۋىمەن اتقارىلىپ جاتىر.

بىزدە دە وسىنداي ايتىسقا مەملەكەتتىك قولداۋ كورسەتىلۋى ءتيىس. ايتىس – ۇلتتىق رۋحتىڭ شىنايى كورىنىسى. قازاقستاندا دا ايتىسقا بارلىق جاعداي جاسالىپ، ۇلتتىڭ رۋحىن كوتەرۋگە، ۇلى ىستەرگە باستاۋشى، ادىلدىككە، ادالدىققا، ۇلتقا قىزمەت كورسەتۋدىڭ ۇلگىسىن ناسيحاتتايتىن ناعىز ونەر بولۋى كەرەك.

ەگەر ءبىز ۇلتتىق رۋحىمىزدى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى كوتەرە الماساق، قاپتاپ جاتقان رۋحاني سوققىلاردان تۇرا الماي قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن.

– قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ حال-اقۋالى قالاي؟

– قازاق ادەبيەتى، مادەنيەتى، ونەرى قازىر تىنىستاپ تۇرعان سياقتى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن ۇلتتىق ادەبيەت دۇركىرەپ دامىپ كەتپەدى، كەرىسىنشە، كىبىرتىكتەپ قالعانداي. ازات ەلدىڭ حالىقتىق رۋحى كوتەرىلىپ، ادەبيەتىمىز مەن مادەنيەتىمىزدەگى  ۇلتتىق ءداستۇردى الەمدىك وركەنيەتكە ءبىر-اق شىعارامىز دەپ ويلاپ ەدىك، بىراق ولاي بولمادى. مۇنىڭ بىرنەشە سەبەبى بار:

ءبىرىنشى، ءجۇز ەلۋ جىلعا سوزىلعان وتارلاۋدىڭ سالدارىنان ۇلتتىق رۋحىمىز ابدەن تاپتالىڭقىراپ قالعان ەدى. سودان كۇنى بۇگىنگە دەيىن ەزىلىپ قالعان ۇلتتىق رۋح قالپىنا كەلە الماي جاتىر. بىزدەن باسقا ۇلتتىق رەسپۋبليكالار بىردەن ۇلتتىق ءتىلى مەن ۇلتىق رۋحىن كوتەرىپ، سانا-سەزىمىن قالپىنا كەلتىرىپ الدى دا بۇكىل مەملەكەتتىك ساياساتى ۇلتتىق ارنادا ءجۇرىپ كەتتى. ءتۇرلى وبەكتيۆتىك جانە سۋبەكتيۆتىك سەبەپتەرگە بايلانىستى بىزدە بۇلاي بولمادى دا مۇنىڭ ءوزى ادەبيەتىمىزدىڭ توقىراۋىنا الىپ كەلدى.

ەكىنشى سەبەپ، ءبىزدىڭ تاۋەلسىزدىگىمىز مىناۋ جاھاندانۋ ۇردىسىنە قابات كەلدى. ەسىمىزدى ەندى جيامىز دەپ جاتقاندا، جالعاندى جالپاعىنان باسىپ، جۇتىپ كەلە جاتقان جاھاندانۋعا دۋشار بولدىق. جالپى اشىق دەمەكراتيالىق قوعام قۇرىپ جاتقان باعىتىمىز دۇرىس. سولاي دەپ، بىراق ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز بەن ۇلتتىق مۇرامىزدى تولىق يگەرمەي جاتىپ، ەڭسەمىزدى  كوتەرمەي جاتىپ، ەكىنشى سوققىعا ۇشىراپ جاتىرمىز. بۇدان الىگە دەيىن ەسەڭگىرەپ تۇرمىز. «جاھاندانۋ» – ۇلت اتاۋلىعا تۇبەگەيلى قارسى. ادەبيەت پەن مادەنيەت ءبىرى بىرىمەن ارالاسىپ، توعىسىپ جاتادى عوي، ال قازىرگى عالامداسۋدىڭ ماقساتى مۇلدەم بولەك. مۇنىڭ باستى ماقساتى – بۇكىل الەمدى باتىستىق مادەنيەتكە كوشىرۋ. الەم حالقىن ءبىر تىلدە سويلەيتىن، باتىستىق ءومىر سالتىمەن ءومىر سۇرەتىن حالىققا اينالدىرۋ.  كەڭەس ۇكىمەتى كەزىندە كەڭەس حالقىن ءبىر ۇلت بولۋعا شاقىرمادى ما؟ ونىڭ قاتەلىگى دە وسىندا. مىنە، ءبىز وسىلايشا جاھاندانۋعا قويىپ كەتتىك. ەگەر ءبىز ۇلتتىق رۋحىمىزدى، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى كوتەرە الماساق، قاپتاپ جاتقان رۋحاني سوققىلاردان تۇرا الماي قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن.

ۇلتتىق ادەبيەتكە، ۇلتتىق مادەنيەتكە، ۇلتتىق ونەرگە جاعداي جاساپ، سونى دامىتۋدى قولعا الماساق، ونى ۇلتىمىزدىڭ ساناسىنا سىڭىرمەسەك، ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ جارعا سوقتىرۋى ابدەن مۇمكىن.

– ادەبيەتتە «پوستمودەرنيزم» دەگەن اعىم بىزگە دە جەتتى. بۇل ءبىزدىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىمىزگە تيگىزەر زيانى بولماسا، پايداسى جوق كورىنە مە قالاي؟  

– ءبىز ەمەس، ورىستاردىڭ ءوزى بۇدان قورعانۋعا كوشتى. «ليتەراتۋرنايا گازەتانىڭ» بەتىندە وسى ماسەلە بويىنشا ءبىر جىلداي تالقىلاۋ ءجۇردى. سوڭىندا «پوستمودەرنيزم» دەگەن – ۇلتتىق ادەبيەتكە قازىلعان كور. سوندىقتان مۇنى قابىلداي المايمىز، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىمىزبەن ءجۇرۋىمىز كەرەك» دەگەن قورىتىندىعا كەلدى. پوستمودەرنيزم ادامعا كوركەمدىك، ەستەتيكالىق ءلاززات باعىشتاي المايدى، امامگەرشىلىك تاربيە بەرە دە المايدى. ادەبيەتتىڭ زاڭدىلىعىن جوققا شىعارادى. شىعارماسىن جامان دەپ سىناساڭ دا مويىندامايدى. ءومىردى وسىلاي كوردىم، وسىلاي جازدىم، مەنىڭ پىكىرىم وسى دەيدى. كەيىپكەرى جوق ەمەس، بار. بىراق كەيىپكەرىنىڭ بەينەسى اشىلمايدى. مىسالى، الاتاۋدى الىستان كورگەندە، باسقاشا دا، ىشىنە بارساڭ ءتىپتى وزگەشە عوي. ءار ادام ءار ءتۇرلى سەزىنەدى، اقىن باسقاشا، ال جازۋشى تاعى باسقاشا دەگەندەي. مىنە، مەن ءومىردى وسىلايشا كورەمىن دەيدى پوستمودەرنشىل. وعان نە دەيسىڭ سوندا. بۇل – ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جوققا شىعارۋدىڭ بىردەن ءبىر رۋحاني قۇرالى.

ءبىزدىڭ قازاق ادەبيەتىندە دە باتىستىڭ ىقپالى كۇشتى بولىپ تۇر. ويتكەنى ەلىمىزدىڭ ەكونوميكالىق جاعدايى جاقسارعانىمەن، رۋحاني ومىرىمىزدە، ادەبيەتىمىزدە مۇنىڭ ىقپالى اشىق كورىنە باستادى. ءبىزدىڭ جاستارىمىز ەلەكتروندى قۇرالدار مەن باتىس باسپاسوزدەرى ارقىلى باتىستىق ءومىر سالتىنىڭ قۇندىلىقتارىمەن «سۋسىنداپ» جاتىر. ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى تارك ەتىپ، باتىسقا بەت بۇرىپ بارادى. ءتىپتى ۇلتتىق كادرلارىمىزدان گورى، قازاقتىڭ ءتىلىن بىلمەيتىن، باتىستان اعىلشىنشا وقىپ كەلگەن «بولاشاقشىلدار» ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتىك قىزمەتتىڭ تىزگىنىن قولىنا الىپ جاتىر. بىزدە الىگە دەيىن ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەملەكەتتىك تۇرعىدان باعالانىپ، سوعان جول اشۋ جاعى جەتىڭكىرەي بەرمەيدى. ادامنىڭ ءومىر سۇرۋىنە ەكى ءتۇرلى نارسە قاجەت قوي. ءبىرىنشىسى – ماتەريالدىق قۇندىلىق، ەكىنشىسى – رۋحاني قۇندىلىق. وكىنىشكە وراي، بىزدە ماتەريالدىق قۇندىلىققا كوڭىل ءبولۋ باسىم دا، رۋحاني قۇندىلىقتارعا الىگە دەيىن ىقىلاس جەتىسىڭكىرەي بەرمەي جاتادى. شىندىعىندا دا بۇل ەكەۋى قۇستىڭ قوس قاناتىنداي قاتار ءجۇرۋى كەرەك.

قۇدايعا شۇكىر، قازىر قارنىمىز توق، كيىمىز ءبۇتىن، بىراق ءىشىمىز ءتۇتىن بولىپ تۇر. حالىقارالىق ەكونوميستەردىڭ ەسەپتەۋىنە قاراعانادا، قازاقستان باي ون ەلدىڭ قاتارىندا. ەندى ۇلتتىق قۇندىلىقتار مەن ۇلتتىق مۇددەنى ءبىرىنشى كەزەكتە ويلاپ، ۇلتتىڭ ەرتەڭىنە مەملەكەتتىك تۇرعىدان قىزمەت ەتەتىن كەز جەتكەن سەكىلدى. ۇلتتىق ادەبيەتكە، ۇلتتىق مادەنيەتكە، ۇلتتىق ونەرگە جاعداي جاساپ، سونى دامىتۋدى قولعا الماساق، ونى ۇلتىمىزدىڭ ساناسىنا سىڭىرمەسەك، ۇزىن ارقان، كەڭ تۇساۋ جارعا سوقتىرۋى ابدەن مۇمكىن. مۇنىڭ كىلتى اتقارۋشى بيلىكتىڭ قولىندا تۇر.

ۇلتىنا قىزمەت ەتۋدى ءومىرىنىڭ مانىنە اينالدىرعان ۇلتجاندى ازاماتتار اتقارۋشى بيلىككە كەلمەي، ۇلتتىق ماسەلەلەر  شەشىلمەيدى.

–  قالاي دەسەك تە، جازۋشىلاردىڭ قالامىنا ەركىندىك بەرىلگەن جوق پا؟

– ەركىندىك بەرىپ «جاز-جاز» دەگەنمەن، جازعان كىتابى باسىلماسا، باسىلعان كىتابىنا قالاماقى تولەمەسە، ونى ەشكىم وقىماسا، جازىلعان كىتاپتان نە پايدا، نە قايىر؟!   جاڭا ايتتىم عوي، ءبىزدىڭ اتقارۋشى بيلىكتىڭ نەگىزگى تەتىكتەرىندە ورىسشا، باتىسشا  تاربيە، ءبىلىم العاندار وتىر. ولار ءوزىنىڭ كورگەنىمەن، باققانىمەن ۇيرەنگەنىمەن، بىلگەنىمەن شەشەدى. كەزىندە احمەت بايتۇرسىنۇلى: «ادام قانداي تاربيە الادى، سول تاربيە بويىنشا قىزمەت ەتەدى» دەپ بەركەر ايتپاسا كەرەك. قازاقشا تاربيەلەنگەن بالا قازاق ۇلتىنا، ورىسشا تاربيەلەنگەندەر ورىس ۇلتىنا قىزمەت ەتەدى. ال باتىستا تاربيەلەنگەن بالا ەۋروپالىق دۇنيە تانىم بويىنشا، سول جاقتىڭ يدەياسىنا بۇرماي تۇرا المايدى. ەۋروپادان ۇيرەنۋىمىز كەرەك، ءبىلىمىن الۋىمىز كەرەك. بىراق سول جاققا ۇلتتىق مەكتەپتەردە وقىپ، ۇلتتىق سانا-سەزىم قالىپتاستىرعان قىز-جىگىتتەردى جىبەرسەك، دۇرىس بولار ەدى. ءبىز الىگە دەيىن ۇلتتىق سانا-سەزىمى قالىپتاسپاعان، قالىپتاسقان كۇننىڭ وزىندە باتىسشا قالىپتاسقان ازاماتتاردى جىبەرىپ جاتىرمىز.

ەلباسىمىز «قازاق پەن قازاق قازاقشا سويلەسسىن» دەپ، ىلعي دا ايتادى. وكىنىشكە وراي، سونى جۇزەگە اسىراتىن جەردە وتىرعاندار – قۇلىقسىز. قاي ءبىر جىلى مەن گۋميلەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۋنيۆەرسيتەتىندە جۇمىس ىستەپ جۇرگەندە، رەسەي پرەزيدەنتى پۋتين كەلىپ، ءسوز سويلەدى. سوندا ول: «قازاقستان ۇكىمەتى قۇرامىنىڭ 33 پايىزى ماسكەۋدەن ءبىلىم العاندار» ەكەندىگىن ەسكە سالعان ەدى. ول دۇرىس قوي، بىراق ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ بولاشاعىن بۇركەپ وتىرعان سول 33 پايىز با دەپ قورقامىن كەيدە. ولار ورىستىڭ دۇنيە تانىمىمەن ءومىر سۇرەدى عوي. ۇلتىنا قىزمەت ەتۋدى ءومىرىنىڭ مانىنە اينالدىرعان ۇلتجاندى ازاماتتار اتقارۋشى بيلىككە كەلمەي، ۇلتتىق ماسەلەلەر  شەشىلمەيدى.

حالىق ءوز اراسىنان شىققان ادال ازاماتقا سەنىم ءبىلدىرۋى كەرەك. بىراق ءبىزدىڭ سايلاۋدىڭ بارلىعى ءادىل ءوتىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىز. جاڭاعى قولىندا بيلىگى بار ادامدار ءتۇرلى ايلالارمەن ءوزىن سايلاتادى. ءسويتىپ حالىققا تولىق ەرىك بەرمەي وتىر.

– مەملەكەت پەن حالىقتىڭ مۇددەسىن ءوز مۇددەسىنەن جوعارى قوياتىن ۇلتتىق كادرلاردى اتقارۋشى بيلىككە كوپتەپ تارتۋ جاعى قيىن بولىپ تۇرعان جوق پا؟  

– ءوزىڭ ايتپاقشى، قولىندا بيلىگى بار ادامدار ءتۇرلى امالدارمەن ەلدىڭ الدىن وراپ كەتىپ جاتادى. حالىق ءوز اراسىنان شىققان ادال ازاماتقا سەنىم ءبىلدىرۋى كەرەك. بىراق ءبىزدىڭ سايلاۋدىڭ بارلىعى ءادىل ءوتىپ جاتىر دەپ ايتا المايمىز. جاڭاعى قولىندا بيلىگى بار ادامدار ءتۇرلى ايلالارمەن ءوزىن سايلاتادى. ءسويتىپ حالىققا تولىق ەرىك بەرمەي وتىر. بىزدە تازارۋ پروتسەسى جۇرمەدى. ولار جەرشىلدىگىن، رۋشىلدىعىن قوزدىرىپ، اقشامەن اربايدى، ساتىپ الادى، باسقا دا ءتۇرلى قىسىمدار جاسايدى.

تۇسىنە بىلسەك، «رۋ» – دەگەن ادامزاتتىڭ ەڭ بيىك گۋمانيستىك دارەجەسىن كورسەتەتىن ينيستيتۋت. قازاقتىڭ تانىمى بويىنشا، بوتەن ادام جوق، بارلىعىمىز تۋىسقانبىز. باسقا حالىققا قاراعاندا، ءبىزدىڭ بۇل جۇيەمىز – وتە مىقتى. بىراق سونى كەيبىرەۋلەر وزدەرىنىڭ ارام پيعىلىنا پايدالانىپ ءجۇر. «ۇرى كەتتى، ۇرى كەتتى» دەپ، ءىز كەسۋشىلەردى باسقا جولعا سالىپ جىبەرەتىندەر سياقتى.

مەنىڭ ۇعىمىمشا، ادامنىڭ بىرنەشە دەڭگەيى بار. ءبىر ادام بار ءوزىنىڭ قاراقان باسىنىڭ قامىن ويلايتىن، ەكىنشى ءبىر ادام بار، اعايىن تۋىستارىنا عانا كومەگىن تيگىزەتىن، ءۇشىنشى ءبىر ادام رۋىنا قىزمەت ەتەدى. ال ەندى ءبىر ادامدار ۇلتىنا، حالقىنا، مەملەكەتىنە قىزمەت ەتەدى. دەمەك، ءار ادامنىڭ سانا-سەزىمى، دەڭگەيى ءار ءتۇرلى. رۋىنا، تايپاسىنا قىزمەت ەتەتىندەر – ءالى ۇلتتىق سانا-سەزىمى جەتىلمەگەندەر. راحمانقۇل بەردىبايدى بىلەسىڭ، ول كىسى – ولە ولگەنىنشە «ۇلتىم» دەپ وتكەن ادام. وسى جاقىندا  راحاڭنىڭ 85 جاسقا تولعان كۇنى بولدى. بىردە ءبىر باسىلىم ول كىسى تۋرالى جۇمعان اۋزىن اشپادى. راحاڭ تۋرالى ماتەريال بىردە ءبىر ءباسپاسوز بەتىندە بەرىلمەدى. كوردىڭىز بە؟ ءبىز وسىنداي دەڭگەيگە ءتۇسىپ قالعانبىز.

– ۇلتتىڭ ءسوزىن سويلەپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتار تۋرالى ايتاتىنداردى كەلەكە جاسايتىن بولعان جوقپىز با؟!

– دۇرىس ايتاسىڭ. ونداي تەكسىزدەردى قۇلاعىمىز ەستىپ، كوزىمىز كورىپ ءجۇر. بەلگىلى اقىن، قوعام قايراتكەرى مۇحتار شاحانوۆ قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرىن ايتا باستاپ ەدى، «ونىڭ نە ايتاتىنى بەلگىلى عوي» دەپ تەرىس اينالاتىندار شىقتى. م.شاحانوۆتىڭ ءوزىن سونداي دارەجەگە ءتۇسىرىپ قويدى. بىراق حالىقتىڭ اراسىندا م.شاحانوۆتاي قۇرمەتتەلەتىن ازاماتتار قازىر از. وتكەن جىلى قىرعىزستاندا كەزىندە شىڭعىس ايتماتوۆ قۇرعان حالىقارالىق «ىستىق كول» فورۋمى ءوتتى. سوندا قىرعىزدىردىڭ م.شاحانوۆتى قالاي قۇمەتتەگەنىن كورسەڭ. ال بىزدە بيلىكتىڭ قازاق تىلىنە كوڭىل بولمەي وتىرعانىن ايتقانى ولارعا جاقپايدى. مۇحاڭ اشىق ايتادى. قۇددى سۇتكە تيگەن مىسىق سەكىلدى قىلىپ قويعان كادىمگى. «جالىن» جۋرنالى مەملەكەتتىك گرانتپەن شىعىپ تۇراۋشى ەدى، ەندى سونى بەرمەي قويىپتى. بۇل دەگەن ۇلت جاندى ازاماتتاردىڭ اۋزىن ءتۇرلى امالدارمەن جابۋ عوي.

قاراباسىنىڭ قامى ءۇشىن جۇرگەندەردىڭ ءبارى زيالى ەمەس. زيالى دەگەن جەكە باسىنىڭ، ايتپەسە ءبىر تايپانىڭ نەمەسە ءبىر رۋدىڭ كۇنى ءۇشىن ەمەس، ۇلتتىڭ قامىن ويلاپ، بۇكىل ءومىرى مەن اقىل پاراساتىن ۇلتىنا، قىزمەت ەتۋگە ارناعاندار.

– قىلىشىنان قان تامعان كەڭەس وداعىنىڭ كەزىندە بيلىكتىڭ ءوزى ۇلت زيالىلارىمەن ساناساتىن بولعان ەكەن، ال قازىر تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرعان قازاق ەلىندە زيالىلاردىڭ ءۇنى شىقپاي قالعانى قالاي؟

– ينتەلليگەنتسيا «زيالى قاۋىم» دەگەن ءسوز عوي باياعى. وسى «زيالىنىڭ» ءوزىن ءارتۇرلى تۇسىنۋگە بولادى. ال بىزدە وقىعان مەن قىزمەت ىستەگەننىڭ بارلىعىن زيالى دەپ ءجۇر. ادەتتە «زيالىنى» ۇلتتىق سانا-سەزىمى جوعارى، وقىعان، ءبىلىمى جوعارى ازامات دەپ ءتۇسىنۋ دۇرىس ەمەس. قاراباسىنىڭ قامى ءۇشىن جۇرگەندەردىڭ ءبارى زيالى ەمەس. زيالى دەگەن جەكە باسىنىڭ، ايتپەسە ءبىر تايپانىڭ نەمەسە ءبىر رۋدىڭ كۇنى ءۇشىن ەمەس، ۇلتتىڭ قامىن ويلاپ، بۇكىل ءومىرى مەن اقىل پاراساتىن ۇلتىنا، قىزمەت ەتۋگە ارناعاندار.  بۇلاردىڭ قاتارىندا اقىن-جازۋشىلار، عالىمدار مەن قوعام قايراتكەرلەرى كوبىرەك كورىنەدى. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، كەز كەلگەن ادامدى زيالى دەپ ايتۋعا بولمايدى. زيالى – ۇلتتىڭ قايماعى، ونى ورگە سۇيرەيتىن رۋحاني كۇشى. حالىق زيالىلارعا قارايدى، زيالىلارعا سەنىپ، سوڭىنان ەرەدى.

تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىن زيالىلاردىڭ اراسىنا جىك ءتۇسىپ كەتتى. ەكى توپ بار. كوپشىلىگىن ءتۇرلى تاسىلدەرمەن، قىزمەت بار، ماراپاتتار بار، كوپ قوي، بيلىك وزىنە قاراتىپ الدى. سودان بارىپ ءبىزدىڭ كوپتەگەن اقىن-جازۋشىلارىمىز وزدەرىنىڭ زيالىلىق قاسيەتتەرىنەن ارىلا باستاعان جاعداي دا بار. بىراق ءوزىنىڭ پەندەشىلىگى بولعانىمەن دە ءوزىنىڭ ارى مەن ۇجدانىن ساقتاپ قالعاندار دا جەتكىلىكتى. كوپتەگەن اقىن-جازۋشىلارىمىز بيلىكتى ماقتاپ ولەڭ شىعارىپ، پوەما، ايتپەسە روماندار جازىپ،  تۇرلى جوعارى سىيلىقتاردى الىپ جاتىر. بىراق ولاردىڭ شىعارماسىن وقىپ جاتقان حالىقتى كورۋ قيىن. كەرىسىنشە، ۇلتتىق يدەيالاردى، ۇلتتىق مۇددەلەردى جىرلايتىن، حالىق ءسۇيىپ وقيتىن اقىندارىمىز، جازۋشىلارىمىزدىڭ كۇن كورىس جاعدايى ماقتارلىق ەمەس. مىنە، ءومىر دەگەن – وسىنداي اۋمالى-توكپەلى.

اقىن-جازۋشى – حالىقتىڭ قۇلاعى، كوزى، ميى، سانا-سەزىمى. ولار قوعامداعى جاعدايلاردى الدىن الا سەزىپ، بيلىككە ايتىپ وتىرۋى كەرەك.

حالىق – بيلىكتىڭ كوزى. بيلىكتىڭ باسىندا وتىرعان ادامدار حالىقتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋى كەرەك. حالىق پەن بيلىكتىڭ اراسىندا الشاقتىق بولماۋ كەرەك. بيلىك حالىق، ونىڭ وكىلى زيالىلار ايتقان وي-پىكىر، يدەيالارعا ىلعي دا نازار سالىپ وتىرعانى ءجون. اقىن-جازۋشى – حالىقتىڭ قۇلاعى، كوزى، ميى، سانا-سەزىمى. ولار قوعامداعى جاعدايلاردى الدىن الا سەزىپ، بيلىككە ايتىپ وتىرۋى كەرەك. ال قازىر بىزدە بيلىك باسقاشا ويلايدى، ۇلت زيالىلارى دەپ جۇرگەندەرىمىز باسقاشا ويلايدى. دەسەك تە ۇلتجاندىلىقتان تايماعان ازاماتتارىمىز دا بارشىلىق. كۇنى كەشە عانا ومىردەن وتكەن راحمانقۇل بەردىباي اعامىز تاياقتىڭ ءبىر ۇشى كەلىپ وزىنە ءتيىپ جاتسا دا شىندىقتى باتىل ايتىپ كەتكەن ارىستارىمىزدىڭ ءبىرى ەدى. بۇل ءتىزىمدى سوزا بەرۋگە بولادى. ءاربىر سانالى ازامات حالقىنىڭ باقىتىمەن باقىتتى. سول ءۇشىن كۇيىپ-پىسەدى، وتقا دا سۋعا دا تۇسەدى. حالقى باقىتسىز بولسا، وندا ول دا باقىتسىز. قازاقتىڭ تاريحىنداعى ەڭ باقىتى كەز قازىرگى ۋاقىت دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، ەڭ باستىسى تاۋەلسىزدىگىمىز بار، قالعانىنىڭ ءبارى بىرتىندەپ بولا بەرەدى.

قازىر بىزدە جەتىسپەي وتىرعان ءبىر عانا نارسە، ول – ۇلتقا قىزمەت ەتۋ جاعى. ۇلتتى ساقتاپ قالۋ – ۇلكەن ماسەلە. مىنە، وسىعان جانى اشيتىن ازاماتتار اششى ايتىپ جاتىر. ولار بيلىكتىڭ جاۋى ەمەس، حالىقتىڭ قاسى ەمەس. ولار – ناعىز ۇلتتىق باتىرلار. سولاردى قولداۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە كەۋدەدەن يتەرىپ جاتىرمىز. جاڭا ايتىس ونەرى جايلى ايتتىق قوي. سوندا ايتىلعان اششى شىندىقتاردى جۇزەگە اسىرۋدىڭ ورنىنا، كەرىسىنشە ونى تەلەديداردان بەرمەي، وتكىزبەي جاتۋىمىزدىڭ ءوزى ءالى دە ۇلتتىق سانا-سەزىمىنىڭ جەتىلمەۋىنەن دەر ەدىم.

بىزدە قازىر سىنالىپ جاتقان ادامدار ورلەپ، ءوسىپ كەتەتىنى تاعى بار. ادەبيەتتە دە سىنالىپ جاتقان شىعارمالار ءتۇرلى ماراپاتتارعا يە بولىپ، ءتىپتى مەملەكتتىك سىيلىق الىپ جاتاتىنى ادامنىڭ نامىسىنا تيەدى. بۇل دا – ءبىزدىڭ تراگەديامىز.

– قوعامداعى ادىلەتسىزدىكتەر مەن ادەبيەتتەگى ناشار شىعارمالار سىنالىپ جاتسا دا سوعان ءمان بەرمەيتىن بولىپ الدىق. ويتكەنى سوعان ەتىمىز ۇيرەنىپ كەتكەن…

– مەنىڭ ماماندىعىم ادەبي سىن ماسەلەلەرى عوي. سىن – قوعامعا وتە قاجەتتى نارسە. سىنسىز ءمىن تۇزەلمەيدى. بىراق سىناۋدىڭ وزىندىك مادەنيەتى بار. عىلىمعا سۇيەنىپ، مادەنيەتتى سىن جازۋ كەرەك. جازىلىپ تا ءجۇر. ءىشىنارا ۇشقارى سىندار دا جوق ەمەس. قازاق سوزگە تۇرعان. دەسەك تە بىزدە قازىر سىنالىپ جاتقان ادامدار ورلەپ، ءوسىپ كەتەتىنى تاعى بار. ادەبيەتتە دە سىنالىپ جاتقان شىعارمالار ءتۇرلى ماراپاتتارعا يە بولىپ، ءتىپتى مەملەكتتىك سىيلىق الىپ جاتاتىنى ادامنىڭ نامىسىنا تيەدى. بۇل دا – ءبىزدىڭ تراگەديامىز. قوعامىمىمىزدى جەگىدەي جەپ جاتقان نارسە – وسى. سىن ايتىلعان سوڭ سونى تەكسەرىپ، سودان ناتيجە شىعارۋ كەرەك قوي. كەرىسىنشە، بىزدە ەرەگەسىپ، «مەن مىقتىمىن، ال شاۋىپ ال» دەگەنگە دەيىن بارادى.

قوعامدا ءتۇرلى سىني پىكىرلەردىڭ ايتىلىپ جاتۋى – زاڭدى. قوعام سولاي بولۋى كەرەك. ءتۇرلى كوزقاراستار مەن يدەيالار ايتىلۋى كەرەك، سونىڭ ىشىنەن كەرەكتىسىن پايدالانۋ حالىقتىڭ، بيلىكتىڭ ەنشىسىندە. سوندا ۇلى يدەيالار جارقىراپ العا شىعادى، ال ءومىرى وتكەن، كەمشىن يدەيالار ارتا قالادى كومىلىپ. ءسويتىپ قوعام العا جىلجىپ، دامۋعا مۇمكىندىك الادى. سىن ايتۋ، سىندى تىڭداۋ مادەنيەتى بىزدە ءالى جەتىڭكىرەمەيدى. ادەبي سىندا دا وسى جاعدايلار قايتالانىپ جاتىر.

– قازىرگى قازاق ادەبيەتىنىڭ باعىنىڭ اشىلماي جاتقانى سىنشىلاردىڭ جوقتىعى نەمەسە ولاردىڭ ات سالىسپاۋىنان دەپ پىكىر ايتىپ جۇرگەندەر بار.  

– بۇلاي ايتۋ دۇرىس ەمەس. سىننىڭ اسەرىنىڭ بولاتىنى شىندىق، باسپاسوزدە سىندار جازىلىپ جاتىر. بىراق ادەبيەتتىڭ دامىماي جاتقانىنىڭ بىرنەشە سەبەپتەرىن جوعارىدا ايتىپ كەتتىم عوي. سوعان قوسا ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە – بىزدە رۋحاني قۇندىلىقتارعا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا ونشا ءمان بەرىلمەي، باتىستىق قۇندىلىقتارعا بۇرىلىڭقىراپ  جاتۋىمىز. ەگەر ءبىزدىڭ مەملەكەتتىك ساياساتىمىزدا ۇلتتىق يدەولوگيا باسشىلىققا الىناتىن بولسا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىز نەگىز دەپ ەسەپتەلسە، ۇلتتىق ادەبيەتىمىز ناسحاتتالىپ جاتسا، ۇلتتىق مادەنيەتىمىز ۇلتتىڭ نەگىزگى ءومىر ءسۇرۋ سالتىمىزعا اينالسا،  ۇلتتىق ادەبيەت تە دامي تۇسەر  ەدى. ال ەندى باتىستىڭ پوستمودەرنيزم سەكىلدى ءتۇرلى اعىمدارى ءبىزدى ىشتەي ءىرىتىپ، قۇرتۋعا ارەكەت جاساپ جاتىر. ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدى، ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى بۇزىپ، سول ارقىلى ۇلتىمىزدى جويىپ جىبەرەۋى ابدەن مۇمكىن.

ادەبيەت بۇگىنگى پۋبليتسيستيكامەن جازىلسا، وندا بۇگىنگى كۇننىڭ دەڭگەيىندە قالىپ قويادى. ادەبيەت وتكەن عاسىرلاردىڭ نەمەسە وسى زاماننىڭ ومىرلىك ءزارۋ ماسەلەسىن كوركەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىپ، ماڭگىلىكە كەتۋى كەرەك

– ءسىز قازىرگى قازاق ادەبيەتتىنىڭ ۇلتتىق رۋحاني قۇندىلىقتار دارەجەسىنە  كوتەرىلە الماي، باتىستىڭ پوستمودەرنيزم ادەبيەتىنە مويىن ۇسىنا باستاعانىنا قىنجىلاسىز. بۇنىڭ ءبارى ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ بيلىك تارابىنان ءناسيحاتتالماي جاتۋىنان ەكەنى دە – شىندىق. بۇدان شىعۋدىڭ باسقاداي جولى جوق پا؟

– جالپى ادەبيەت ماڭگىلىك قۇندىلىقتاردى جىرلايدى. قازىر ءبىزدىڭ قوعامىمىزدا ۇلى وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. سوتسياليزمنەن بىردەن كاپيتاليمگە كوشىپ كەتتىك. سوندا ءبىزدىڭ يدەالىمىز نە؟ قازىرگى زاماننىڭ گەرويى كىم؟ قازىرگى قوعامدا ءتۇرلى وزگەرىستەر بولىپ جاتىر. قايسىسىنىڭ بولاشاعى بار، قايسىسى ۋاقىتشا نارسە؟ مىنە، وسىلاردىڭ بارلىعى، ياعني قوعامدىق ءومىردى فيلوسوفيالىق، كوركەمدىك تۇرعىدان تانىپ-ءبىلۋدىڭ مۇمكىن بولماي جاتقاندىعى، بولعان كۇننىڭ وزىندە دە اسا كۇردەلىلىگى، قيىندىعى اسەر ەتۋدە.

قازىر بىزدە كوسەمسوز بارىنشا جاقسى دامۋدا. پۋبليتسيستيكانىڭ باستى ماقساتى – بۇگىنگى كۇننىڭ پروبلەمالارىن كوتەرۋ. ال ادەبيەت بۇگىنگى پۋبليتسيستيكامەن جازىلسا، وندا بۇگىنگى كۇننىڭ دەڭگەيىندە قالىپ قويادى. ادەبيەت وتكەن عاسىرلاردىڭ نەمەسە وسى زاماننىڭ ومىرلىك ءزارۋ ماسەلەسىن كوركەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىپ، ماڭگىلىكە كەتۋى كەرەك. ماسەلەن، ابايدىڭ ايتقاندارى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز قۇنىن ارتتىرماسا، كەمىگەن جوق قوي. سوندىقتان بۇگىنگى كۇننىڭ ماسەلەسىن جازۋشى ميىنىڭ دومناسىنا سالىپ، قورىتۋ ۇستىندە. ياعني، بۇگىنگى قوعامدىق ءومىردىڭ قاي جاعى كەرەك، قايسىسى كەرەك ەمەس، جەتىسپەي جاتىر؟  ەڭ باستىسى – بۇگىنگى زاماننىڭ گەرويى كىم؟ اناۋ ميلليونەرلەر مە ءتۇرلى تاسىلدەرمەن بايىپ جاتقان، ايتپەسە شەتەلگە قاشىپ جاتقان؟  جوق، ايتپەسە، تەك قانا تازا ءومىر سۇرەمىن، تەك قانا ۇلتىما قىزمەت ەتەمىن دەپ كۇنىن كورە الماي جۇرگەن ازاماتتار ما؟ باتىستا قالاي بولىپ جاتىر؟..

ءبىز كەزىندە ەڭ ادىلەتتى قوعام سوتسياليستىك قوعام دەۋشى ەدىك، ونىڭ جاعدايى اناۋ بولدى. سوتسياليستىك قوعامدا ادامداردىڭ الەۋمەتتىك جاعدايىن دۇرىس شەشۋدىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرى بار ەدى. بىراق مىنا رەسەيدە سول سوتسياليستىك يدەيالاردى ءوزىنىڭ وتانشىلدىق، وتارشىلدىق  پيعىلدارىنا پايدالاندى. سودان امان قالعانىمىزعا قۇدايعا مىڭ دا ءبىر شۇكىر. بولماسا ەندى 50-100 جىلدا قازاق ۇلتى جويىلىپ كەتەر مە ەدى، قايتەر  ەدى. مىنە، الەۋمەتتىك قوعامداعى وسىنداي وزگەرىستەر اقىن-جازۋشىلارىمىزدى رۋحاني داعدارىسقا تاپ قىلدى. سوتسياليستىك زاماندا «ءبىزدىڭ زامانىمىزدىڭ گەرويى»  كومۋنيستەر بولدى. ال قازىر كىمدەر ميلليونەرلەر مە، جوق ءتۇرلى ءدىني سەكتالاردىڭ باسشىلارى ما، جوق قاراپايىم حالىق پا؟ حالىق دەسەك، مىناداي نارىقتىق ەكونوميكادا ولار ەشقاشان ەڭسەسىن كوتەرە المايدى. مىنە، جازۋشىنىڭ ساناسىندا وسىنداي سانداعان پروبلەمالار مەن ءومىردى تانىپ-ءبىلۋ، ميدان وتكەرىپ، قورىتۋ جاعى ءجۇرىپ جاتىر.

مەملەكەت ۇلتتىق ءتىل، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا وكتەمدىك بەرۋى كەرەك. ال «ۇلتتىق قۇندىلىق» دەگەنىمىز جالپى «ادامزاتتىق قۇندىلىققا» قايشى ەمەس. كەرىسىنشە، سولاردىڭ ءبىر بولشەگى، سولارمەن سايكەس، ۇندەس كەلىپ، سول ارقىلى ۇلت تانىلادى.

– بۇل پروتسەسس قاي كەزگە دەيىن جالعاسادى دەپ ويلايسىز؟

– مەملەكەت ۇلتتىق ءتىل، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا وكتەمدىك بەرۋى كەرەك. ال «ۇلتتىق قۇندىلىق» دەگەنىمىز جالپى «ادامزاتتىق قۇندىلىققا» قايشى ەمەس. كەرىسىنشە، سولاردىڭ ءبىر بولشەگى، سولارمەن سايكەس، ۇندەس كەلىپ، سول ارقىلى ۇلت تانىلادى. الەمدىك وركەنيەتكە وزىندىك ۇلەسىن قوسا الادى. مىنە، وسى جاعى بىزدە ءوز دارەجەسىندە جۇرمەي وتىر. سوتسيليزم كەزىندە ادەبيەت بارىنشا دامىدى. وتكەنى كوممۋنيستىك پارتيا ۇلتتىڭ زيالى قاۋىمىن، ۇلتتىڭ قايماعىن، ەليتاسىن كوممۋنيستىك يدەيالاردى جۇزەگە اسىرۋ جولىندا ۇگىت-ناسيحات جاساۋعا بارىنشا پايدالاندى; ولارعا بارلىق جاعداي جاسالدى. ال قازىر دە سونداي بولۋعا ءتيىستى ەدى. ۇلتتىق تىلگە، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا بارىنشا باسىمدىلىق بەرىپ، ۇلتتىق زيالىلارىمىزعا، ۇلتتىق ەليتامىزعا بارىنشا قۇرمەت كورسەتىلۋى كەرەك. ۇلتتى العا سۇرەيتىن وسى – ۇلتتىق ەليتا، ۇلت زيالىلارى. ال بىزدە - كەرىسىنشە.

كاپيتاليزمنىڭ جاقسى قاعيدالارى بار. نارىقتىق قاتىناس بويىنشا، ۇلتتىق بايلىقتىڭ 50 پايىزدايىنىڭ 10 پايىزدايى ۇلتتىق ەليتانىڭ قولىنا جيناقتالىپ، ۇلتتىق مۇددەنىڭ اسا ماڭىزدى سالالارىنا جۇمسالۋعا، ياعني تەك قانا ۇلتتىق مۇددەگە قىزمەت ەتۋگە ءتيىس. بۇل نارىقتى كوعامنىڭ ەڭ جاقسى جاعى، ال بىزدە كەرىسىنشە بولىپ جاتىر. وسى ۇلتتىق بايلىق ۇلت زيالىلارى مەن ۇلت مۇددەسىن ويلايتىندارعا ەمەس، باسقاشا تاربيەلەنگەن، باسقاشا ويلايتىن، بىزگە جات مۇددەگە قىزمەت جاسايتىنداردىڭ قولىندا. ولار ۇلتتىق بايلىقتارىمىزدى شەتەلگە الىپ كەتىپ جاتىر. ماسەلەن، ماشكەۆيچ قازاقستان ەكونوميكاسىنىڭ ءبىر تۇتقاسىن ۇستاپ وتىرعان ازامات قوي. مەن ونى قازاق ەلىنە، قازاق حالقىنا قىزمەت ەتەدى دەگەنگە سەنبەيمىن. ال ەندى ول بۇكىلالەمدىك ەۆرەي راديوسىن اشىپ، اقشاسىن سوعان ءبولىپ، ەۆرەي ءۇشىن قىزمەت جاساپ جاتىر. ەۆرەي ۇلتىنا، ەۆرەي ۇلتىنىڭ ۇلى ۇلت ەكەندىگىنە، يزرايل مەملەكەتىنىڭ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋعا جانىن سالا قىزمەت جاساپ جاتىر. ال ءوزىمىزدىڭ قازاقتان شىققان ميلليونەرلەردىڭ ۇلتىنا قىزمەت جاساپ جاتقان اتاقتىلارى – جوقتىڭ قاسى. قۇدايعا قاراعان ءبىرلى-جارىمدارىن باسپاسوزدەن وقىپ قالاعانىمىز بولماسا، ناعىز ۇلت جاندى ميلليونەرلەر سيرەك. كوپشىلىگى جەكە باسىنىڭ قامى ءۇشىن ءجۇر. كەرىسىنشە، ۇلتقا زيانىن تيگىزىپ، ۇلتتىڭ ماتەريالدىق بايلىعىن يتشە تالاپ، شەتەلگە اكەتىپ جاتىر. مۇنداي جاعداي توقتاۋى كەرەك. وزىمىزگە ءوزىمىز كەلىپ، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جاسايتىن، سونى بويىنا ساقتاپ، كەيىنگى ۇرپاقتارعا شىرقىن بۇزباي بەرە الاتىن بولسا، ۇلتتىق ادەبيەتتى جازاتىن، عىلىمدى جازاتىن اقىن-جازۋشى، زەرتەۋشىلەرگە كەڭ جول اشىلادى. سودان بارىپ ۇلتتىق قۇندىلىقتار ورمىرگە كەلەتىن بولادى، داميتىن بولادى. ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ بويىنا قان جۇگىرىپ، جانداناتىن بولادى.

ءبىزدىڭ قالامگەرلەردىڭ كوبىندە ۇلتتىق تامىرعا قان جىبەرۋ جاعى جەتىسىڭكىرەي بەرمەيدى. ۇلتتىق توپىراقتان نارلەنبەيىنشە، ادەبيەتتىڭ بولاشاعى جوق.                                

– ۇلتتىق ادەبيەتتى جاڭعىرتىپ جۇرگەن جاۋشىلاردان كىمدى اتاعان بولار ەدىڭىز؟

– اركىمنىڭ ءوزىنىڭ اينالىساتىن تاقىرىبى بار. مەنىڭ كاسىبىم – ادەبيەت تانۋ، ادەبيەتتى زەرتتەۋ. ونىڭ ىشىندە ادەبيەت تەورياسى. سوڭعى كەزدەردە تۇركى الەمى ادەبيەتىن زەرتتەۋمەن اينالىسىپ كەتتىم دە، قازاق ادەبيەتىنىڭ جاڭا تۋىندىلارىن وقۋعا ۋاقىتجەتىسە بەرمەيدى. بىراق قازىرگى كوركەم ادەبيەتپەن اينالىسىپ جۇرگەن جاقسى جازۋشىلارىمىز جەتكىلىكتى. باتىستىڭ مىقتى دەپ جۇرگەن جازۋشىلارىنىڭ كەيبىر شىعارمالارىن وقىساڭ، كوڭىلىڭ تولا بەرمەيدى. وعان قاراعاندا، ءبىزدىڭ اقىن-جازۋشىلارىمىزدىڭ شىعارمالارى جاقسى. سونىڭ ىشىندە ۇلتتىق ناقىشى بار شىعارمالارعا كوبىرەك ءىش تارتامىن. ماسەلەن، تىنىمباي نۇرماعانبەتوۆ، دۋلات يسابەكوۆ، قابدەش ءجۇمادىلوۆتىڭ شىعارمالارى. ق.ءجۇمادىلوۆ – قازىرگى زامانداعى قازاق ادەبيەتىنىڭ حاس شەبەرى. ال ورتا بۋىن جاس جازۋشىلاردان نۇرعالي ورازدى ەرەكشە اتاعان بولار ەدىم. ءومىردىڭ ءوزىن مولدىرەتىپ، ۇلتتىق بوياۋىمەن كەستەلەگەندە، شىعارمالارىنىڭ ءدامى تاڭدايدا قالادى.

كايبىر جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن وقىساڭ، تىپتەن تۇسىنە دە المايسىڭ. ونەر حالىققا ارنالۋى كەرەك، حالىق تۇسىنەتىندەي بولۋى كەرەك. وسى تۇرعىدان كەلگەندە، ابستراكت سويلەپ كەتەتىن جاس اقىنداردى دا كەزدەستىرەمىز. ۇلتتتىق باعىتتاعى اقىنداردان ەڭ الدىمەن، تەمىرقان مەدەتبەكتى اتار ەدىم. بۇل ءتىزىمدى سوزا بەرۋگە بولادى. سوڭعى كەزدەردە ەلگەزەك اقبەرەن دەگەن جاس اقىننىڭ ولەڭدەرى نازار اۋدارىپ ءجۇر. بۇلاردا ۇلتىق يدەيا مەن ۇلتتىق بوياۋ بار. ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، ءبىزدىڭ قالامگەرلەردىڭ كوبىندە ۇلتتىق تامىرعا قان جىبەرۋ جاعى جەتىسىڭكىرەي بەرمەيدى. ۇلتتىق توپىراقتان نارلەنبەيىنشە، ادەبيەتتىڭ بولاشاعى جوق.

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى 

(ەسكەرتۋ: بۇل سۇحبات 2013 جىلى اقپاندا الىنعان. بىراق سۇحباتتا اڭگىمە بولعان ويلار، پاكىرلەر ءالى دە قۇنىن جويعان ەمەس)

Abai.kz