حالىقارالىق ساياسات ارەناسىندا قازاق ەلىنىڭ رولىنە ىقپال ەتۋشى فاكتور قانداي؟ بۇگىنگى جاس بويىنا ۇلتتىق مۇددەمەن قاتار ءسىڭىرۋى ءتيىس قۇندىلىقتار نەندەي؟ بۇل ساۋالدارعا ءبىر-اق جاۋاپ بار. ەلدىك ماقساتتا ۇلتتى ۇيىستىرىپ، جۇرتتى جۇمىلدىراتىن ومىرلىك مازمۇنداعى پالساپالىق كاتەگوريا - بىرتۇتاستىق. مەملەكەت تىرشىلىگىنىڭ سان-سالاسىندا ونىڭ وزىندىك سيپاتتارى بار. ال ءبىز وسى تۇسىنىكتىڭ تۇپكى ءمانىسىن ايقىن اڭعارىپ، جەتە ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز بە؟

حالىقارالىق ساياسات ارەناسىندا قازاق ەلىنىڭ رولىنە ىقپال ەتۋشى فاكتور قانداي؟ بۇگىنگى جاس بويىنا ۇلتتىق مۇددەمەن قاتار ءسىڭىرۋى ءتيىس قۇندىلىقتار نەندەي؟ بۇل ساۋالدارعا ءبىر-اق جاۋاپ بار. ەلدىك ماقساتتا ۇلتتى ۇيىستىرىپ، جۇرتتى جۇمىلدىراتىن ومىرلىك مازمۇنداعى پالساپالىق كاتەگوريا - بىرتۇتاستىق. مەملەكەت تىرشىلىگىنىڭ سان-سالاسىندا ونىڭ وزىندىك سيپاتتارى بار. ال ءبىز وسى تۇسىنىكتىڭ تۇپكى ءمانىسىن ايقىن اڭعارىپ، جەتە ءتۇسىنىپ ءجۇرمىز بە؟

فرانتسۋز ويشىلى ج.تيريار گەوساياسي تەورياسىندا «الەمدە اقش-قا قارسى تۇرا الاتىن باقتالاس پايدا بولعاندا، ەۋروپانىڭ ءمان-ماڭىزى جويىلادى» دەگەن تۇجىرىم ايتادى. شىنىندا، بيىل العاش رەت 110 جىلدىڭ ىشىندە قىتاي اقش-تى ەكونوميكانىڭ جەكەلەي سالالارى بويىنشا باسىپ وزدى. ناقتىراق ايتقاندا، ازىق-تۇلىك پەن ونەركاسىپ ءوندىرىسى تاۋارلارىنىڭ كولەمى جاعىنان. اقشا ءداۋىرى داۋىرلەگەن كارى قۇرلىق تا سوڭعى جىلدارى قارجىلىق داعدارىستىڭ كەزەك-كەزەك سوققىسىنا ۇرىنىپ، كۇيزەلىستەن كوز اشا الماي كەلەدى. بۇل - ناقتى فاكتىلەر. ال امەريكالىق عالىم ف.فۋكۋياما «تاريحتىڭ سوڭى جانە اقىرعى ادامى» اتتى ءوزىنىڭ تانىمال ەڭبەگىندە «جاھاندانۋ ءۇردىسى سالدارىنان جەر شارىنىڭ بارلىق ايماعى ەڭ مىقتى ءارى ءىرى ەكونوميكالىق ورتالىققا بىرلەستىكتەر سيپاتىندا تارتىلا باستايدى» دەپ جازادى. سيپاتتاپ ايتساق، اتوم يادروسىنا ەلەكترون بولشەكتەرىنىڭ وزدىگىنەن تىزبەكتەلىپ، جينالا قالعانى سەكىلدى. مىنە، اتىن ەستىگەندە جانىڭدى جاھاننامعا جىبەرەتىن سەكىلدى اسەر الاتىن الەم ەلدەرىنىڭ جاھاندانۋدان قورقاتىنداي ءجونى بار-اق ەكەن. ويتكەنى ونىڭ ءبىر ەل تۇگىل، ءبۇتىن الەمدىك ءتارتىپتى، ءتىپتى الەمدىك باسقارۋ فورماسىن وزگەرتۋگە وسىنداي زور ىقپالى بار. سوڭعى جىلدارى الەمدە ەۋروپالىق وداقتى قوسپاعاندا، اسەان، بريكس سياقتى ءىرى بىرلەستىكتەر قۇرىلدى. دەمەك، فۋكۋياما ايتقان دولبار شىندىققا اينالىپ، جەر شارىندا ءىرى ەكونوميكالىق ورتالىقتار بوي كوتەرە باستادى. وسىنداي الەمدىك كوشتەن ىلگەرىلەپ قالماس ءۇشىن دە ءبىزدىڭ ايماقتا 2009 جىلدىڭ 1 قاڭتارىندا ەۋرازيالىق وداقتىڭ ىرگەتاسىن قالاۋشى كەدەن وداعى قۇرىلعان-تۇعىن. دەمەك، بۇل وداقتى قۇرۋدان ءبىزدىڭ اينالىپ ءوتۋىمىز مۇمكىن ەمەس ەدى. وندا دا وعان ۇلكەن دايىندىقپەن كەلدىك. الەمدەگى گەوساياسي جانە گەوەكونوميكالىق فاكتورلاردى ەسەپكە الا وتىرىپ، اسا بولجامپازدىق تانىتقان ەلباسىمىز 1994 جىلى ناۋرىز ايىندا تمد كەڭىستىگىندە جاڭا ينتەگراتسيالىق بىرلەستىك - ەۋرازيالىق وداقتى قۇرۋ تۋرالى ۇسىنىسىن العاش رەت جاريالاعان بولاتىن. بيىل 1 قاڭتاردا كەدەن وداعى كەزەكتى بىرىڭعاي ەكونوميكالىق كەڭىستىك ساتىسىنا اياق باستى. وسى جاعىنان العاندا، ەلىمىز الەمدىك گەوساياسي بىرتۇتاستىققا كىرىگىپ، جۇمىلىپ جاتىر. بۇل - ەلىمىزدىڭ الەمدىك گەوساياسي تارتىبىندەگى بىرتۇتاستىق فاكتورى.

ەكىنشىدەن، ەگەر ادام كاپيتالىنىڭ ساپاسىن ارتتىرماسا، وندا مۇنداي بىرلەستىكتەن پايدا بولماي قالۋى ابدەن مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا بىلەكتىلەردىڭ ءامىرى ءجۇرىپ تۇرعان مىنا ءداۋىردىڭ قۇربانىنا اينالىپ كەتۋ قاۋپى دە تۋىندايدى. سوندىقتان بىزگە باسەكەگە قابىلەتتى دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا قوسىلۋدىڭ قاتاڭ تالاپتارىن قالتقىسىز ورىنداۋ قاجەت.

وسى جاعىنان العاندا، ەلباسىمىزدىڭ 2007 جىلعى «جاڭا الەمدەگى - جاڭا قازاقستان» اتتى حالىققا جولداۋىنداعى «تىلدەردىڭ ۇشتۇعىرلىلىعى» اتتى مادەني جوبانى كەزەڭ-كەزەڭمەن ىسكە اسىرۋ تۋرالى ۇسىنىسىن ومىرلىك قاجەتتىلىكتەن تۋىنداعان يگىلىكتى ءىس دەپ بىلگەن دۇرىس. ياكي بۇگىنگى قازاقستاندىققا مەملەكەتتىك ءتىلدى، ورىس ءتىلىن جانە اعىلشىن-شانى بىردەي الىپ ءجۇرۋ مىندەت. ونسىز دامۋىمىز تەجەلە بەرەدى. مۇنى ەلىمىزدىڭ تىلدىك بىرتۇتاستىق فاكتورى دەيمىز.

ۇشىنشىدەن، ەكونوميكالىق بىرلەستىكتىڭ ىرگەسىن تاس-ءتۇيىن بەكىتۋ ءۇشىن قازىردەن يمپورتقا تاۋەلدىلىكتى ازايتىپ، ءوز ءوندىرىسىمىزدى ارتتىرۋعا باسىمدىق بەرىلدى. ول ءۇشىن ۇدەمەلى يندۋستريالدىق-يننوۆاتسيالىق دامۋ باعدارلاماسى قابىلدانىپ، نەگىزىنەن، ءونىمى ەكسپورتقا باعىتتالاتىن ءوندىرىس وشاقتارىن تۇزە باستادىق. سوندىقتان بۇگىنگى تاڭدا «ءبىلىم بەرۋ» ۇعىمىنىڭ ماعىناسى دا، قولدانىلۋ اياسى دا بۇرىنعىدان الدەقايدا كەڭىپ، الەۋمەتتىكتەن ەكونوميكالىق سيپاتقا ۇلاستى. الەمدىك وندىرىستەگى يننوۆاتسيالىق جانە جاڭا تەحنولوگيالاردى يگەرۋ بويىنشا عىلىمي نەگىزدەمەلەر قايتادان قاراستىرىلا باستادى. وتپەلى كەزەڭدە مارتەبەسى كۇرت تومەندەگەن تەحنيكالىق-ينجەنەرلىك ماماندىق-تىڭ، كاسىبي تەحنيكالىق ۋچيليششەلەردىڭ جاعدايىن وڭالتۋعا ايرىقشا كوڭىل ءبولىندى. ول ءۇشىن ارنايى ءبىلىم مودەلى جاسالدى. ەلىمىزدىڭ ىرگەلى جوعارى وقۋ ورىندارى جانىنان الەمدەگى ەلەكترونيكا، تەحنيكا جانە اقپاراتتىق تەحنولوگيا سالاسىنداعى اتىشۋلى، مىقتى كومپانيالاردىڭ وكىلدىكتەرى اشىلا باستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە، تاۋەلسىزدىك العان باستاپقى جىلدارعىداي زاڭگەر، قارجىگەر سەكىلدى گۋمانيتارلىق ماماندىقتار «ساننەن» اقىرىنداپ شىعىپ، تەحنوكراتياعا جول كەڭىنەن اشىلدى. ءتىپتى بۇگىندەرى بيلىكتىڭ وزىنە تەحنوكرات ماماندار كوپتەپ تارتىلىپ جاتىر. وسى جاعىنان العاندا، بۇگىنگى تاڭدا ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ نەگىزگى پوتەنتسيالى ونەركاسىپ سەكتورىندا تىڭ جاڭالىق پەن ەرەن ەرلىك جاساۋى ءتيىس امبەباپ تا جان-جاقتى تەحنيكالىق مامانداردى دايار-لاۋعا جۇمىلدىرىلىپ وتىر. دەمەك، ءبىلىم بەرۋ سالاسىنىڭ بىرتۇتاستىق كاتەگورياسى ەلىمىزدىڭ دامۋ ستراتەگياسى - ءۇيدب اياسىندا تەحنوكراتيانى دامىتۋعا باعىتتالعان.

تورتىنشىدەن، بۇگىندەرى كەز كەلگەن دامىعان مەملەكەت ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ باستى باعىتىن جەرگىلىكتى حالىقتى وتاندىق تاۋار مەن ءونىمدى تۇتىنۋعا شاقىرۋ رەتىندە قاراستىرادى. تىپتەن قازىر ەۋروپانىڭ بىرقاتار مەملەكەتى نارىعىن كەڭىنەن جاۋلاي باستاعان قىتايلىق تاۋارلاردىڭ جارناماسىنا تىيىم سالىپ تا جاتىر. ياعني جۋان مەملەكەتتەردىڭ بيلىگى مەن حالقى نارىقتىق قارىم-قاتىناستا جاتتى جارماستىرىپ، بوتەندى باسىندىرىپ قويماۋ ساياساتىنا كەلگەندە داۋسىز كۇش بىرىكتىرەدى. ەندەشە، ماكروەكونوميكاعا ىقپال ەتۋشى فاكتور - ساۋدا مەن تۇتىنىستا جەرگىلىكتى تاۋارلاردى تۇتىنۋعا باسىمدىق بەرۋ ءۇشىن ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ دە بىرقاتار شارالار قابىلداپ، ونى ءتۇرلى زاڭنامالىق اكتىلەرگە «قازاقستاندىق قامتۋ» نورماسىن ەنگىزۋ ارقىلى نىعايتۋىن زاڭدى دەپ بىلگەن دۇرىس. بۇل تالاپ جەرگىلىكتى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار مۇناي مەن گاز سەكىلدى تابىسى مول سەكتورداعى شەتەلدىك كومپانيالارعا دا مىندەتتەلدى. ياكي ماكروەكونو-ميكالىق ساياساتتاعى بىرتۇتاستىق كاتەگورياسى تەك ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق برەندتەگى ءونىمدى تۇتىنۋدى جارنامالايدى.

قازاقتا «تاربيە - تال بەسىكتەن» دەگەن جاقسى ءسوز بار. سوزىنە، وزىنە قاراپ قازاق اتام كەز كەلگەن جاستىڭ تەگىن بايقاپ، باعا بەرەدى. بىراق كەڭەستىك داۋىردە ۇلى بابامىزدىڭ وسىنداي ۇلاعاتتى سوزدەرىنىڭ ءبىرىنىڭ ماعىناسى بۇرمالانسا، ءبىرىنىڭ ءمانىسى جويىلدى. كەرىسىنشە، كەڭەستىك يدەولوگيا قازاقتى باسقاشا تاربيەگە الدى. ماسەلەن، كسرو-نىڭ سوڭعى ىشقىنى-سىنداعى جىلدارى «بەتپاقتىق - ەكىنشى باقىت» دەگەن ورىس ءشوۆينيزمىنىڭ قاناتتى ءسوزى قوعامعا تەرەڭ ءسىڭىرىلدى. سول كەزدە «بەرسەڭ قولىڭنان، بەرمەسەڭ جولىڭنان» دەيتىن ورىس شوۆينيستەرىنە ۇقساس تاربيەدەگى جاستار لەگى كوبەيدى. بۇل، مۇمكىن، ساياساتتا ورەسكەل قاتەلىك رەتىندە باعالانعان «قايتا قۇرۋدىڭ» «جەمىسى» دە شىعار. بىراق بۇگىنگى تاڭدا مەملەكەتتىك باسقارۋ فورماتسياسى كۇرت وزگەرىسكە ۇشىرادى. تاۋەلسىزدىك العان جىلدارى نارىقتىق جولعا «جابايى» تۇردە كوشتىك. تىيىم سالىنىپ كەلگەن، حالىققا مۇلدە جات دۇنيەلەر ەلىمىزگە لاپ قويدى. ءبىر ورتالىقتان باسقارىلعان ءبىلىم، عىلىم سەكىلدى الەۋمەتتىك سالالار ابدىراپ قالدى، قىسقاشا ايتقاندا، ولار ۋاقىتشا «ءۇزىلىس» الدى. سوندىقتان تاۋەلسىزدىكتىڭ باستاپقى جاس بۋىنى ءتالىم-تاربيەسىندەگى ولقىلىقتاردىڭ بولۋى زاڭدى دا شىعار. دەگەنمەن بۇگىن ەل بولىپ ەڭسەمىزدى تىكتەپ، حالىقارالىق ارەنادا ءرولىمىزدى تاۋەلسىز ەل رەتىندە نىعايتىپ، دامۋ بويىنشا الدىمىزعا ۇلكەن امبيتسيالىق ماقساتتار قويدىق. سوندىقتان بۇگىندەرى وزىق ويلى، تەرەڭ ءبىلىمدى، كوركەم مىنەزدى جاس ماماندار تاربيەلەۋ وزەكتىلىك تانىتىپ وتىر. ۇلى اباي «جان تازالىعى - اقىل-ويدىڭ كەپىلى» دەگەن. دەمەك، ەڭبەك نارىعىنداعى باسەكەلەستىك كەشەگى ءدۇبارا بەتپاقتاردى كوتەرە المايدى، بۇگىنگى جاس ماماننىڭ مىقتى جارناماسىنىڭ باستى كورسەتكىشى - اقىل-ويىنىڭ ۇشقىرلىعى مەن جانىنىڭ تازالىعى. بۇل - ۇلتتىق تاربيە مەن كادر ساياساتىنداعى بىرتۇتاستىق فاكتوردى ايقىنداۋشى كاتەگوريالار.

مىنە، گەوساياسيدەن باستاپ، وتباسىلىق دەڭگەيدە جوعارىدا اتالعان وسىنداي بىرتۇتاستىق فاكتورلارى بويىنشا قازاق ەلىنىڭ ۇلت پەن ۇلىسى ۇيىسقاندا عانا حالىقارالىق ارەناداعى شوقتىعىمىز بيىك، بەدەلىمىز قىمبات بولادى. وسىلايشا ءوز ورتاسىندا مارتەبەسى وسكەن قازاق قامقورلىعىنداعى كوپ ەتنوسقا ۇلگى بولار كوشباستاۋشى، مەملەكەت قۇراۋشى اتىنا لايىق ۇلت بولىپ قانا قويماي، ار ءىلىمى مەن ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتارىنا تولى ۇلتتىق بولمىسىمەن ءدۇيىمدى ءتانتى ەتەرى ءسوزسىز.

تاقىرىپقا كوزقاراس

ءۋاليحان تولەشوۆ، ساياساتتانۋشى:

- ۋنيتارلىق مەملەكەت بولعان سوڭ، جەرگىلىكتى حالىقتىڭ ۇلتتىق بولمىسى جاڭا ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ترەندتەرمەن ۇشتاسىپ جاتۋى ءتيىس. ياعني قازاقتى قازاق ەتەتىن قۇندىلىقتار تىرشىلىكتىڭ بارلىق سالاسىنا ەنگىزىلۋى ءتيىس.

جاڭا وي مەملەكەتى اتالاتىن سينگاپۋردىڭ بىزدەگىدەي استا-توك قازبا بايلىعى جوق. بىراق ول ازياداعى ازۋلى مەملەكەتتەردىڭ ءبىرى رەتىندە تانىلادى. مىنە، وسى مەملەكەتتىڭ پرەزيدەنتىنەن: «دامۋدىڭ وسىنداي جەتىستىگىنە قالاي قول جەتكىزدىڭىز؟» - دەپ سۇراعاندا، ول: «مەن ەشتەڭەنى وزگەرتكەنىم جوق، تەك سينگاپۋرلىقتاردا بار ءداستۇردى جاڭا ليبەرالدىق، كاپيتاليستىك ترەندتەرمەن بىرگە جۇزەگە اسۋىنا مۇرىندىق بولدىم»، - دەپ جاۋاپ بەرگەن ەكەن.

ءبىزدىڭ حالىق - ەڭبەكسۇيگىش، جاۋاپتى. تەك ءبىزدىڭ مادەنيەتكە جاڭا ساياسي، ەكونوميكالىق جانە الەۋمەتتىك ترەندتەردى كىرىكتىرۋ قاجەت. ءبىز ۇلكەنىن سىيلاعان، جەتىم-جەسىرىن جىلاتىپ، جاۋتاڭداتىپ، ەشكىمگە قاراتپاعان حالىقپىز. وسىنىڭ ءبارىنىڭ وزىندىك ۇلتتىق ءجون-جورالعىسى بار. ياعني بۇگىنگى تەڭ قۇقىقتى كەشەگى ۇلتتىق ەتنيكالىق جۇيەگە ەنگىزۋ كەرەك. بىزگە ءسوز، سەنىم، ار-نامىس تازالىعى جوعارى ساپا كورسەتكىشى بولىپ سانالعان. سوندىقتان بىزدە ءسوزدىڭ ءوتىمى مەن سالماعى ساقتالعان. بۇل - ۇلكەن ارتىقشىلىق. ونى ساياساتتان باستاپ، بارلىق باعىتتا پايدالانۋ كەرەك. ايتپەسە، كوپ ەلدەردە ءسوزدىڭ قادىرى جوق، كوزىڭ قالت كەتسە، زۇلىمدىق جاسايدى، ونى دالەلدەمەسە بولعانى، وعان ارلانبايدى دا، نامىستانبايدى دا. مىنە، وسىنداي باتىستىڭ قۇندىلىقتارى سوڭعى كەزدەرى، وكىنىشكە قاراي، ءبىزدىڭ قوعامعا دەندەپ ەنىپ كەلەدى. وعان توسقاۋىل بولاتىن بىزدە مىقتى ۇلتتىق بولمىس بار. سونى قالقان ەتۋدىڭ بىزگە مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى تەتىگىن جاساۋ كەرەك.

كامشات ساتيەۆا
«الاش ايناسى» گازەتى