مەملەكەت – جەردى رەتتەۋشى عانا

ءساۋىردىڭ 24-كۇنى جەر رەفورماسى جونىندەگى كوميسسيا سوڭعى ءماجىلىسىن وتكىزدى. كوميسسيا مۇشەلەرى داۋىس بەرىپ، قازاقستاننىڭ ازاماتتارىنا جەردى ساتۋ مەن جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋگە 5 جىلعا موراتوري جاريالاۋ جونىندە شەشىم قابىلدادى. ءسويتىپ، پرەزيدەنت توقاەۆتىڭ تاپسىرماسىمەن قۇرىلعان جەر كوميسسياسى جەر داۋىن تولىققاندى شەشە المادى. بۇل – قازاق ءۇشىن ۇمىتىنەن كۇدىگى كوپ ماسەلەگە اينالاتىن ءتۇرى بار. ولاي دەۋىمىزدىڭ دە ءوز سەبەبى – «ورمان ءوسىرۋ ءۇشىن» دەگەن جەلەۋمەن باسقا ماقساتتاعى، ءتىپتى جارامسىز جەرلەردى شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋدى زاڭمەن بەكىتىپ الۋ.

جەر ماسەلەسى جونىندەگى شىرعالاڭنىڭ جاي-جاپسارى جونىندە وي-پىكىر ءبولىسۋ ءۇشىن جەر كوميسسياسىنىڭ مۇشەسى، بەلگىلى قوعام قايراتكەرى دوس كوشىم مىرزانى سۇحباتتاسۋعا شاقىرعان ەدىك. سونداعى اڭگىمەنىڭ ەگجەي-تەگجەيى تومەندەگىدەي بولدى.

– دوس مىرزا، سونىمەن جەر كوميسسياسى جەر جونىندەگى زاڭ جوباسىنىڭ داۋلى باپتارىنا قاتىستى 5 جىلعا ماراتوري جاريالاۋعا ۇسىنىس جاسادى. جەركومنىڭ وتكەن سەنبىدەگى وتىرىسىندا قابىلدانعان وسى شەشىمنىڭ جاي-جاپسارى قالاي بولعانىن گازەت وقىرماندارىنا ايتىپ بەرسەڭىز.

– «جاي-جاپسارى» ءدال بۇرىنعىداي بولدى. كوميسسيانىڭ ءۇشىنشى وتىرىسىندا مەن «الدىمەن 2016 جىلعى حالىقتى كوشەگە شىعارعان ەكى ماسەلەنى – جەردى قازاقستاندىقتارعا دا، شەتەلدىكتەرگە دە جەكە مەنشىككە بەرمەۋ، جەردى ۇزاق مەرزىمگە شەتەلدىك كومپانيالارعا جالعا بەرمەۋدى – شەشىپ، سول ماسەلەگە نۇكتەسىن قويىپ الايىق، حالىق سونى كۇتىپ وتىر» دەگەن ۇسىنىس ايتقان بولاتىنمىن. بىراق نەگە ەكەنىن بىلمەيمىن، بۇل ماسەلە ءتورتىنشى وتىرىستىڭ كۇن تارتىبىنە كىرمەك تۇگىلى، حاتتاماعا دا ىلىكپەي قالىپتى. الايدا سول ءتورتىنشى وتىرىستا-اق بىرنەشە ازامات جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋ قاجەتتىگىن قوزعاي باستادى. سوندىقتان بولۋى كەرەك، مەنىڭ ۇسىنىسىم جۇمىسشى توپتاردىڭ تالقىلاۋىنا جاتاتىن ماسەلەلەرىنىڭ ىشىنە ەنىپتى. سوندىقتان ءوزىم مۇشە بولىپ وتىرعان جۇمىسشى توبىنىڭ جيىنى باستالماي جاتىپ، «بۇل ماسەلەنى جالپى وتىرىستا تالقىلاۋ قاجەت» دەگەن ۇسىنىس تاستادىم. ەكونوميكالىق ماسەلە جونىندەگى جۇمىسشى توبىنىڭ مۇشەلەرى دە وسىنداي شەشىمگە كەلىپتى. سونىمەن سەنبى كۇنگى وتىرىستا ءبارىمىز دە «كارتامىزدى اشاتىن» بولدىق.
مەنىڭشە، الەۋمەتتىك جەلىدە بۇل پىكىرتالاستىڭ قالاي وتكەنىن اسىقپاي قاراپ شىعۋعا بولادى عوي دەپ ويلايمىن. سوندىقتان كىمنىڭ نە ايتقانى كوزى اشىق وقىرماندارعا تاڭسىق ەمەس شىعار. اشىعىن ايتقاندا، ەكى جاق تا وسىدان ءتورت جارىم جىل بۇرىنعى، العاشقى جەر كوميسسياسىنداعى دالەلدەردى قايتالاعان سياقتى.

– موراتوري ماسەلەسىنە قارسى شىعىپ، جەردى ساتۋ ماسەلەسىن تىقپالاعاندار بولدى ما؟

– العاشىندا موراتوري تۋرالى اڭگىمە مۇلدەم ايتىلمادى. ال جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋ كەرەك دەگەن كوميسسيا مۇشەلەرى از بولعان جوق. ەڭ ءبىرىنشى ءسوز العان اۋىل شارۋاشىلىق ءمينيسترى /ساپارحان وماروۆ/ بيلىكتىڭ ماقساتىن – جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋ ماسەلەسىن بارىنشا قورعاپ باقتى. ونىڭ سوڭىنان ءورىستىلدى كوميسسيا مۇشەلەرى دە ىلەسە جونەلدى. ەڭ باستىسى، جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋدى وڭتۇستىك قازاقستان مەن قىزىلوردانىڭ ازاماتتارىنىڭ قولداعانى «قىزىق» بولدى. مەنىڭشە، كەيبىرەۋلەر ءتۇسىنىپ قولداسا، ەندى بىرەۋلەر جەردى مەنشىككە بەرۋدىڭ ەرتەڭ قانداي ماسەلەگە الىپ كەلەتىنىن بىلمەي دە قولداعان سياقتى.

– الەۋمەتتىك جەلىلەردە جەركومنىڭ وتىرىسىندا دوس كوشىم جاقسى سويلەدى دەگەن پىكىر ءجۇر. ءسىزدىڭ سول «جاقسى ءسوزىڭىزدىڭ» مازمۇنىن ءبىز دە ەستىلىك...

– مەن ءوزىمنىڭ جەردى جەكە مەنشىككە بەرمەۋ تۋرالى پىكىرىم مەن دالەلدەرىمدى 2016 جىلعى جەر كوميسسياسىندا كوميسسيا مۇشەلەرىنە دە، كوپشىلىككە دە جەتكىزگەنمىن. وسى وتىرىستا بۇل ماسەلەگە باسقا قىرىنان كەلدىم: بىرىنشىدەن، 90-جىلدارى اۋىل شارۋاشىلىعى جەرلەرى اۋىل ادامدارىنا – ەگىن ەگىپ، مال باققان شارۋالارعا، قىسقاسى، جەرمەن جۇمىس ىستەپ، ناندارىن تاۋىپ، مەملەكەتكە سالىعىن تولەپ جۇرگەن جاندارعا تاراتىلدى. بۇل، مۇمكىن، جالپى حالىقتىڭ 40-45 پايىزى بولار. بىزدەر، قالادا تۇراتىن ازاماتتار، «بۇل جەردى ءبىزدىڭ دە اتا-بابامىز قورعادى، نەلىكتەن ماعان ۇلتاراقتاي جەر تيمەيدى» دەپ ايقاي شىعارىپ، جەرگە تالاسقان جوقپىز. سەبەبى – جەرمەن تىكەلەي جۇمىس ىستەمەيمىز. ال ەگەر جەردى مەنشىككە بەرىپ، ونى ساتۋعا شىعاراتىن بولساق، قازاق جەرىندەگى بارلىق اۋىل شاراۋىشىلىق جەرلەرىن قايتا بولىسكە سالىپ، 18 ميلليون ادامعا ءبولىپ بەرەيىك. ادىلدىكتىڭ باستى شارتى – تەڭدىكتە، دەمەك، جەردى دە تەڭدەي بولىسەيىك. قازىر جەردىڭ ءبىر گەكتارى 400 دوللار تۇرادى دەسەك، بىزدەر دە 30-40 گەكتار جەر الىپ، ونى ساتىپ، ءبىر جەتىسىپ قالايىق دەدىم.

ەكىنشىدەن، جەر – تاۋارعا اينالعاندا، نارىققا شىعاتىنىن، ونى ساتىپ العان ادام ونىمەن جۇمىس ىستەمەيتىنىن، پايداعا جاراتپايتىنىن، تەك ۇستاپ وتىرىپ، باعا كوتەرىلگەندە – ساۋداعا سالىپ، ساتىپ جىبەرەتىنىن ايتتىم.

ۇشىنشىدەن، اۋىلداعى مالشىلار مەن ەگىنشىلەردىڭ جەردىڭ ءار گەكتارىن 400 دوللاردان ساتىپ الاتىن اقشالارى جوق ەكەنىن ايتتىم.

ەڭ سوڭىندا، كونستيتۋتسياداعى «جەر – مەملەكەتتىڭ مەنشىگى» دەگەن انىقتامامەن دە كەلىسپەيتىنىمدى دە جەتكىزدىم. جەر – قازاق حالقىنىكى. مەملەكەت – جەردى رەتتەۋشى عانا. جەر مەملەكەتتىڭ مەنشىگى بولعاندا، مەملەكەت ونى كەز كەلگەن ۋاقىتتا باسقا ەلدەرگە بەرىپ جىبەرە الادى. ونى تاريح تالاي رەت دالەلدەگەن. 1925 جىلى – ورىنبوردى رەسەيگە بەرگەن، 1937 جىلدارى – ارالدىڭ 71 پايىزىن، 1954-60 جىلدارى – وڭتۇستىك قازاقتاننىڭ ءۇش اۋدانىن وزبەكستانعا بەرگەن دە ءبىزدىڭ مەملەكەت. ءبىزدىڭ رەسپۋبليكانىڭ جوعارعى كەڭەسىنىڭ شەشىمىمەن بەرىلگەن. سوندىقتان جەر – مەملەكەتتىڭ مەنشىگى بولماۋى كەرەك دەگەندى ايتتىم.

مەنىڭشە، 90-جىلداردان باستاپ، بۇگىنگە دەيىن جەردىڭ قالاي بولىنگەنىن، كىمدەردىڭ قولىنا قالاي ءوتىپ كەتكەنى تۋرالى باستان-اياق تەكسەرىس جۇرگىزەتىن ۋاقىت تا تۋعان سياقتى. بۇل جەردەگى بولعان، بولىپ جاتقان ادىلەتسىزدىك، جەمقورلىق، زاڭسىزدىقتار شاش ەتەكتەن...

– جالپى، دوسكە، ءسىز قالاي ويلايسىز، حالىقتىڭ نارازىلىعىنا قاراماي، جەردى ساتۋ جانە شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ ماسەلەسىن تىقپالاۋدىڭ ساياسي استارىندا قانداي قيتۇرقى جاتىر؟

– بۇنىڭ ساياسي استارىندا قازاق جەرىن ساتۋعا شىعارۋ، سول ارقىلى پايدا تابۋ ماقساتى جاتىر.

– ال ەگەر ەلدە ادال سايلانعان ادىلەتتى بيلىك، جەمقورلىق پەن پاراقورلىقتان تازا وكىمەت بولعان جاعدايدا ءبىز باستان كەشىرىپ وتىرعان قازىرگى نارىق ەكونوميكاسىنىڭ ءبىر اتريبۋتى رەتىندە جەردى ساۋدا-ساتتىق نىسانىنا اينالدىرۋعا بولار ما ەدى؟ حالىقتىڭ نارازىلىعى – بۇگىنگى ادىلەتسىز بيلىككە دەگەن سەنىمسىزدىكتەن تۋعان قارسىلىق دەپ ايتا الاسىز با؟

– جاقسى سۇراق. 2016 جىلعى جەر كوميسسياسىنداعى ءبىر سوزىمدە: «پرەمەر-مينيستردەن باستاپ، بيلەت ساتاتىن كاسسيرگە دەيىن جەمقورلىق جايلاعان ەلدە ەشقانداي رەفورما جاساۋعا بولمايدى» دەگەنمىن. ارينە، بيلىككە دەگەن سەنىم جوعالعان ۋاقىتتا ولاردىڭ كوتەرگەن كەز كەلگەن ماسەلەسىنىڭ استارىنان «حالىقتى الداپ كەتۋ» جاتقان سياقتى... الايدا ءوز باسىم، قازىرگى كەزەڭدە قانداي بيلىك كەلمەسىن، قازاقتىڭ جەرىن مەنشىككە بەرۋدى قولدامايمىن. «ەگەر ەلدە ادال سايلانعان ادىلەتتى بيلىك» بولسا، ولار جەردى ساتۋ ماسەلەسىن كۇن تارتىبىنە شىعارماس تا ەدى دەپ ويلايمىن.

– جەر جونىندەگى زاڭنىڭ جوباسى ماجىلىستە تالقىلانعان كەزدە «نۇر وتان» پارتياسىنىڭ دەپۋتاتتارى بيلىك ۇسىنعان جوبانى قورعاشتاپ باققانىن بايقاعان بولارسىز؟ ال بۇل پارتيانىڭ كوسەمى نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەكەنىن ەسكەرسەك، جەردى ساتۋ جانە شەتەلدىكتەرگە جالعا بەرۋ جوباسىن كىم تىقپالاپ وتىرعانى سىزگە ايدان انىق بولماي ما؟

– جوق. بارلىعىن ەلباسىعا جاۋىپ، باسقالاردى سۇتتەن اق، سۋدان تازا ەتۋ – قاتە پىكىر دەپ ويلايمىن. ارينە، تاريحتا جەكە تۇلعالاردىڭ ءرولى دەگەن بار، بىراق بۇل – بيلىك، ال بيلىك ءبىر ادامنان تۇرمايدى. بۇل – جۇيە. جۇيە دە ءبىر ادامنان قۇرىلمايدى. بۇل – زاڭ شىعارۋشى ورگانى بار، وزىندىك يدەولوگياسى بار، ونى اتقاراتىن قۇرىلىمى بار ءبۇتىن ءبىر جۇيە.

– بۇل جۇيەنى 30 جىل بويى قۇرعان ادام – نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەكەنى ايدان انىق قوي...

– وكىنىشكە وراي، وسى جۇيەنى قۇرعان ادامدار، وسى جۇيەگە قىزمەت ەتكەن جاندار – وپپوزيتسيامىز دەپ جۇرگەن توپتىڭ دا باسىندا وتىر. ارينە، ولارعا ءبىر ادامدى كىنالى ەتىپ، ءبارىن ءبىر ادامعا تاڭىپ، وزدەرى تازا بولىپ قالۋ – اسا قولايلى ءتاسىل. وزدەرىنىڭ پارتيالارىن وزدەرى تاراتىپ، بيلىكتى باسىپ العان توپ – ءبىر ادامنان تۇرمايدى. جەرگە كوزدەرىن الارتىپ وتىرعان دا وسى جۇيە. الدە جەردى جەكە مەنشىككە بەرۋ تۋرالى ۇسىنىسى العاشقىدا وتپەي قالىپ، ءوز ەركىمەن وتستاۆكاعا كەتكەن يمانعالي تاسماعامبەتوۆتىڭ كىناسىن دە نازارباەۆقا جابامىز با؟ مۇمكىن، جەردى مەنشىككە بەرۋ زاڭىن وتكىزگەن، ءوزىڭىز ايتىپ وتىرعان پارلامەنت دەپۋتاتتارى دا كىنادان ادا شىعار. سوندىقتان ءوز باسىم جەردى ساۋداعا سالىپ وتىرعان – ءبىزدىڭ بيلىك دەپ تۇسىنەمىن.

– كەزىندەگى كەڭەستىك يدەولوگيانىڭ ۇرانىن ءوڭىن اينالدىرىپ ايتقاندا، «بيلىك دەگەندە – نازارباەۆ، نازارباەۆ دەگەندە – بيلىك» بولىپ شىعادى، دوسكە! دەگەنمەن، ەلدەگى جەر داۋىنىڭ ءورشىپ كەتۋى قىتايدىڭ ەكونوميكالىق ەكسپانسياسى مەن رەسەيدىڭ قازاق جەرىنە دەگەن كوزالارتۋىنا دا بايلانىستى دەپ ايتا الاسىز با؟

– جوق. ايتا المايمىن. قىتايدى قايدام، بىراق ءبىزدىڭ بيلىكتىڭ قىتايعا «بىزدە ميلليون گەكتار جەر بار، ارەنداعا الىڭدار» دەپ ۇسىنىس جاساعانىن بىلەمىن. (ونى ايتقان تاعى دا نازارباەۆ – رەد.). ال رەسەي كەڭەس وداعى تاراعاننان بەرى ءبىزدىڭ جەرىمىزگە جارماسۋىن قويعان ەمەس. ەلدەگى جەر داۋىنىڭ ءورشىپ كەتۋى – قازاقتىڭ «بۇل ءبىزدىڭ اتا-بابامىز قورعاعان جەر-انامىز!» دەگەن ءسوزدى جۇرەكتەرىنەن ەشقاشان شىعارماعانىنان بولار. ءورشىتىپ وتىرعان بيلىكتىڭ ءوزى، ونى رەسەيگە نە قىتايعا اۋدارۋدىڭ قاجەتى جوق.

– وتكەن اپتادا «كازاتومپروم» كومپانياسىنا تيەسىلى ەكى كەنىشتى قىتايدىڭ ساتىپ العانى جونىندە حابار تارادى. كەن قورى بار جەرلەردى زاڭ قابىلدانعا دەيىن اسىعىس-ۇسىگىس ساتۋدىڭ استارىنان ءسىز قىتايعا قارىز كىرىپتارلىعىنىڭ سالدارىن اڭداي المايسىز با؟

– مۇمكىن...

– ال ەگەر جەر تۋرالى زاڭنىڭ جوباسى بيلىك ۇسىنعان ۇلگىدە قابىلدانىپ كەتەر بولسا، قازاقستان قوعامىندا بولۋى مۇمكىن تەڭسەلىستىڭ بولجامىن باجايلاي الاسىز با؟

– مەنىڭشە، وتكەن بەس جىلدىق موراتوري بيلىككە نە بەرگەنىن بىلمەيمىن، حالىققا اشۋ-ىزا مەن كۇدىك – ءۇمىتتى قوسا بەردى. سوندىقتان ەگەر جەردى مەنشىككە بەرۋ، دەمەك ساتۋعا شىعارۋ تۋرالى زاڭ قابىلدانسا، تەڭسەلىستىڭ كوكەسى سوندا بولادى دەپ ويلايمىن.

باقىتگۇل ماكىمباي، «DAT» گازەتى

Abai.kz