گازەتتىڭ ءتۇرى كوپ. ۇكىمەتتىك، حالىقتىق، سارجاعال، تاعىسىن تاعى ... ال «ۆرەميا» گازەتى وسىنىڭ قايسىسىنا جاتادى؟ ۇكىمەتتىك دەيىن دەسەڭ، ەتيكادان اۋلى الىس - اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ، وتتاي سالۋ ولارعا تۇك تە ەمەس. توبەسىنەن قاۋىپ تونسە، تۇك بولماعانداي ءمۇلايىمسىپ، كەشىرىم سۇراي سالادى.  ال سارجاعال دەيىن دەسەڭ، ارتىندا جونى كۇدىرەيگەن الىپ توپ تۇرعان سەكىلدى. حالىقتىق دەيىن دەسەڭ، ۇلتتىق مۇددەگە اياق باسپايدى. قالاي دەسەك تە، ءوزى سۋىن ءىشىپ، اياعىن توڭكەرىپ وتىرعان ەلىنە جاناشىرلىعى شامالى.

گازەتتىڭ جەك كورەتىن «تاقىرىپتارى» كوپ. اسىرەسە، قازاق ءتىلى دەسە، شورشىپ تۇسەدى. مەملەكەتتىك ءتىل ولار ءۇشىن اقىرزاماننىڭ بەلگىسى سەكىلدى. ەگەر جۇرت ەرتەڭ قازاقشا سويلەۋگە مىندەتتى بولسا، ورىس ءتىلىنىڭ تىنىسى تارىلىپ، وزدەرى جۇمىسسىز قالاتىنداي ارپالىسادى-اۋ. ال ءتىل ۇيرەنۋگە قۇلىقتارى جوق. مۇحتار شاحانوۆتى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەدى.

گازەتتىڭ ءتۇرى كوپ. ۇكىمەتتىك، حالىقتىق، سارجاعال، تاعىسىن تاعى ... ال «ۆرەميا» گازەتى وسىنىڭ قايسىسىنا جاتادى؟ ۇكىمەتتىك دەيىن دەسەڭ، ەتيكادان اۋلى الىس - اۋزىنا كەلگەنىن ايتىپ، وتتاي سالۋ ولارعا تۇك تە ەمەس. توبەسىنەن قاۋىپ تونسە، تۇك بولماعانداي ءمۇلايىمسىپ، كەشىرىم سۇراي سالادى.  ال سارجاعال دەيىن دەسەڭ، ارتىندا جونى كۇدىرەيگەن الىپ توپ تۇرعان سەكىلدى. حالىقتىق دەيىن دەسەڭ، ۇلتتىق مۇددەگە اياق باسپايدى. قالاي دەسەك تە، ءوزى سۋىن ءىشىپ، اياعىن توڭكەرىپ وتىرعان ەلىنە جاناشىرلىعى شامالى.

گازەتتىڭ جەك كورەتىن «تاقىرىپتارى» كوپ. اسىرەسە، قازاق ءتىلى دەسە، شورشىپ تۇسەدى. مەملەكەتتىك ءتىل ولار ءۇشىن اقىرزاماننىڭ بەلگىسى سەكىلدى. ەگەر جۇرت ەرتەڭ قازاقشا سويلەۋگە مىندەتتى بولسا، ورىس ءتىلىنىڭ تىنىسى تارىلىپ، وزدەرى جۇمىسسىز قالاتىنداي ارپالىسادى-اۋ. ال ءتىل ۇيرەنۋگە قۇلىقتارى جوق. مۇحتار شاحانوۆتى ءيتتىڭ ەتىنەن جەك كورەدى.

كەڭەس داۋىرىندەگى ءبىر اتاقتى ءفيلمنىڭ اتىن يەلەنگەن («ۆ بوي يدۋت ودني ستاريكي...»، 20.03.2012) ءبىر ماقالادا (اۆتورى - زارينا احماتوۆا دەگەن بىرەۋ) قازاق زيالىلارىنىڭ الماتىدا وتكەن فورۋمىنان شاعىن رەپورتاج بەرىپتى. سوندا م.شاحانوۆتى «قازاق ءتىلىنىڭ دون كيحوتى» دەپ مازاقتاي وتىرىپ، ءاربىر سوزىنەن ىلىك ىزدەي باستايدى. تابادى. «... ۆسە، كتو ۆىستۋپاەت، ۆىستۋپايۋت نا رۋسسكوم. كونەچنو، نيكتو نە پروتيۆ رۋسسكوگو يازىكا. نو تاكيە ۆاجنىە تەمى دولجنى پودنيماتسيا نا كازاحسكوم، ا ناشي كازاحسكيە پارني پروتيۆ ەتوگو (قارايتقان ءبىز - د.ءا.)!» بۇل جەردە ماسەلە كورنەكتى اقىنىمىزدىڭ قازاق ءتىلىن قورعاۋىندا ەمەس، اۆتوردىڭ ۇستانعان ۇستانىمىنا ءدوپ كەلگەن سويلەمدە. «باسقانى بىلاي قويعاندا، قازاقتاردىڭ ءوزى قازاق تىلىنە قارسى، مۇنى تۇسىنەتىن كەزدەرىڭ بولدى عوي»، - دەگەن ەسكەرتۋ تۇرعان سەكىلدى ار جاقتا.

رەتىن تاپسا، قازاقتى قازاققا ايداپ سالىپ، قاراپ وتىرۋعا قۇمار. ول تۋرالى كەيىنىرەك.

وسى ماقالادا كورنەكتى تۇركىتانۋشى، بەلگىلى ءتىل زەرگەرى، فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، اكادەميك مەكەمتاس مىرزاحمەتوۆكە دە «ءسوز بەرەدى». بۇل جەردە مەكەمتاس كوكەمىزدىڭ سوزىنەن دە وزدەرىنە كەرەكتى تۇستى قاقشىپ العان. بىراق ماسەلە ول كىسىنىڭ سوزىندە ەمەس. ءجۋرناليستىڭ ساۋاتسىزدىعىندا. ءدۇيىم ەلگە تانىمال اكادەميكتىڭ اتى-ءجونىن «مەكەمتاس مىرحازمەت» دەپ قاتە جازادى. «ءدىنتانۋشى» دەيدى. ءدىن تۋرالى ءسوز قوزعاعاننىڭ ءبارى ءدىنتانۋشى سەكىلدى.

دۋلات يسابەكوۆتەن دە وزدەرىنە كەرەكتى تۇستى «ۇستاپ» الا قويادى: «ۆ جاناوزەنە ۆ كازاحوۆ سترەليالي كازاحي - ناشي كازاحي. ي كانديداتكۋ ۆ دەپۋتاتى ماسليحاتا پو پريچينە ۋكرىتيا چەتىرەح تەنگە سنيمايۋت كازاحي(تۇسىنبەدىك - د.ءا.). ەتو ۆسە دەلايۋت كازاحي». ءبىزدى مازاقتايىن دەگەن سىيقى. قازىر ەلىمىزدىڭ 70 پايىزى قازاقتار ەمەس پە؟ رەسەيدەگى زيالىلار دا، قىلمىسكەرلەر دە ورىستار. وعان ەشكىم تاڭعالمايدى. ويتكەنى سول ەلدىڭ نەگىزگى تۇرعىندارى - ورىستار.

كەيدە وسى ءورىستىلدى باسىلىمدار قازاقستاننىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن ايتۋعا كەلگەندە وزگە ەلدىڭ وكىلدەرىندەي ءۇنسىز قالادى دا، قازاقتىڭ نامىسى مەن ارى تارازىعا تۇسكەندە ۇلارداي شۋلاپ شىعا كەلەدى. ولار سوندا كىمنىڭ ءسوزىن سويلەپ، كىمنىڭ سويىلىن سوعىپ ءجۇر دەگەن وي كەلەدى. ەندەشە بىزگە مۇنداي باسىلىمدار كەرەك پە؟

«يت - ۇرەدى، كەرۋەن - كوشەدى» دەپ وتىرا بەرەيىن دەسەڭ، ىشتەن شالىپ، تىرسەكتەن قاعۋىن توقتاتپايتىن سەكىلدى. قايتا كۇن وتكەن سايىن ءورشىتىپ بارادى.

اتالمىش باسىلىمنىڭ وسى جىلعى 10 ساۋىردەگى سانىندا «شكولنىي پەرەپولوح» دەگەن ماقالا جاريالانىپتى. وندا اۆتور (ا.الەحوۆا) الماتى قالاسىنداعى №13 مەكتەپ-گيمنازيادا ورىس تىلىندە وقيتىن ءبىرىنشى سىنىپقا بيىل بالا قابىلدامايدى دەگەن سىبىس بويىنشا كەنەتتەن شۋ كوتەرىلگەنىن ءسوز ەتەدى. بۇل وقۋ ورنىنىڭ ديرەكتورى نۇرجامال دۇيسەنبەكوۆا قارادان-قاراپ، كىنالى بولىپ شىعا كەلەدى. ول قانداسىمىزدىڭ بار كىناسى ادام جەتىسپەۋى مۇمكىن، سوندىقتان باسشىلاردىڭ ازىرگە ورىسشا ءبىرىنشى جانە ونىنشى سىنىپقا بالا الماي تۇرا تۇرۋ كەرەك دەگەن تاپسىرماسىن ورىنداعانى عانا.

قالالىق ءبىلىم بەرۋ باسقارماسىنىڭ باستىعى راحات شيماشەۆانىڭ ايتۋىنشا، اتالعان وقۋ ورنىندا 902 وقۋشى وقىسا، ونىڭ 556-سى قازاق، 346-سى ورىس سىنىبىنا باراتىندار ەكەن. سوڭعى بەس جىل ىشىندە وسى مەكتەپ-گيمنازيا ورنالاسقان اۋەزوۆ اۋدانىندا قازاق مەكتەبىنە باراتىندار سانى 5011-گە ءوسىپ، كەرىسىنشە ورىسشا وقيتىندار 4376-عا كەمىگەن. سونىمەن قازاق سىنىپتارىندا ورىن جەتىسپەسە، ال ورىس سىنىپتارىندا وقۋعا نيەتتىلەر از. بيىل وسى اۋداننان اتالعان مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى سىنىبىنا باراتىندار سانى 81 بولسا، ونىڭ 53-ءى قازاقشا، ال 28-ءى ورىسشا وقۋعا تىلەك ءبىلدىرىپتى. سوندىقتان بۇل مەكتەپ-ينتەرنات كەزەڭ-كەزەڭىمەن مەملەكەتتىك تىلدە وقۋعا كوشىرىلمەك.

داۋدىڭ باسىندا اسەل بايىمبەتوۆا دەگەن «كازاشكا». ول ورىسشا سويلەيتىن ەگىز ۇلدارىن ورىس سىنىبىنا بەرمەك ەكەن. قانداسىمىز ورىس سىنىپتارىن جاۋىپ جاتقانىنا وكپەلى. «قارسى اتا-انا كوپ» دەي وتىرىپ، اۆتور تەك وسى ادامدى عانا سويلەتەدى، قازاققا قازاقتى قارسى قويعاندا عانا جەڭۋگە بولادى دەيتىن شىعار. «جاۋ جوق دەمە - جار استىندا، ءبورى جوق دەمە - بورىك استىندا» دەگەن راس. ۇلتىمىزدىڭ، ءتىلىمىزدىڭ، قالا بەردى بولاشاق ۇرپاعىمىزدىڭ جاۋى ءوز ىشىمىزدە. سونداي ماڭگۇرتتەردى ءدال تاۋىپ، ارپىلداتىپ وزىمىزگە قارسى ۇرگىزىپ قويا بىلەتىن «ۆرەميالىقتاردىڭ» قۋلىعىنا قۇرىق بويلامايدى-اۋ!

ايتپەسە، سونشاما شۋ كوتەرەتىن تۇگى دە جوق. ءبارى رەت-رەتىمەن كەلە جاتقان ءارى بولماي قويمايتىن ۇدەرىس. مەملەكەتتىك بيۋدجەتتەن قارجىلاندىرىلاتىن وقۋ مەكەمەلەرىنىڭ ءبارى كۇننىڭ-كۇنىندە مەملەكەتتىك تىلدە تاربيە بەرۋى كەرەك ەكەنىن ءبارى - ءورىستىلدى كەز كەلگەن باسىلىم، ءبىزدىڭ «كازاشكا» دا بىلەدى. بىلە تۇرا وسىلاي ىستەيدى. ەرتەڭ ورىس تىلىندە ءبىلىم الىپ، ءتۇرلى جۇمىستىڭ تۇتقاسىن ۇستايتىن وسى ازاماتتارعا مەملەكەت قالتاسىنان اقشا شىعارىپ، تاعى دا مەملەكەتتىك ءتىلدى ۇيرەتۋىمىز كەرەك. ۇكىمەتتىڭ قالتاسى رەزىڭكە ەمەس قوي، اينالايىن! «قازاقشانى وسى مەكتەپتەن ۇيرەن، وقى، ءبىلىپ شىق» دەيتىندەردىڭ قاتارىنان ەمەسپىز بە. ءورىستىلدى قاراكوزدەرىمىز باس الماي وقيتىن ورىسشا باسىلىمدار وسى ماسەلەنى ناسيحاتتاۋعا كوشسە، وزگە ءتىلدى تالاي ازاماتتىڭ ساۋابىن الار ەدى. پرەزيدەنتتىڭ «قازاقستاننىڭ بولاشاعى - قازاق تىلىندە» دەگەن قاعيداسىن جۇزەگە اسىرۋعا ات سالىسقان بولار ەدى. ال بۇلاردىڭ تىرلىگى مىناۋ. سوندا مەملەكەتتىك ءتىلدى دامىتۋعا كۇش سالمايتىن بۇل قاي ەلدىڭ گازەتى؟

«حالىق ءسوزى» گازەتى