قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
ءىىى
اسىعا كۇتكەن 17 ءساۋىرىمىزدى قادىر تۇنىندەي كۇزەتىپ وتكىزدىك. ءۇمىت-تىلەگىمىزدىڭ ورىندالمايتىن بولعان حابارىن بار كلاسس ەستىپ بولسا دا، كۇدەرلەرىن ۇزە الماي، تىڭداي كۇزەتەدى، ءۇرىمجىنىڭ تۇس-تۇسىنان تارس-تۇرس ەتە تۇسسە ەكەن دەپ ەلەڭدەيدى. ءسويتىپ، كۇلكىسىز كۇندەر، ۇيقىسىز تۇندەر ءوتتى. باسقا ۇرعان بالىقتاي مەڭ-زەڭ سەندەلىپ مەن ءجۇردىم.
نۇريادان دەرەك جوق. ازىن-اۋلاق دەرەگىنىڭ ءوزى اۋىر دەرتتەي ءتيدى. جەندەتتەردىڭ جايىن تۇرعىنداردان اۋلاق، تۇيىق كوشەدەگى سول ءبىر ساقشى بولىمشەگە اپارۋى مۇلدە دەرەكسىز جوعالتۋدىڭ كورىندەي ەلەستەيدى كوزىمە. اقىلباي ساقشى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوز ىشىندەگى سىبايلاستارىن سالىپ تەكسەرىپتى. ولاردىڭ كوشە كۇزەتشىلەرىنەن سۇراستىرىپ ءجۇرىپ تاپقانى تىم سۋىق جۇمباق بولدى:
نۇريا كىرگىزىلگەن ساقشى بولىمشەسىنە ەرتەڭىنە ىمىرت ۇيىرىلە ۇزىن-قىسقالى ەكى قازاق پەن ءبىر ساقشى حانزۋ جىگىت بارىپ، جارتى ساعاتتان سوڭ شىعىپتى. سونان سوڭ ۇشەۋىنىڭ تىم اسىعىس جۇرىسپەن ساقشى باسقارماسىنا بارىپ كىرگەنىن دە كورگەندەر بار ەكەن. بۇگىنگى جيىرماسىنشى ساۋىرگە دەيىن نۇريانىڭ ۇرىمجىدەگى ساقشى ورىندارى مەن تۇرمەلەردىڭ ەشقايسىسىندا جوق ەكەنى انىقتالىپتى.
ءىىى
اسىعا كۇتكەن 17 ءساۋىرىمىزدى قادىر تۇنىندەي كۇزەتىپ وتكىزدىك. ءۇمىت-تىلەگىمىزدىڭ ورىندالمايتىن بولعان حابارىن بار كلاسس ەستىپ بولسا دا، كۇدەرلەرىن ۇزە الماي، تىڭداي كۇزەتەدى، ءۇرىمجىنىڭ تۇس-تۇسىنان تارس-تۇرس ەتە تۇسسە ەكەن دەپ ەلەڭدەيدى. ءسويتىپ، كۇلكىسىز كۇندەر، ۇيقىسىز تۇندەر ءوتتى. باسقا ۇرعان بالىقتاي مەڭ-زەڭ سەندەلىپ مەن ءجۇردىم.
نۇريادان دەرەك جوق. ازىن-اۋلاق دەرەگىنىڭ ءوزى اۋىر دەرتتەي ءتيدى. جەندەتتەردىڭ جايىن تۇرعىنداردان اۋلاق، تۇيىق كوشەدەگى سول ءبىر ساقشى بولىمشەگە اپارۋى مۇلدە دەرەكسىز جوعالتۋدىڭ كورىندەي ەلەستەيدى كوزىمە. اقىلباي ساقشى قىزمەتكەرلەرىنىڭ ءوز ىشىندەگى سىبايلاستارىن سالىپ تەكسەرىپتى. ولاردىڭ كوشە كۇزەتشىلەرىنەن سۇراستىرىپ ءجۇرىپ تاپقانى تىم سۋىق جۇمباق بولدى:
نۇريا كىرگىزىلگەن ساقشى بولىمشەسىنە ەرتەڭىنە ىمىرت ۇيىرىلە ۇزىن-قىسقالى ەكى قازاق پەن ءبىر ساقشى حانزۋ جىگىت بارىپ، جارتى ساعاتتان سوڭ شىعىپتى. سونان سوڭ ۇشەۋىنىڭ تىم اسىعىس جۇرىسپەن ساقشى باسقارماسىنا بارىپ كىرگەنىن دە كورگەندەر بار ەكەن. بۇگىنگى جيىرماسىنشى ساۋىرگە دەيىن نۇريانىڭ ۇرىمجىدەگى ساقشى ورىندارى مەن تۇرمەلەردىڭ ەشقايسىسىندا جوق ەكەنى انىقتالىپتى.
كەشىندە مەكتەپتىڭ داۋالىنان سەككىرىپ شىعىپ بارعانىمدا كۇلاننىڭ ايتقانى - وسى قۇردىم سۇم حابار. نۇرياش ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە جابىسا وتىراتىن قاتارلاس ورىندىقتاردا ەندى كۇلان ەكەۋمىز ءۇن-ءتۇنسىز سوپيدىق. مەن وكسىپ-وكسىپ قالعانىمدا، كۇلان سولق-سولق ەتە ءتۇستى. ەكەۋمىز بىرگە سولقىلداستىق سونان سوڭ. مەن كۇلاننىڭ الدىنا جىعىلا سولقىلدادىم دا، ول باسىمدى ەكى الاقانىمەن سيپالاي سولقىلدادى. «باۋىرىم» دەپ تە، «اعاتايىم» دەپ تە ايالاي جىلادى ول. ەكەۋىنىڭ قايسىسى ەكەنىمدى ويلاۋعا مۇرسام جوق، ايتەۋىر ەنەمدەي قامقور بەينەگە كەلىپ سويلەپ وتىرعانىن عانا ەستىدىم.
- جىلاماشى، سابىر ەتشى اعاتايىم! ...ءتىرى تۇرعانىندا باسقا ەشكىمگە كونە المايدى ول... سەنى تاپپاي توقتامايدى. ونىڭ جۇرەگى سولاي بەكىگەن، اسا قۋاتتى جۇرەك بولاتىن باۋىرىم!...
«ساياپىل» جەلى سايابىرلاۋ سوعىپ تۇر. شاڭىتتى قاراڭعى ىڭىردە مەكتەپكە قايتا ورلەدىم. كوشەدەگى ەلەكتر باعانالارىنىڭ شامى الاكەۋىم عانا قىزعىلت ساۋلە شاشادى. نانليڭنىڭ ۇزىن بويىنان ەشكىم كورىنبەپ ەدى. جەل جاقتان ماعان قارسى كەلە جاتقان ءبىر ادامنىڭ بايسالدى قادام دىبىسى ەستىلدى. سۇر كيىمدى جۋان بىرەۋ قۇلداپ كەلەدى ەكەن. ەلەكتر شامى ورناتىلعان ءبىر باعانا تۇبىنەن وتە بەرگەنىمدە تانىدى بىلەم، قىرىق-ەلۋ مەتردەي جاقىنداعاندا باسەڭ داۋىستاپ سويلەدى.
- تۇسىڭداعى قاقپاعا تەز كىرىپ ال!
جەل جاقتان انىق ەستىلگەن سوزىنەن مەن دە تاني قويدىم، رەپقات ەكەن. قاقپاعا لىپ بەرىپ كىردىم دە، قايرىلىپ تۇرا قالدىم.
- تازدى ەرتىپ كەلە جاتىرمىن،- دەدى رەپقات جاقىنداپ كەلىپ، ارتىنان باسپالاپ كەلە جاتقان شپيوندى بەرى جۇرگىزبەي توقتاتا تۇرۋ ءۇشىن بولسا كەرەك، ارتىنا قايرىلىپ تۇرا قالىپ، جەل جاققا ەستىلمەستەي ۇنمەن جالعاستىردى ءسوزىن. - بۇل تاز دەرەكتى بۇگىن تاپتى. سول ءۇشىن ءوزىم كورىنىپ، قىزىقتىرىپ ەرتىپ كەلەمىن. بۇل بۇگىن مەنىڭ تۇراعىمدى تاپپاق. ءساتى بولسا، ءۇنىن ءوشىرىپ، سەندەردى جەي المايتىن ەتىپ كەتەمىن. ءساتى كەلمەسە، حابارى جەتەدى. بەلگىلى بولىپ قالعاندارىڭ قاشىپ قۇتىلىپ شىعارسىڭدار. ال، قوش! ەندى ارىراق بارىپ جاسىرىن.
سوڭعى ءسوزىن جۇرە ايتتى دا، قۇلداي جونەلدى. مەن قاراڭعى بوساعاعا جابىسا كەتتىم. جيىرما شاقتى سەكۋنتتان سوڭ اياعىنىڭ ۇشىمەن جۇگىرىپ كەلگەن بىرەۋ قاقپا الدىنداعى جۋان ۇيەڭكىنى دالدالاپ تۇرا قالدى دا، قاقپادان ۇڭىلە قاراپ تاعى ىرشي جونەلدى. باسپالاي قاراسام، تاعى ءبىر تەرەكتىڭ دالداسىنا جەتكەن ەكەن. ءبىراز الىستاتىپ الىپ، مەن دە سول ادىسپەن ىلەسە بەردىم. «ءساتى كەلگەن-كەلمەگەنىن» بىلە قايتقىم كەلدى....
ارتىنا قايتىپ قاراماي، سۋىق جۇرىسكە تۇسكەن رەپقات ىرداشاۋزىدان باتىس جاق سىرت كوشەگە بۇرىلا تارتقان سياقتى. كوشە كۇزەتشىلەرى مەن ساقشى بولىمشەلەرىنەن تازدى الىستاتىپ اكەتۋى كەرەك قوي; عۇپىر سول كوشەنىڭ مۇيىسىنەن قىلتىڭداپ تۇردى دا ىرشي جونەلدى.
بىرنەشە قىسقا كوشەدەن وسىلاي ىرشىپ وتكەن تاز ۇلكەن ءتورت كوشەنىڭ باتىس جاق تارماعىنا شىعا كەلىپ، تۇلكىدەن كوز جازىپ قالعان تازىشا الاق-جۇلاق قارادى جان-جاعىنا.
«رەپقات سول جارىق كوشەدەن انىق كورىپ تۇرىپ اتپاق بولار، سول ماڭداعى ءبىر دالداعا تۇرا قالعان شىعار» دەگەن ويمەن توقتاي قالدىم. كوشەنىڭ ەكى باسىنا كەزەك قاراپ، قالت تۇرىپ قالعان تاز ءتورت كوشە جاققا جۇگىرە جونەلىپ ەدى، شاق ەتە ءتۇستى جان قۇرال داۋىسى.
مىلتىق شاق ەتكەندە-اق مىقتى شپيون جالپ ەتە تۇسپەسە، ىلە-شالا تاعى ءبىر شاق ەتە تۇسپەي قويار ما؟»
قاراڭعى كوشەلەر ارقىلى وزەن بويىنا تۇسە زىتىپ، نانليڭنىڭ باسىنان ءبىر-اق شىقتىم دا مەكتەپتىڭ شىعىس جاق ىرگەسىنە جوڭىشقالىقپەن جەتىپ، دارەتقانا داۋالىنان سەكىردىم. تەردەن مالمانداي بولعان كيىمىمدى شەشىپ، جاتاقحانادا كەرمە ارقانعا جايىپ جۇرگەنىمدە، ۇيقىسىز اۋناقشىپ جاتقان ساباقتاستار تۇگەل قارادى جۇزىمە. ابدىعۇپىردى ءوزىم اتقانداي-اق سۇرلانىپ، تىم سۋىق كورىنگەن سياقتىمىن. كورپەگە كىرىپ مەن دە اۋناقشي ءتۇستىم.
- نە بولدى؟- دەپ قاسىمدا جاتقان قۋات قانا سىبىرلاپ سۇرادى. جايشىلىقسي قايتارعان جاۋابىما قاناعاتتانباي، انىقتاپ قايتالادى سۇراۋىن، - تىم قاتەرلى جول باسىپ كەلگەن سياقتىسىڭ عوي؟
- جوق، قاتەر جوق، قامسىز ۇيىقتا،- دەي سالىپ، جاۋابىما ءوزىم دە قاناعاتتانباي، ەڭ جاقىن سىرلاس تۋىسقاننىڭ كوڭىلىن تىنىشتاندىرعىم كەلدى. - قاتەرلى جاۋىڭ ءولتىرىلدى،- دەپ ۇستەمەلەگەنىمە ەلەڭ قاقتى قۋات.
- تاز با؟... كىم ءولتىردى؟
- باسقا بىرەۋ ءولتىرىپتى... قالعانىن كەيىن ەستىرسىڭ، ۇندەمە...
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ىنتىقبايعا دا وسىنى ايتتىم.
- ياپىر-اي، جاقسى بولعانى-اي!- دەپ قۋاندى ول. - ءتىرى تۇرسا كوبىمىزدى قيراتار ەدى ول شوشقا!...
سول كۇننىڭ كەشىندە جەتكەن انىق حابار ءبىزدىڭ بۇل قۋانىشىمىزدى قۇلدىراتىپ، تاعى دا كۇدىككە سالدى:
تاز مۇلدە ءتىلسىز كەتپەپتى. ۇلكەن كوشەگە ەداۋىر بۇرىن شىققان رەپقات ءتورت كوشە جاققا ءسال ويىسا بارىپ، قارسىداعى تاعى ءبىر قاراڭعى كوشەنىڭ مۇيىسىنە دالدالانعان ەكەن، الاق-جۇلاق جۇگىرگەن عۇپىر تازدى ءوزىنىڭ تۇسىنان وتكىزىڭكىرەپ بارىپ اتىپتى. تۋ سىرتىنان جۇرەگىن كوزدەي اتىلعان وقتان شالقالاپ بارىپ قۇلاپتى جاۋى. مىلتىق داۋىسىن ەستىپ، ىسقىرىق تارتا جۇگىرگەن ءۇش-ءتورت ساقشى ىلە-شالا جەتىپتى. بىرنەشە رەت جۇلقىلاپ سۇراعاندا، «رەپقات» دەگەن ءبىر اۋىز جاۋاپ شىعا قالماسى بار ما! «ول قاي جاققا كەتتى» دەگەن سۇراۋلارىنا ءتىل قاتا الماي ءۇزىلىپتى، قولى قايمانا ەربەڭ ەتىپتى دە، سىلق ءتۇسىپتى.
بۇل حابار رەپقاتتىڭ امان قۇتىلۋىنان دەرەك بەرگەندەي ۇمىتتەندىرىپ ەدى. بۇل ءۇمىتىمىز تاعى بۇلدىرىپ بارىپ ءوشىپ، ءولىم دەرەگىنە اينالدى.
كۇنى بۇرىن دايىنداپ قويعان اتىنا مىنە قاشقان رەپقات وسپاننىڭ بوعدا تەرىسكەيىندە جۇرگەن ءبىر توبىنا قاراي جونەلگەن ەكەن، تاڭ اتا جەمسارىدان ۇستالىپتى. «اتتەگەنەنى» ەكىنشى رەت ايتتىم مەن.
وسى «اتتەگەنە» ەكىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ تاعى قايتالاندى: وتكەن كەشتە اسكەري مەكتەپتەن ەكى ۇيعىر جىگىت تۇتقىندالعان ەكەن. قاسىمىزداعى شينجياڭ ينستيتۋتىنا ەجەلدەن تانىس قارا ماشينا ءتۇن ورتاسىندا تاعى كەلىپ، ماحمۇت اتتاس ەكى وقۋشىنى الا جونەلىپتى.
بۇل «اتتەگەنەلەر» ءۇشىنشى كۇنى تاڭەرتەڭ ءتىپتى ۇدەي ءتۇسىپ «قاش-قاشتى» الا جەتتى.
جەكسەنبىنىڭ تاڭەرتەڭى ەدى، مەكتەپتەگى بارلىق وقۋشىنى «شۇيموگۋ اراسانىنا» اپاراتىن بولىپ، تاماقتى ەرتە بەرگەن. ساپقا تىزىلۋگە ىسقىرىق تارتىلدى. جاتاقحانادان شىعا كەلگەنىمدە، وتكەن كۇزدە المەنگە جولىقتىرعان ءتىلشى قولىمنان ۇستاي الدى. اتى يىسقان ەكەن، كەيىنىرەك تولىق تانىسىپ العانبىز. الاڭعا قاراي ءوتىپ جاتقان ساباقتاستاردان وقشاۋلاپ شىعارىپ، اسىعا سويلەدى ماعان:
- ەكى-ءۇش كۇننەن بەرگى احۋالدى ەستىگەن شىعارسىڭ. قارا ماشينا وسى وتكەن كەشتە ءبىزدىڭ زاۆودتان ءۇش جۇمىسشىنى اكەتتى. اسكەري مەكتەپتەن تاعى ەكى وقۋشىنى، «جاڭا نۇر» ەلەكتر ستانسياسىنان ءبىر جۇمىسشىنى اكەتىپتى. الداعى كەشتە وسى مەكتەپكە كەلمەك ەكەن. اڭدۋعا كوبىرەك ءتۇسىپ جۇرگەندەرىڭ تەزىرەك قۇتىلىپ كەتىڭدەر. حايىر، قوش!
يىسقان وسىنى ايتا سالا ءجۇرىپ كەتتى. بەت-جۇزدىگى سياقتى ءبىر كنيشكاسىن قولىنا ۇستاي جونەلدى. ساباقتاستاردىڭ ساپقا تۇرىپ قالعانىنا «اتتەگەنەنى» تاعى ءبىر ايتا جەتتىم مەن. ءتىزىلىپ كوشەگە شىقتىق. جياۋگۋاندار سويلەستىرمەي ساقىلداپ كەلەدى. سوۆەت ەلشىلىگىنىڭ قاقپاسى مەن قورعانىن تۇس-تۇستان اسكەر اڭدي قالعانىن كورىپ، «اتتەگەنەنى» تاعى ايتتىم. «شۇيموگۋدەن كەلە سالا سوعان كىرىپ، قۇتقارۋىن وتىنسەك، ءبىر ءجونىن ايتار ەدى عوي... بىراق، قايتكەندە دە.. نۇرياشىم ىزدەۋسىز قالعانى ما ەندى؟!... قايران نۇرياش!... نۇرياشىم! - دەگەن زاردەي اششى وكىنىش ازابىنان قينالىپ ماڭداي تەرىم بۇرق ەتە ءتۇستى. - جوق، ءتىرى بولسا تاپپاي قويماسپىن!...»
جۇرەگىمدى قاتەر مەن قاسىرەتتىڭ قۇيىنىنداي جۇلقىلاعان ءبىر جارىم ساعاتتىق جولدى باسىپ، بۇرالا تولقىعان ءمولدىر بۇلاقتى سايعا تۇستىك. ەركە نازدى بۇل سۇلۋمەن دە، بۇرشىك اتقان قالىڭ تەرەگى بار جاسىل پۇلىستەي جاساڭمەن دە شارۋامىز بولعان جوق. كوكتەمنىڭ ساسكەگە كوتەرىلگەن جايما-شۋاق كۇنى جادىگويشە وتىرىك كۇلىپ، كەش باتقانشا وسىلاي الداي تۇرايىق دەيتىن سياقتى. كوڭىلىمدەگى الاي-دۇلەي بوران وسىلاي سەزىندىردى.
ىنتىقباي مەن قۋاتقا ايتىپ، تۇتقىندالار دەگەن بىرنەشە ساباقتاستى جوعارى جاقتاعى وڭاشا ءبىر قويناۋعا ءبىر-بىردەن شاقىرىپ جيۋعا كەلىستىك. يۋسۋف قاسىم دا حاباردار ەكەن. ولار ءوز جاعدايلارىمەن ساناسىپ كورمەك بولدى. يۋسۋف قاسىمنىڭ وزىنەن باسقاسى تىم كوزگە تۇسە قويماعان سياقتى.
قويناۋداعى قالىڭ توعاي اراسىنا تۇسكە جاقىن جيىرما شاقتىمىز جيىلدىق تا، بار قاتەردى ورتاعا جيىپ سالىپ، تالقىلاۋعا كىرىستىك. قاشىپ قۇتىلماسا بولمايتىن ايقىن حاۋىپتىلەر ون عانا ەكەنبىز. بىرگە قاشقان كوپ ادامنىڭ كوزگە ءتۇسۋى وڭاي عوي. باسقاسىن قوزعالماي وقي بەرۋگە كوندىرىپ، قوش ايتىستىق. ىنتىقباي ءوزىنىڭ قالادا قالاتىن جانتەكەي تۋىستارىنا كامەندى مىقتاپ اڭدىپ ۇستاۋدى تاپسىردى. «ۇرلانعان قىزدىڭ» تۋىسقاندىعى جونىنەن كامەندى ولاي تۇساۋدىڭ ەشقانداي قورقىنىش ەمەس ەكەنىن، باس قىلمىستىڭ ءىزى سونىكى ەكەنىن مەن دە دالەلدەپ، تولىق ءتۇسىندىردىم.
قالاتىن ساباقتاستار جىلاي-جىلاي ءتۇستى سايعا. ءبىز ونىمىز بىردەن-ەكىدەن ءبولىنىپ، قالاعا قايتا زىتتىق. جاتاقحانادان الاتىن كيىم-كەشەگىمىز، ىڭعايلاستىراتىن مۇلكىمىز بار عوي. مەن الدىمەن كۇلانعا قوش ايتىپ، شىعا قالسا نۇريانىڭ مەنى الاڭسىز كۇتۋىن تاپسىرىپ شىقتىم...
ەكىندى كەزىندە ىنتىقباي ەكەۋمىز مەكتەپتىڭ سىرتىنداعى باحۋلان سايىن سەرۋەندەگەن بەينەمەن ورلەي تارتتىق. ماقتالى مەشپەت كيىپ العانبىز. ساباقتاستاردىڭ جاستىعى استىنان ەكى-ەكىدەن العان ءتورت قانا مومىدان باسقا جۇگىمىز جوق. ولار دا جان قالتادا. سوندا دا قالا شەتىندەگى قارۋلى قاراۋىلداردان ءوتۋ قيىن كورىندى. سايدىڭ ەكى جاعىنداعى ەكى توبەدەن ەكى پوتاي ءتونىپ تۇر. قالىڭ قارا اعاشتىڭ دالداسىمەن ءوتىپ كەتپەكشى ەدىك، ءدال سول تۇسقا كەلگەندە توعاي سيرەي قالادى ەكەن، الاڭقىعا شىعا كەلدىك.
- قۋىپ بەر مەنى، شىبىق جۇلىپ الا قۋ! - دەپ كەيىن قايتا قاشتىم. سولاي ويناپ جۇرگەن بالا بولىپ، قالىڭعا قايتا كىرسەك، بىزگە باسپالاي ەرىپ امىرقان كەلەدى ەكەن.
- قالمايمىن سەندەردەن،- دەپ جىلاپ جىبەردى ول. ارى ايتىپ، بەرى ايتىپ كوندىرە الماعان سوڭ، قوسا جىلاستىق تا، تالابىن قابىل الىپ، ارەڭ ۋاتتىق.
- ءجا، ىنتىقباي، ەندى وسى ەكەۋمىزدىڭ شاپكىمىزدى بۇلاڭداتىپ الا قاش، الگى جەردەن وتەمىز!- دەي سالىپ، ەكى شاپكىنى ەكى قولىنا ۇستاتا قويدىم. ءبىرىمىزدى ءبىرىمىز قۋىپ جەتىپ، الگى قاتەرلى الاڭقىعا قايتا شىقتىق. ىنتىقبايدى قۋىپ جەتىپ، ادەيگىدەي الىسا ءتۇستىم. ول جۇلقىنىپ شىعىپ، تاعى قاشا جونەلدى. قوس قاراۋىل اراسىنان سولاي وتە شىقتىق تا تاعى ءبىر قالىڭعا سۇڭگي جۇگىرىپ بەلدەن استىق.
باسقا جولداستارى كۇتەتىن ۋاعدالى جەرىمىز «تاقىر كولدىڭ» شىعىسىنداعى قۇرعاق توعان ەدى. ارتتاعىلارىمىز قاراۋىل بەكىنىستەرىنەن ءىڭىر قاراڭعىسىندا ءوتىپ، ارەڭ تاپتى. كونبەي ەرىپ شىققان تاعى ءبىر ساباقتاسىمىزبەن ون ەكى بولىپ، قالاي ءجۇرۋ تۋرالى تالقىندى باستاعانىمىزدا تاسىر-تۇسىر ات ءدۇبىرى ەستىلدى. ىنتىقباي جاتا قالىپ تىڭداپ، «بەس اتتى قۋعىنشى» ەكەنىن ايتتى دا، جانىمىزداعى قۇرعاق توعانعا قۇلاي كەتتى. ءبارىمىز سوعان بۇك ءتۇسىپ جاتا قالدىق.
ەكى جاعاسىنا مىقىر شەگىرشىندەر وسكەن تەرەڭ توعان ەدى. قۋعىنشىلار جاياۋلاپ ءتۇسىپ تىنتپەسە، قاراڭعىدا ەشقايسىنىمىز كورىنبەيتىندىگىمىزدى بىلە جاتساق تا، جۇرەكتەرىمىز سول اتتاردىڭ تۇياعىمەن بىرگە دۇرسىلدەيدى. بەس اتتى اسكەر ءدال جانىمىزدان شاپقىلاپ وتە شىقتى. ىلە-شالا ەكىنشى جاعىمىزدان دا سونداي ءدۇرسىل شىعىپ، تاعى بەس اتتى اسكەر شاۋىپ ءوتتى. ساباقتاستار اراسىندا كۇبىر ۇدەي ءتۇستى دە، ۇشەۋى توعاننان شىعا قاشتى.
- ءىز تاستاپ شىعىستاعى قىزىل بوكتەرگە شىعىپ الايىق،- دەيدى بىرەۋى. جاپ-جازىق تاستاق تاقىردا بادىرايىپ كەم بولعاندا ەكى ساعات جۇرەر ەدىك وعان دەيىن.
- اتتى اسكەرلەر باسسالماي ما؟- دەپ ۇشەۋىن ءوزىمىز باسسالدىق تا، توعانعا قايتا ءتۇسىرىپ جاتقىزدىق.
- ەندى اتتارىنان ءتۇسىپ، وسى توعاندى تىنتە قۇلديلادى، - دەدى سەرالى.
- گوميندان اسكەرىندە ونداي جۇرەك بولۋشى ما ەدى؟ - دەپ شاقان زىقىنادى وعان. - ونان دا ءىرى-ءىرى تاس جيىپ جاتىڭدار قاستارىڭا... تاياپ كەلە قالسا باستارىنا پەرىپ-پەرىپ جىبەرىپ، مىلتىقتارىن تارتىپ الايىق!
- سويلەمە! - دەدى ىنتىقباي وعان زەكىپ. - قايتا قۇلداپ كەلەدى.
مەن شاقاننىڭ پىكىرىن قۋاتتادىم:
- ءيا، ساقتىقتا قورلىق جوق، تاس جيا جاتىڭدار... ءبىز اكوپتامىز عوي، ولاردىڭ مىلتىعىنان ءبىزدىڭ تاسىمىز دالىرەك تيەدى. بىراق، قويانبا-قولتىق كەلمەي كورىنىپ قويماڭدار!...
بەس-بەستەن شۇبىرعان ەكى تىزبەك اسكەر ەكى جاعىمىزدان تاسىرلاتىپ قايتا قايتتى.
- ەندى بۇلار قايتادى، «ماڭايدىڭ ءبارىن ءتىنتىپ شىقتىق، بۇل جاقتا ەشكىم جوق» دەپ باياندايدى شىراقتار، دەپ قۋات ورنىنان تۇردى، - وعان باستىقتارى سەنە قويمايدى. قالعانىن مىنا قىزىلعا شىعىپ الىپ سويلەسەلىك!
- جات! - دەدى ىنتىقباي وعان. - كول جاقتان جاياۋ اسكەرلەر ورلەپ كەلەدى.
ءبارىمىز تىم-تىرىس تىڭداي قالدىق. باتىس جاقتاعى تاستاق ارقىلى جاياۋ ادامداردىڭ ورلەپ كەلە جاتقانى راس ەكەن. شىعىس جاعىمىزدان دا ەكى ادامنىڭ سويلەسكەن دىبىرى ەستىلدى.
- وسى توعاننان شىقپاي ورلەپ كەتەيىك،- دەپ الدىعا تۇسە جونەلدىم مەن، - قورشاۋدا قالاتىن سياقتىمىز.
ءبارىمىز بۇعىنا شۇباي جونەلدىك. دىبىرىمىزدى بىلدىرمەي ون مينۋتتاي جۇگىرىپ، توعاننىڭ ءبىر بۇرىلىسىنا جەتكەندە سۇر كيىمدى ءبىر ءداۋ شىعا كەلدى الدىمنان. قولىمداعى تاسپەن سالىپ جىبەرۋگە وڭتايلانىپ، شوقشيا قالدىم. ارت جاعىمنان شاقان ىرشىپ ءوتىپ، ءداۋدىڭ القىمىنان الا ءتۇستى.
- ءۇي-ءۇي، - ءبىز،- دەپ قازاقشا سويلەي قىرىلدادى ءداۋ. ونىڭ ارتىنان تاعى ءبىرى شىعا كەلدى.
- ءۇي، شاقانبىسىڭ؟...
ۇڭىلىسە قاراپ كۇلىستىك. اسكەري مەكتەپتەن قاشقان ەكى جىگىت ەكەن. سۇر كيىمدى ءداۋى - اقاي، ارتىنداعى قارا كيىمدىسى - ماقاي بولىپ تانىستى. وتىرا قالىپ، قالاي قاشارىمىزدى ەندى اقىلداسا باستاعانىمىزدا جوعارى جاعىمىزدان تاعى ءبىر كۇبىرلەر ەستىلدى. كول جاقتان شىققان «جاياۋ اسكەر» توبى وسىلار شىعار دەسىپ، ءۇن-ءتۇنسىز تىڭدادىق. ولار العاشقى بايقالعان ورنىنان الىستامادى دا جاقىندامادى. «جانباعار شەرىكتىڭ ءبىر توبى شىعار، وتىرىپ-وتىرىپ ۋاقىتتى تولعاندا قايتار» دەپ توپشىلادىق. توعاننان شىعا جونەلسەك، كۇرسىلدەتىپ جىبەرەر دەگەن ويمەن ۇزاق تىڭداپ ەدىك، ولار قوزعالا قويمادى. تاڭ قىلاڭىنان اسىعىپ، سىبدىرسىز شىقتىق تا، ەكىدەن-ۇشتەن عانا سىتىلىپ تاۋعا قاراي تارتا جونەلدىك...
ءبىزدى قاتتى قاۋىپتەندىرگەندەر قارۋسىز ءتورت-بەس قانا ادام ەكەن. ولار دا سول توعاننان شىعىپ بىزگە ەپپەن ىلەسە بەردى. بىزدەي قاشقىن ەكەنىن بىلسەك تە، تاڭ اعارىپ، قىزىل تاۋدىڭ ەكى-ءۇش قىرقاسىنان اسقان سوڭ عانا ءتىل قاتىستىق، شينجياڭ ينستيتۋتىنىڭ وقۋشىلارى، مۇسا اتتى قازاق جىگىت پەن ەكى تاتار، ەكى ۇيعىر جىگىت ەكەن. ولار دا ءبىزدى ءبىلىپ ىلەسىپتى.
وتىرا قالىپ باعدارىمىز تۋرالى سويلەستىك. سانىمىز وننان وتىزعا ءبىر-اق شىقتى عوي، قۇرالى دا، كولىگى دە جوق مۇنشالىق كوپ ادامنىڭ بىرگە ءجۇرۋى اپاتتى ەكەنىن ايتتىم مەن. تاماق تابۋ دا، ءتىپتى جاسىرىنىپ ءجۇرۋ دە قيىنعا تۇسەتىن سياقتى. مەنىڭ ءوز ويىم تورتتەن-بەستەن عانا ءبولىنىپ كەتۋ ەدى. سوندا عانا شاعىن توپپەن تاۋ بوكتەرىندەگى قازاقتارعا پانالاي ءجۇرىپ جەمسارى جاققا وتسەم، جاناشىر-جاقىن دا، سولار ارقىلى نۇرياش تا تابىلاتىن سياقتى سەزىلەدى.
بۇلاي بولىنۋگە جولداستار كونە قويمادى، جول باعىتى جاعىنان ەكى ءتۇرلى پىكىر قويىلسا دا، «مىناداي اجەپتاۋىر قۋاتتى توپتىڭ» بولىنبەۋى جاعىنا ءبارى ءبىر-اق اۋدى. ەندى جول باعىتىن بەلگىلەۋ جونىندە كەڭەستىك. سەرالى باس جەتى-سەگىزى ەرەنقابىرعانى بوكتەرلەي بارىپ، ماناستان ءوتۋدى قۋاتتادى.
- ول جاق سوعىس مايدانى،- دەپ قىرما ساقالدى، سارى اقاي گۇج ەتە ءتۇستى، - ول جاققا قاشىپ بارىپ ۇستالساق، گوميندان تابىندا اتىپ تاستايدى.
- بىرنەشە كۇندىك ۇزاق جولعا ازىق تا تابىلمايدى، - دەپ قۋات قۇپتادى ونى، - ۇرلاساڭ-اق قولعا تۇسەسىڭ، مۇنى ءتۇسىنىپ قويىڭدار، شىراقتار!
وسىنى ءبارى ءتۇسىنىپ، «مىنا بوعدادان عانا اسىپ تۇسە سالۋعا» تۇگەل رازىلىق ءبىلدىردى. توتەنشە ريزا بولعانى - اقاي مەن ماقاي. بوعدانىڭ تەرىسكەي بوكتەرىندە وسپان پارتيزاندارى كوپ ەكەن. مىنالار وسپاننىڭ جاقىن تۋىستارى بولىپ شىقتى.
- مۇسىلماندىق اسىرەسە شاشىمىزدى جۇلۋدان، «تەرىس وقىعان» دەپ ۇرۋدان، «كومەنەس» دەپ قۇرتۋدان قورعايسىڭدار عوي، - دەپ قالجىڭداسىپ، كۇلىستىك. بۇل كۇلكىگە تاتار، ۇيعىر جولداستار كوپ ۇلەس قوسىپ، اشىلا ءتۇستى.
- ول جاعىنا مىنا مۇسا دا مىقتى كەپىل، - دەپ ىنتىقباي تانىستىرا سويلەدى. - التايدىڭ مىقتى «بىرەۋىنىڭ» بالاسى ەكەن. بۇل ءبىزدى وسى جولدا ازىقپەن دە قامداي الادى. وسى تاۋدا اكەسىنىڭ تامىر-تانىسى كوپ كورىنەدى:
- جولداستار، وسى تاۋدان اسىپ تۇسكەنشە ەشكىمگە كورىنبەيىك، - دەپ ءوتىندىم مەن. - قازاقتىڭ «ۇزىن قۇلاعى» تەلەفوننان دا جۇيرىك ەكەنىن بىلەمىز عوي، ءبىر تىڭشىنىڭ قۇلاعىنا سۇرىنسەك-اق اسكەر سۇيرەپ الا جونەلەدى.
بۇل پىكىرىمدى تانىسى كوپ دەلىنگەن مۇسا دا قۇپتادى.
- بۇل تاۋ بيىل قىستان جۇتاپ شىققان. كوتەرىپ جۇرە الاتىن اتتى بىلاي قويىپ، جىلىگى تاتيتىن ۇساعى دا جوق... كۇن باتا اتتانىپ، ءتۇن ورتاسىنا دەيىن شولاقتەرەككە جەتسەك، ەرتەڭ ساسكەدە سانگەسارىعا جەتىپ تاماقتانامىز. سەنىمدى اۋىلدار بار. بىراق، شولاقتەرەككە جەتكەنشە شولگە شىداڭدار،- دەپ كوسىلە سويلەدى ورتا بويلى، جاراۋ قارا مۇسا، - بۇل قىزىل - قۇرعاق تاۋ. كەيبىر سايىنداعى كىشكەنە باستاۋدى قورشاپ اۋىلدار وتىرادى. وعان تۇسسەك-اق كورىنىپ قالامىز.
وسىلاي كەلىستىك تە، كۇن باتقانشا ۇيىقتاپ الۋ ءۇشىن، جەلكەمىزدەگى بيىك جوتاعا قوس-قوستان كەزەكتەسىپ قاراۋىل قويدىق.
ۇيقى كەلەر ەمەس، كوڭىلىم ۇيقى-تۇيقى بولدى دا جاتتى. كوزىمدى جۇمسام-اق قارا كيىمدى جەندەت نۇرياشتى قىلقىندىرىپ جاتقانداي، كەيدە جىبەك بۇرىمىن قاندى قولىنا وراپ الىپ، سۇيرەتىپ جۇرگەندەي ءارتۇرلى ەلەس پايدا بولادى دا باسىمدى كوتەرىپ الامىن. «نۇرياش... جانىم» دەپ ايقايلاپ جىبەرگىم كەلەدى. تاعى ءبىر مەزەتتە اقىل قاينارىنداي كەڭ كوگىلدىر كوز جاسپەن مولتىلدەپ، كىرپىك قاقپاي قادالادى ماعان. ەندى اشىلىپ كەلە جاتقان قىزىل گۇلدەي ەرنى الدە ءبىر ويىن بىلدىرمەك بولىپ ايتا الماي تۇرعانداي ەمەۋىرىنمەن بۇرىلەدى. ونىسىنان «ءسۇيشى» دەگەندەي ەركە ناز سەزىلەدى. «كەتەيىكشى، تاۋعا شىعا تۇرايىقشى» دەگەن سىبىر ەستىلگەندەي بولادى. «اتتەگەنە» دەپ وتىرعان جەرىمدەگى تاستى دا قويىپ جىبەرەمىن. - «سونىڭ ايتقان جەرىنە بارا تۇرساق، مۇنداي دەرەكسىز ايرىلۋ بولماس ەدى عوي، دۇنيە!... قۇتىلۋدىڭ ءساتتى ءبىر جولى سول جەردەن-اق تابىلار ەدى عوي!...»
وكىنىشپەن ويران-بوتقام شىعىپ وتىرعانىن قارسى تۇسىمدا جاتقان مۇسا كورىپتى. قاسىما كەلىپ وتىرىپ، تەمەكى وراپ ۇسىندى. تارتپايتىنىمدى ايتتىم.
- ءبىر سورىپ كورشى، سەندە ءبىر اۋىر وكىنىش بار سياقتى، - دەپ كۇرسىندى، - تاستى جۇدىرىقتاپ وتىرسىڭ؟
تەمەكىسىن الىپ، شاققان شىرپىسىنا تۇتاتتىم. قۇسالىعىم اشىلسا دا، قۇپيالىعىمدى قازىرشە ساقتاعىم كەلدى. نۇريا جايىن جەمسارىعا جاقىنداعاندا ءبىر ءجونىن تاۋىپ ايتسام، كومەگى تيەتىندەي، قابىلەتتى وتكىر جىگىت ەكەنىن بايقادىم. مەنەن جاسى دا ۇلكەن، كورگەنى كوپ ازامات سياقتى.
نەشە كۇننەن بەرى ۇيىقتاماي، قاتتى شارشاعان باسقا جولداستارىم تۇگەل قورىلداپ جاتىر. اتىمنىڭ بيعابىل ەكەنىن باعانا تانىسقاندا ەستىگەن مۇسا مەنى وتكەن كۇزدەن بەرى بىلەتىنىن ايتتى. ءوزىن دە قىسقاشا تانىستىرىپ، شينجياڭ ينستيتۋتىنداعى جاسىرىن ۇيىمنىڭ ۇيتقىسى ەكەنىن سەزدىردى. مۇنى ماقتان ءۇشىن ەمەس، مەنىڭ اۋىرىمدى جەڭىلدەتۋ ءۇشىن ايتتى. سويلەگەن سايىن كوزىنەن وت جانىپ، ءجۇزى نۇرلانا ءتۇسىپ، تۋعان ەلىنە ارناعان كىرشىكسىز تازا جۇرەگىن جايىپ سالىپ، تامساندىرا ءۇيىرىپ اكەتتى. تارحشى ەكەن، قازاقتىڭ وتكەن، اپاتتى عاسىرىن ءبىراز ءسوز ەتتى.
- ...ءبىز دۇنيەجۇزى شيىرشىق اتىپ شيەلەنىسكەن، ازاتتىق پەن اپاتتىڭ ەڭ اۋىر، ەڭ جاۋاپكەر كۇرەسى ورشىگەن عاسىردا تۋىلىپپىز،- دەدى ءسوزىنىڭ سوڭىندا. - تۋعان ەلىمىزدىڭ ءومىر ءسۇرۋ بولاشاعى ءبىزدىڭ، بىزدەي سانالى، كوزى بار ۇرپاقتارىنىڭ وسى كۇرەسىنە عانا بايلانىستى. ەڭ باياندى بوستاندىق ماركسيزم مۇراتىندا بولسا، بىزگە ەڭ ۇلكەن اپات امەريكان قارۋلاندىرعان گوميندان شوۆينيزمىنەن ءتونىپ تۇر. ءبىز وسى كۇرەس مىندەتىن ءوز ەركىمىزبەن ارقالاعان جاندارمىز. بۇل - تۋعان ەلىمىزدىڭ ارتىپ وتىرعان مىندەتى. ازامات سانالاتىن ادامعا ءدال قازىر بۇدان ۇلى مىندەت جوق. بۇل جولدا ولسەك وكىنىش تە بولماق ەمەس. ءومىردىڭ ءولىمدى جەڭۋى ءۇشىن قاجىماس قايرات كەرەك....
قانشالىق سۇيىنە تىڭداپ وتىرسام دا، مىناۋ ۇگىتكە ىشىمنەن نامىستانعانداي بولدىم. ءوزىمنىڭ ۇيرەنشىكتى تۇجىرىمىم ەسىمە تۇسە كەتتى.
- دۇرىس ايتاسىز، كۇرەسسىز كۇن جوق،- دەپ يزەكتەپ، شيراي قوستادىم ونى. - كۇن جوق بولاتىن سەبەبى، ەل جوق!
- مىنە، جارادىڭ!- دەپ مۇسا مۇنىما رازى بولا كۇلدى. - ولاي بولسا، وسى جۇدىرىقتارىمىزدى تاسقا ۇرىپ قور ەتپەي، جاۋدىڭ باسىنا ۇرالىق!
مەن جەڭىلگەنىمدى سەزىپ، ىشتەن موي كۇلىمسىرەدىم.
- ءوز تاعدىرىم ءۇشىن اشۋلانىپ وتىرعان جوقپىن... كەيىن تۇسىنىسەرمىز،- دەپ جەڭىل كوتەرىلدىم ورنىمنان.
كۇن باتىسىمەن بوعدانىڭ وڭتۇستىك قويناۋىنداعى شولاقتەرەككە قاراي تارتىپ بەردىك. قۇرعاق قىزىلدىڭ قىرقالارىنان اسىپ، جازىققا شىعا جونەلگەنىمىزدە ماقاي ىلەسە الماي، ارتتا قالا بەردى. سۇزەكتەن تۇرعانىنا ەكى-ءۇش كۇن عانا بولعانىن اقاي ەندى ايتتى. كەزەكتەسىپ ەكى-ەكىدەن قولتىقتاي ءجۇرىپ ەدىك، شويداي قارا جىگىت ءتىپتى اۋىرلاي ءتۇستى. «ءبىراز دەم الىپ، ۇرىمجىگە قايتىپ كەتەيىن، مەن ءۇشىن بوگەلمەڭدەر، جولدارىڭ بولسىن» دەي بەرەدى. ونىڭ جالعىز قالۋىنا اقاي كونەر ەمەس. ەكەۋىن دە قالدىرايىق دەسەك «وسپانعا اپاراتىن بەت-جۇزدىگىمىز» دەپ ىنتىقباي باستاتقان كوپشىلىك اۋىلداستارى كونەر ەمەس. ايتىسا-ايتىسا ءتۇننىڭ جارىمىن وتكىزدىك.
- ەندى مىنا ميداي دالادا تاڭ اتقىزساق، ۇستالامىز،- دەدى مۇسا، ەشبىر لاج تابا الماي، قاتتى ساسقانىن ءبىلدىردى. داعدارىپ تىم-تىرىس وتىرىپ قالدىق. ايسىز قاراڭعى اسپان دا تىم-تىرىس، جۇلدىزدار جۇدەپ، ءنارسىز، كۇڭگىرت قارايدى. تەرىسكەي جاعىمىزدان يت ۇرگەنى ەستىلدى.
- وسىندا «سارى دۇكەننىڭ» بىرنەشە قورا قويى كوكتەيدى،- دەدى اقاي، - سودان ءبىر عانا قوي ۇرلاپ جەپ، ماقايدى دەم الدىرايىق تا، ەرتەڭ جۇرەيىك!
- سۋ قايدا؟- دەدىم مەن. بۇعان مۇسا جاۋاپ قايىرىپ، اقايدىڭ پىكىرىن ەرىكسىز قۋاتتاعانىن سەزدىردى:
- انەۋ بيىك قىزىلدىڭ تەرىسكەيىندە ءسۇرى قار مول بولۋشى ەدى. ول ءالى ەرىپ بىتپەگەن شىعار...
سول بيىككە قايتا ورلەپ بارىپ «ماقايدى قالجالاۋدى» قۇلشىنا قۇپتادى كوپشىلىك. ونى قۋات پەن سەرالىگە قولتىقتاتىپ، توتە جونەلتتىك تە، باسقامىز يت ۇرگەن جاققا تارتتىق.
جارتاس تۇبىندەگى جالعىز كيىز ءۇيدىڭ الدىندا ءبىر قورا قوي جاتىر ەكەن. وسى ەڭ شەتكى قورانى تورىدىق، امالسىزدان وسى «كاسىپتىڭ» شەبەرىن ىزدەستىرىپ، ءبارىنىڭ دە قىران ۇرى بولىپ بەلسەنگەنىنە قۋانىپپىز، شىقپاي جاتىپ ءتۇپ-تۇگەل اشىققانىن ءبىلدىرۋى ءتىپتى «قۋانىش» سياقتى. تاڭداپ ءجۇرىپ ءۇش قويدى ءبىر-اق كوتەرىپ شىقپاق بولعان شاقانعا ىنتىقبايدى قوسىپ، «بىرەگەي بىرەۋىن» عانا اكەلۋدى تاپسىردىق.
قوتاننىڭ ار جاعىنان كورىنىس بەرىپ، يت الداندىرۋعا ەكى تاتارىمىزدى جىبەرىپ ەدىك، ولار ءۇش ءيتتى شۋلاتا شۇبىرتىپ تۇپ-تۋرا ءوزىمىز جاققا ەرتە قاشتى دا باسپالاپ جاتقان «ۇرىلارىمىزدىڭ» ۇستىنەن ءتۇسىردى.
- ءۇي، ءبۇيتىپ ۇرى بولعانىڭدى... - دەپ ولارعا «ەڭ مىقتى ۇرىمىزدىڭ» ءوزى اقىرىپ جاتىر، - ارى قاراي قاش!
- بالە... ۇرى قوتان شەتىندە وسىلاي اقىرا ما؟ - دەپ شاقانعا اقاي داڭعىرلادى.
مۇسا ەكەۋمىز «ۇرىلاردى» دا، قارا كورسەتۋشىلەردى دە شەگىندىرىپ جىبەرىپ، ءبىر قيىردان مەشپەت سۇيرەتە قاشىپ ەدىك، يتتەر ەندى ءبىز جاققا جۇگىردى. قوتاننىڭ ارجاق سىرتىنا اكەتىپ، الىستاتا بەردىك.
ءۇش يت پەن ەكى «فيلوسوفتىڭ» قانشا «ىرىلداسقانىن» كىم ساناپتى، ايتەۋىر ەڭبەگىمىز جانعانداي، شىعار تۇسقا قايتىپ كەلسەك، ءبىر توپ «سايىپقىران» ۇرىنىڭ ورتاسىندا سۇيەگى ارسيعان ءبىر ساۋلىق تۇر ەكەن. باۋىرىنا كەزەك-كەزەك قول جۇگىرتىپ كۇڭگىرلەسەدى. جەلىنى سالاقتاعان جانۋاردىڭ قوزىسى بار ەكەنىن، ارتىنا قاراپ ماڭىراي بەرۋىنەن تۇسىنە قويساق تا، «ۇرىلارىمىزدىڭ» كوزى سەنبەي نەمەسە قيماي تۇرعانداي.
كيىز ءۇيدىڭ بەر جاعىنداعى بەلەڭگە ۇزىن بويلى بىرەۋ شىعىپ قاراپ تۇرعانىن كوردىك. قوتان شەتىندە شۋىلداسىپ جۇرگەن «ەپتى» ۇرىلاردىڭ سونشالىق داڭعىرىنان ءولى قويشى دا تىرىلەدى عوي. ارتتارىنان ەرە كەلىپ قاراپ تۇرعان قويشىنىڭ ءوزى ەكەن.
- ەي اعايىندار، اناۋ، قوزىلى ساۋلىق ەدى، جاس قوزىسىنا وبال عوي،- دەدى ول. - ورنىنا بويداق قوي شىعارىپ بەرەيىن، قويا بەرىڭدەرشى!
- ءيا، سولاي ەكەن،- دەپ كۇرسىندى اقاي، - بىزگە ءبىر عانا ەركەك قوي كەرەك ەدى. الىستان ارىپ كەلە جاتقان جولاۋشىمىز، ەڭ سەمىز بىرەۋىن بەرەمىسىڭ؟
- ماقۇل، اعاتايلار، ماقۇل، ەڭ جىلىكتىسىن اكەلىپ بەرەيىن.
قويشىنىڭ وسى ۋاعداسىمەن ساۋلىقتى قويا بەرىپ ەدىك، ماڭىراي جونەلدى قوتانىنا. قويشى دا قايتتى. بىزبەن ايقاسىپ ءجۇرىپ ابدەن شارشاعان يتتەر دە، ءبىز دە تىم-تىرىس شوڭقيىپ وتىرىپ قالدىق. قوتاننىڭ ارجاعىنداعى بەلدەن قاراڭداپ بىرەۋ اسىپ كەتكەندەي بولدى. قوي دا جوق، قويشى دا جوق، تىم-تىرىس سىزىلىپ تاڭ كورىندى. ەندى قايتا بارىپ قورقىتۋ ەمەس، قاشۋىمىز ءجون سياقتى; «بەلدەن اسىپ كەتكەن قويشى بولدى، ارعى اۋىلدارىنان قول جيىپ كەلمەك» دەگەن قورتىندى شىعاردىق تا، زىتىپ بەردىك...
قايقايعان كەر جوتاعا كۇن ساسكەگە كوتەرىلە بەرە ەڭبەكتەپ ارەڭ شىقتىق. شاقشىرايا جارقىلداعان كۇن، جالىنداي جالاڭداعان اڭىزعاق تاڭدايىمىزدى قۋىرىپ اكەتتى. بارا سالا قارعا باسىمىزدى تىعارمىز دەگەن ءۇمىتىمىز ءوشىپ، كوزدەرىمىز شۇڭىرەيىپ بارادى. بۇرىن كەلىپ العان جولداستار تاس-تاستىڭ تۇبىندە بۇرالىپ جاتىر. وسى جوتانىڭ تەرىسكەيىن كەزىپ-كەزىپ، ءبىر شوگىم قار تابا الماپتى. كەشە كەشتە اتتانعان جۇرتىمىزدىڭ تۇسىنداعى ءبىر بيىككە قايتىپ كەلىپپىز.
جۋان تۇيە تاستىڭ استىنداعى ءبىر ۇڭگىرگە كىرە جىعىلىپ، دىمدى توپىراققا كوكىرەگىمدى باستىم. بۇگىن دە كەشەگىدەي جاتساق، شولدەن قىرىلاتىندايمىز. تىرنالاپ جاتىپ، ءبىر كۇرەكتەي سالقىن توپىراق بوساتتىم دا، كويلەگىمنىڭ ومىراۋىنان قارنىما قۇيىپ الىپ قايتا شىقتىم. وسى ءبىر تاۋلىكتىڭ ىشىندە-اق ءبىر-ءبىرىمىزدى تاني الاتىنداي سەمىپپىز. كوبىنىڭ سويلەۋگە دە ءحالى جوق، ءتىلى كۇرمەلە بەردى.
- مۇسا-ەكە، الگى ايتقان اقساقالىڭىزعا تەز جەتە كورىڭىز!- دەدىم مەن مۇسانى ءبىر تاستىڭ استىنان ارەڭ تاۋىپ. جوتاعا ورلەپ كەلە جاتقانىمىزدا، وسى ەلدىڭ مۇسىلمانعا قاستىق ىستەۋدەن قۇداي الدىندا قورقاتىن ءبىر اقساقالىن ايتىپ ەدى. سوعان بارۋدى ءوتىندىم. - وسى بۇگىنگى شولدەن عانا قۇتقارسىن، باسقا ەشكىمگە بىلدىرمەي قامقورلىق ەتسىن!
سول قارتتان ءبىر كومەك بولماسا، مىنا ىستىق جەلدەن بۇگىن-اق قىرىلاتىن ءيا جانتالاسىپ بارىپ قولعا تۇسەتىن جاعدايعا تاپ بولعانىمىزدى جولداستار تۇگەل-اق تۇسىنگەن ەكەن. ءبارى شۋلاي قوستادى بۇل پىكىردى. مۇسا مەشپەتىن تاستاي سالىپ، سايعا قاراي كويلەكشەڭ دومالاي جونەلدى. ءار تاستىڭ دالداسىندا ءۇنسىز جاتىرمىز ءبارىمىز. نۇريانىڭ قاتەرلى جۇمباق تاعدىرى جۇرەگىمدى قاتتى تۋلاتا بەردى. «وسى بوعدانىڭ جەمسارى جاق بوكتەرىندە شىعار ول. ساقشى باسقارماسى كامەننىڭ ناعاشىسىنا ۇرلاپ بەرىپ جىبەرگەن بولسا، ءسوزسىز وسىندا... مىنا مۇسالاردىڭ كوپ تۋىسىنىڭ ءبىرى بولماسا ءبىرى بىلمەس پە؟ وسى تاۋدان امان اسسام، تابارمىن-اق!»
وسى ءۇمىت دەمەۋىمەن ورنىمنان تىپ-تىڭ ادامشا ىرشىپ تۇردىم. ءتۇس اۋىپ قالىپتى. ءار تاسقا ءبىر وتىرىپ، ءبىر تۇردىم. سۋ ەسىمنەن شىعىپ، نۇريا ەلەستەي بەردى كوزىمە. تاعى دا اتىن اتاپ ايقايلاپ جىبەرگىم كەلەدى. جەمسارى تۇسىنا تۋرا قاراپ وتىرمىن. قارسىمداعى الاسالاۋ تۇرعىدان اق كويلەكتى بىرەۋ قول بۇلعادى. «نۇرياش بولساشى، - دەپ ءۇڭىلدىم وعان، - ۇشىپ-اق جەتەر ەدىم عوي!» ... قارسى تۇرعىداعى ادام قولىنا شاپكىسىن الىپ بۇلعاي بەردى، بۇلعاپ-بۇلعاپ الادى دا، ارامىزداعى تەرەڭ سايدى نۇسقايدى. مۇسا ەسىمە تۇسە قالدى، سول ەكەن، «سايعا تۇسىڭدەر» دەپ تۇرعانى ءتۇسىنىلدى.
داۋىستاپ جولداستارىمنىڭ ءبارىن تۇرعىزدىم دا، سىرت كوزگە ايقىن شالىنباۋلارى ءۇشىن، ءار تۇستەن بىردەن-ەكىدەن عانا ءبولىنىپ-ءبولىنىپ ءتۇسۋدى ايتىپ، ءوزىم ەڭ سوڭىنان قۇلدادىم.
قيالاي قۇلداپ كەلىپ، ءبىر مويىناقتان اسىپ ەدىم، الدىمداعى قيا سوقپاقتا بىرەۋ شالقاسىنان جاتىر ەكەن. ماقتالى مەشپەتى كوپ جوعارى قالعانىنا قاراعاندا نەداۋىر دومالاعان سياقتى. قاسىنا جەتىپ كەلسەم، امىرقان بولىپ شىقتى. اۋزى ءبۇرىسىپ ءبىر كىشكەنە تىرتىقتاي عانا كورىندى. وتىرا قالىپ قۇشاقتاپ، باسىن الدىما الدىم دا وياتقانداي اتىن اتاپ، شايقاي بەردىم. بار دەنەسى بىلق-سىلق ەتەدى. كوزىن اشىپ قاراسام، قاراشىعى بايقالماي، كىرلەگەن سۇپ-سۇر تومپاق «اينەك» قانا كورىندى، اعى مەن قاراسى ارالاسىپ كەتكەن سياقتى.
قۇرعاپ كەتكەن اۋزىمنان جالما-جان تۇكىرىك جيناپ، ەرنىنە جاعىپ ەدىم، اۋزىن جاس بالاپانشا اشىپ، تامسانىپ-تامسانىپ جۇتىندى. ءتىرى ەكەنىن سوندا ءبىلىپ، تاستاقتى ەكى قولداپ تىرنالاي بەردىم. دىمى بار توپىراقتى ارەڭ اشىپ، باۋىرىن جالاڭاشتاپ سوعان باستىم.
بىرەۋىمىزدىڭ قۇلاپ تۇسكەنىمىزدى قارسى جاقتان كورگەن مۇسا جان ۇشىرا جۇگىرىپ جەتىپتى. قولىندا ءبىر بوتەلكە ءسۇت بار، جەتە بەرە ءوزى جىعىلىپ، بوتەلكەنى ماعان ۇسىنا بەردى. امىرقاندى الدىما قايتا الىپ، اۋزىنا ءسۇت تامىزىپ ەدىم، ەكى قىلعىعان سوڭ كوزىن سىعىرايتىپ ارەڭ اشتى دا بىردەڭەسىن ىزدەگەندەي جان-جاعىنا قارانا ءتۇستى. سايدىڭ تۇسىمىزداعى ءبىر جىراسىن كۇبىرلەي نۇسقاپ قالىپ، كوزىن قايتا جۇمدى. ءبىر بوتەلكە ءسۇتتى جۇتقىزعان سوڭ عانا ەسىن تولىق جيعانداي بولعان ول جەرگە ەكى قولىن تىرەپ، ورنىنان كۇرسىنە تۇرەگەلدى.
امىرقاننىڭ نۇسقاعان جاعىنا قۇلداپ ءتۇسىپ، شوڭكەسىن تاپتىق. ءوزى العاش قۇلاعاندا، ونىسى دومالاپ ىلديعا كەتكەن ەكەن. شىركىن تىرشىلىك، سۋ اڭساپ كەلە جاتىپ، سونى ىشەتىن ىدىسى قولىنان شىعىپ كەتكەندە، ەڭ اياۋلىسىنان ايرىلعانداي سەزىنىپتى عوي! جان ۇزەردە سول قۇرعاق ىدىس قولىندا بولسا، قۇشاعىنا قىسىپ ءولۋى دە مۇمكىن-اۋ!...
مۇساعا امىرقاندى تانىستىرىپ، ءبىر جەسىر كەمپىردىڭ جالعىزى ەكەنىن سىبىرلاپ ايتتىم. ەكەۋمىز قوسىلا ەڭكىلدەپ، ساي تابانىنا دەيىن ءتىلسىز جىلاپ تۇستىك.
«ءجاننات» پەن «جاھاننامنىڭ» اراسى جارتى شاقىرىمداي عانا ەكەن، ءبىز تۇسكەن بۇرگەندى سايدىڭ كولەڭكەلى تۇيىعى قارمەن سىرەسىپ جاتىپتى. كەلە سوعان باس قويىپ ەدىم، ىلە-شالا شەلەك-شەلەك تارى كوجە جەتتى...
سەنىپ بارعان قارتى مۇساعا زور سەنىم ورناتىپتى: بوعدانىڭ بۇل كۇنگەيىندە قاستاندىق ەتەرلىك ەشكىم جوق ەكەنىنە «اللانىڭ حاقتىعىن» قوسا انت ەتىپتى. بيىلعى قىستان كۇش-كولىكتەرىنىڭ «ءسىڭىرى ارەڭ قالىپ، ءالى دە جىلىكتەنە الماي تۇرعانى» بولماسا، ارعى بەت دەگەن ەكى-اق تۇندىك جول ەكەن. «سوندا دا جەتكىزىپ سالۋدى ويلاستىراتىن ازامات كوپ» ەكەنىن، ولارعا حات جازىپ بەرەتىنىن ايتىپتى.
- «تەرىسكەيدە بۇل ۇكىمەتتىڭ قابدوللا اتتى عانا ءيتى قالعان. ول ورىنباسار رايون باستىعى. سونىڭ قۇلاعىن قاقاس قالدىرساق بولعانى. ءبىر اۋىلدان ءبىر اۋىلعا جىلجىتىپ وتىرىپ جەتكىزىپ سالادى. بۇگىن كەشكە جاقىن وسى اۋىلعا ءبولىنىپ-ءبولىنىپ كەلىپ، ىستىق تاماق ءىشىپ شىعىڭدار دا اقشام باتا سانگە سارىعا جونەلىڭدەر!... اۋرۋ جىگىتكە ات بەرەمىن جانە جول باستاۋشى قوسامىن»، - دەپ قايتارىپتى...
ءبىز مۇنى قۋانا تىڭداپ، ءسۇت قاتقان تارى كوجەمەن مالشىنا تەرلەدىك تە، لىق تولتىرىلعان تورسىقتاي تەڭكيىسىپ، بۇرگەن اراسىنا قۇلاي-قۇلاي كەتتىك...
ىمىرت جابىلا بەرە بابىنا جەتە جارالعان اتتاي زاۋلاتا جونەلدىك. بار بوگەتىمىز بولعان ماقايدىڭ اڭشى اتىنا قونىپ العا ءتۇسۋى، جول باستاعان سيدا قارا جىگىتتىڭ جاسىنان تاۋەشكى اتىپ ءوسۋى ءبىزدى جاقپار تاستاردان تەكەشە ورعىتتى.
شولاقتەرەكتەن سانگەسارىعا باراتىن تاۋ سوقپاعىنىڭ ۇرەيدى ۇشىرعانداي ۇشپا جار، قىساڭ قيالارىنان ەرتەڭىنە كۇندىز وتتىك. اڭشى اتى وتكەن جەردەن ءبىزدى ار-نامىس ارەڭ وتكىزەدى. سىڭار تابان عانا سيارلىق اتتاماسى بار ۇشپانىڭ جارىنا جابىسىپ، ارى دا، بەرى دە وتە الماي «اللالاعانداردى» تەرى شاقايلى اڭشى جىگىت تايتايلاعان بالاسىنشا جەتەكتەپ الا جونەلەدى.
- سەندەر پارتيزان دا، قۇيىرشىق تا بولا المايسىڭدار-اۋ وسى!- دەپ كۇلەدى كەلىپ.
«اللالاپ ءبىز وتە الماي جۇرگەن جەردەن - «ايالاعان» سارى اياقتار قالاي وتپەك، ەندى ۇستالا قويماسپىز» دەگەن ەركىنسۋ پايدا بولدى بىزگە. نە ءداۋىر وزىپ كەتكەن جولباسشىمەن اتتى ماقايدان باسقا جولداستار ۇيقىدان ماس ادامشا سەندەلەكتەپ، اندىزداپ ءار جەردە كەلدى. بىرنەشە تاۋلىك ۇيىقتاماعان مەنى دە جايداق جولعا شىعا ۇيقى جەڭدى.
ءجۇرىپ كەلەمىن، جولدىڭ ەكى جاعىنا كەزەك اۋىپ، ۇيىقتاپ كەلەمىن. بيعادىلدىڭ «قىراۋ قايدا باراسىڭ» دەپ جىلامسىراعان داۋىسى ەستىلەدى. «بالام-اۋ، نە بولعان ساعان وسىنشا!- دەپ ماعان رەنجىگەندەي شەشەم كورىنەدى. كوزىنىڭ الدىنا ىركىلگەن تامشىسىن سۇرتە تۇرىپ، - قايتساڭشى، ءبىزدى ۇمىتقانىڭ با؟» دەيدى. كوزىمدى اشا كۇرسىنەمىن، بۇل - ءوڭىم، «التايدى اينالا ءوتىپ، قوبىقتان تۇسەمىن عوي اپا!... سەندەردى قۇتقارۋعا قول ەرتىپ بارامىن» دەپ كۇبىرلەپ الىپ، قايتا ۇيىقتايمىن. قىزىل كوفتا جارق ەتە تۇسەدى، جالت قارايمىن، بىراق، سول كوفتانىڭ ءوزى عانا ءبىر كورىنىپ عايىپ بولادى. باسىمدى شايقاپ قويىپ، كوزىمدى قايتا جۇمامىن.
ءبىر كەزدە تىم جاراسىمدى ۇزىن اق كويلەك كيىپ نۇرلانا تۇسكەن نۇريانىڭ ءوزى كىردى تۇسىمە: اۋدەم جەردە عانا قۇشاق جايىپ تۇر ەكەن. ۇيقىم شايداي اشىلدى، عايىپ بولدى، تۇرا جۇگىردىم سوندا دا. سول جەردىڭ مولشەرىنە بارا ەتپەتتەپ قۇلادىم. سولقىلداپ جاتقانىمدا ارت جاقتان جۇگىرە جەتكەن بىرەۋدىڭ اياق دىبىسى ەستىلدى. امىرقان ەكەن:
- بيعا، بيعا! ... نە بولدى؟- دەپ، باسىمدى تىزەسىنە قويدى.
- جوق... جەتەمىن ساعان!- دەي تۇردىم ورنىمنان، مەنىڭ جىعىلعانىمدى كورىپ، ارتتاعى جولداستار تۇگەل قورشاي قالىپتى....
ۇيقىمىز وسىلاي اشىلىپ، زاۋلاتا جونەلدىك.
وزىپ كەتكەن اتتى-جاياۋ ەكەۋى كوپ بۇرىن بارىپ، قوناتىن اۋلىمىزعا حابارلاپ قويعان ەكەن. كۇن باتا ءبىز دە جەتتىك. كەلىسكەن جۋان باسىنا كونە تاقيا كيگەن، سەلدىر عانا شوقشا بۋرىل ساقالدى تورتپاق قارا شال قارسى الا شىعىپ، ءسال قيىقتاۋ ۇلكەن قوڭىر كوزى كۇلىمدەي امانداستى. بار تۇلعاسى جاس شاعىندا مىعىم كۇشتىڭ يەسى بولعانىن بايقاتقانداي. التى قانات قوڭىرشا ۇيىنە نان، قۇرت-ىرىمشىك سالعان مول-مول داستارقاندار جايىلدى. ورتاشا عانا ەشكىلى اۋىل سياقتى. ءمۇيىزى قاراعايداي اق سەركەنى كىرگىزىپ، باتا سۇراتتى دا، ءبىزدىڭ سويعىزبايتىن نيەتىمىزدى بايقاپ، ءوزى باتا قىلدى. بىرەۋىنە باتا سۇراتىپ، التاۋىن جىققىزعانىنا ايانىش ءبىلدىرىپ ەدىك:
- ەتتى بولسا ەكەۋ-ۇشەۋى عانا جەتەر ەدى عوي، شىراقتارىم،- دەپ اقتارىلا جونەلدى ءۇي يەسى، - بيىل مال تىم ارىق، كۇيلىرەك بولسا وسى جولدارىڭا اتان وگىز سويىپ بەرەر ەدىم! سەندەردەن نەمدى ايايىن، ەلىم دەگەن ەر ازامات نە كورمەيدى. كەيدە وسىلاي ازادى، وسىلاي توزادى. «تەمىر ەتىك تەڭگەدەي، تەمىر تاياق تەبەندەي بولعانشا» دەيتىن بۇرىنعى باتىر بابالارىڭ تالاي جورىق كەشكەن عوي. توزدىم دەپ قاجي كورمەڭدەر ايتەۋىر!... قاجۋ-قايتۋ - ەردىڭ ءىسى ەمەس، ەلدەرىڭ بار، ەر اعالارىڭ بار، ءبارىنىڭ تىلەۋى سەندەرمەن بىرگە. ەرتەڭ-اق كورەسىڭدەر سول بىرلىكتى. بىرلىك بولماي تىرلىك جوق ەكەنىن ءبارى ءبىلىپ بولعان... باراتىن جەرلەرىڭە، قوسىلاتىن قولدارىڭا ءوزىمىز-اق جەتكىزەمىز... ءبارىڭنىڭ دە ماڭدايلارىڭ جازىق بالالار ەكەنسىڭدەر، «اقىل جاستان، اسىل تاستان» دەيدى، ۇكىمەت سىرىن سەندەر بىلەسىڭدەر، باستاي بەرىڭدەر ازاماتتارىم، حالقىڭ مىنە،- دەپ ءۇزىلىسسىز زۋلاتا كەلىپ، ءبىر دەم الدى شال، - «قارا ارعىماق ارىسا، قارعا ادىم جەر مۇڭ بولار» دەگەن ەكەن. ءبىر كەزدە ارعىماقتاي ارىنىم، قارا نارداي قارىمىم بار ەدى. ءمورتى ەندى كەلگەندە مەرت بولعانداي مەزگىلسىز قارتايىپ جانباسىمنان جانتايىپ جاتقانىم وسى...
سەرگەك ويلى، شەشەن قارت مۇنان سوڭ ارعى-بەرگى وتكەن باتىرلاردىڭ سايىسىن اڭگىمەلەدى. ونىڭ بارىندە دە باتىرلىققا باۋلۋ، قايراتىمىزدى قايراۋ بار. سول تۇنگى اڭگىمەدەن نەداۋىر كۇش الىپ، باۋلىنىپ ۇشقان بالا قۇستاي سەرپىلىپ اتتاندىق. بۇل كەدەي ەلدىڭ ەڭ جيىن جەرى اقسۋ وزەنىنىڭ باس جاعى ەكەن. قاھارى بار قارلى تاۋدان سولاردىڭ بىرلەسكەن كومەگى عانا اسىراتىنىن بىلدىرگەن قارت بىزگە تاعى ءبىر جول باستاۋشى قوسىپ، سولاي جونەلتتى.
اقسۋ بويىنا كەش ىلىندىك تە، شەتكەرى وتىرعان ءبىر-ەكى ءۇيدىڭ پىسىرعان ءسۇتىن ءبولىپ ءىشىپ، پانالى توعايدىڭ اراسىنا تۇنەدىك. تەرەڭ قايىڭدى، نۋلى وزەن ەكەن. ءتۇنى تىم ءزارلى ءتيدى. بۇدان جوعارىلاپ قارلى تاۋعا كىرگەندە حالىمىزدىڭ نە بولارىن ويلاپ، دىرىلدەپ تاڭ اتىردىق.
قايىرىمدى قارتتاردىڭ قاعازى بويىنشا اۋىل باستىعىنىڭ ۇيىنە بىرنەشە ىلىكتى ازامات جينالىپتى. ءبىز ساسكە كوتەرىلە جەتىپ، توپتى توعاي اراسىنا قالدىردىق تا، ۇيگە ءتورت-بەسىمىز عانا كىردىك. جينالعان اۋىل ادامدارى اراسىندا وتىرعان مىسىق مۇرتتى، سارى شەگىر اۋىل باستىعى مەن ۇزىن بويلى ات جاقتى، قىزىل كۇرەڭ مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى وزدەرىن تانىستىرا امانداستى. مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى ءبىزدى كۇلە قۇشاقتاعان قاپساعاي قارا مەن ەكى-ءۇش قارا قوشقىل اتپال ازاماتتىڭ اتىن اتاپ ءوتتى. «بۇرىن اڭشىلىق ىستەۋشى ەدى، قازىر سارى اياق اۋلايدى» دەپ جىمىڭدادى سوڭىندا.
تاۋ كەزىپ جۇرگەن بۇل ۇشەۋى اسۋلاردى ءالى قار الىپ جاتقانىن، ولاي بولماعاندا ارعى بەتكە جاياۋ ادامنىڭ ەكى تاۋلىكتە عانا اسىپ وتەتىنىن اڭگىمەلەپ ەدى. مۇسا ەكەۋمىز ءبىر-بىرىمىزگە قاراپ قىنجىلىسا قالدىق. اقاي تىك مىنەزدى توتەشىل جىگىت ەكەن:
- ولاي بولعاندا، بۇل تۇيىققا ۇستالۋ ءۇشىن كەلگەنىمىز بە؟- دەپ تۋراسىنان قويىپ قالدى.
- جوق، باۋىرلار، ءبىز تۇرعاندا بۇل اۋىلدان سەندەردى ۇستاپ بەرەتىن ەشكىم شىقپايدى،- دەدى قاپساعاي قارا، تومپاق كوزى جالتىلداپ، ناسىبايلى ەرنىن جىمقىرا ءتۇستى، - ءوزىمىز دە وسى ۇكىمەتكە... قانىمىز قارايىپ وتىرعان حالىقپىز. جولدارىڭا قۇرباندىققا شالىپ، باۋىزداي سالارمىز. بۇل بەكىم بۇرىن-اق ايتىلىپ بولعان...
- تاڭەرتەڭنەن بەرى سويلەسىپ وتىرعانىمىز وسى ءجايت بولاتىن،- دەدى مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى، اڭعارلى، ويلى پىشىنمەن باياۋ سويلەدى. - بۇل اۋىل قانشالىق سەنىمدى بولسا دا، سىرتىمىزدان تىمىسكىلەۋ ارقىلى ابروي تاپقىسى كەلەتىن ەل باسىلارى جوق ەمەس. بىرەۋ جىعىلماي، بىرەۋ ۇستىنە شىعا المايدى عوي، ءسوزدىڭ شىنىن ايتايىق، وزدەرىڭ العاش كورگەن اقساقالدىڭ موينىنا مىنگىسى كەلەتىن ورىنباسارى بار. وعان توتە قاراستى اۋىلدار بوعدانىڭ باتىس سولتۇستىك تۇمسىعىندا عانا وتىرادى. سىزدەردى سونىڭ قۇلاعىنا شالىندىرماي تەزىرەك وتكىزىپ جىبەرۋ تۋرالى تاڭ اتقالى سويلەسىپ جاتىرمىز. مىنا ەلۋ باسى - ۇكىمەتتەن ەلۋ تيىن الىپ كۇن كورگىسى كەلمەيتىن سەنىمدى كىسى. تەزىنەن كۇيلىرەك كولىك تابۋعا بەكىدى. بىراق، جيىرما شاقتى اتتىڭ بۇگىن-ەرتەڭ تابىلا قويۋى قيىنعا سوعاتىن سياقتى. كۇتىپ مىنەتىن ءبىر-ءبىر جارامدى اتىمىزدى گوميندان سىپىرىپ اكەتكەن، تاعى سول قانقۇيلى ورىنباساردىڭ كەسىرى. ونىمەن تۋىسقاندىعىن تۋ قىپ كوتەرەتىن جەندەتتەر بار. ولاي بولماعاندا مىنا ازاماتتار ونىڭ باسىن الدەقاشان كەسىپ تىنار ەدى عوي... مەن عوي، ءوز اعالارىڭمىن، سەندەردىڭ تىلەكتەرىڭدەمىن، تۇپ-تۋرا مۇراتتاستارىڭمىن، مىنا مۇسا بىلەدى!...
مۇسا ماعان قاراپ باسىن يزەپ قالدى دا:
- شينجياڭداعى تۇڭعىش ماركسشىلدەردىڭ ءبىرى،- دەپ سىبىرلادى.
- قانداستىعىمىز تاعى بار،- دەپ مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى ءوز ءسوزىنىڭ تۇيىنىنە كىرىستى، - بىردە-بىرىڭە قاستاندىق ىستەۋشى شىقسا، ول ءوزىنىڭ قانىمەن جاۋاپ بەرەتىنى ءسوزسىز. بۇعان سەرتىمىز بەرىك!... وسى اۋىل بولىپ قولىمىزدى قانعا مالىپ انت ەتە الامىز.
ءسوز وسى جەرگە كەلگەندە كەشەگى قارت جانباستاي باسىپ كىرىپ كەلدى. ءبارىمىز ىرشىپ تۇرىپ امانداسىپ، ول تورگە جايعاسقان سوڭ عانا وتىردىق. مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى ەندىگى ءسوزىن اسىعا ايتتى:
- ىلعي جالاڭ كيىممەن شىعىپسىڭدار، قازىر بۇل تاۋدان كولىكسىز ءوتۋ وتە قاتەرلى. كولىك دايىن بولعانشا كۇيلىرەك ۇيلەرىمىزگە ءبىر-بىردەن تاراپ، ەكى-ءۇش كۇن جاتا تۇراسىڭدار، باسقاشا شارا جوق... جاتاتىن ۇيلەرىڭە تاپسىرامىز، سىرت بىرەۋ كەلە قالسا، پالەن تۋىسىمنىڭ بالاسى دەپ قيسىنىن تابا سالادى.
- مەنىڭ ويلاعانىم دا وسىلاي ەدى، كولىك ءبىر-ەكى كۇندە جيىلىپ قالار،- دەدى قارت. - ال جىگىتتەر، بۇعان نە دەيسىڭدەر؟
ءبىز ءبىر-بىرىمىزگە ءۇنسىز قاراسا بەردىك. بولىنبەسەك توبىمىزبەن ءبىر-اق كوزگە ءتۇسۋىمىز مۇمكىن، «ءبىر-بىردەن تاراپ جاتساق بورىگە وڭاي ازىق بولامىز با، ۇلىسىپ تابىسا-تابىسا تارپا باسسالار ما» دەگەن وي الاڭداتا بەردى مەنى. ىنتىقباي دا وسىنى ايتقانداي سۇزىلە قارادى ماعان. بۇل ويىمدى ايتۋدىڭ ەبىن مۇسا تاپتى:
- قانىمىز ءبىر، ونىڭ ۇستىنە تۋىس تارتىپ باستاپ كەلگەن مەن ەدىم. سوزدەرىڭىزگە سەندىك، ىپ-راس،- دەپ كۇرسىندى دە ءسوزىن كۇلىمسىرەي جالعاستىردى. - ءبىر-ەكى كۇنگە بولىنبەي ءبىر جەردە تۇرساق، ەكى-ۇشتەگەن الداشى كەلسە الدىرماس ەدىك. ول قول جيىپ كەلگەنشە جولىمىزدى تابار ەدىك. ءبىر-بىردەن تاراپ جاتقانىمىزدا، قارۋ-جاراقتى ءبىر جەندەت تە، ەكى جەندەت تە ءبىر-بىردەن بايلاپ اكەتە الادى!... ەگەر سولاي بولا قالسا، مىنا جيىرما شاقتى ازاماتتىڭ قان قارىزى ەرتىپ كەلگەن ماعان جانە ەل دەپ پانالاعان سىزدەرگە ارتىلادى عوي!
- ءبىر-بىردەن سولاي ۇستالا قالساق، ءبىر-بىردەن بايلاتقان سىزدەردى قۇداي مەن ارۋاققا تاپسىرايىق پا؟ - دەپ قالدى اقاي.
- ىزدەۋسىز، يەسىز كەتەتىن ازامات سەندەر ەمەس،- دەپ مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى ەسەلەي بەرگەندە ءسوزدى قارت جۇلىپ اكەتتى:
- ءبىزدىڭ اۋىل ۇستاپ بەرسە كىمگە تاپسىرساڭدار دا سيادى، ونى قازىر شەشەمىز. بىراق، وسىنشا كوپ ازامات توبىڭمەن ءبىر اۋىلدا تۇرعاندا كىم كورمەي قالار. وزدەرىڭ قۇتىلساڭدار دا مىنا اۋىلدارىڭدى جاۋعا قۇرتقىزا كەتپەيسىڭدەر مە؟... ولاي بولعاندا ءبىز كىمگە تاپسىرارمىز؟
قارتتىڭ تارپا باسسالىپ جەڭۋىنە ءبارىمىز كۇلدىك. قاپساعاي قارا قالي ماعان سىبىرلادى:
- قۇرالىمىز از، «باندى جاسىرعان اۋىل» دەپ كوپ اسكەر شىعىپ قورشاي قالسا، ەڭ زور قورقىنىش سول عوي، باۋىر. ازامات باسىنا ءبىر-ءبىر بەساتارىمىز بولسا، ءدال قازىر اينيىق دەپ تە تۇرعانىمىز جوق...
ءبىز باس يزەپ ماقۇلعا كەلدىك.
- قالعان كۇماندارىڭدى مەن شەشەيىن... ءاۋمين! - دەپ قول جايدى قاريا. ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتىنداعى اۋىل ادامدارى تۇگەل قول جايدى. قارت جىلاي وتىرىپ باتا ەمەس، انت بەردى. - الاشتىڭ وسى الال ازاماتتارىن قاستىق ويلاپ، ۇستاپ بەرۋ نيەتىندە بولعانداردى اللا تاعالانىڭ قاھارى اتسىن، ەل-جۇرت الدىندا بەتى قارا، قاتىن-بالاسى قارا بولسىن! قابانباي مەن جانىبەكتىڭ ارۋاعى اتسىن، اللاھۋ اكبار!...
بۇل كونە سەنىم ادامىنىڭ مىزعىماس، اۋدىرماس انتى ەدى.
- راحمەت اكە، مىڭ جاسا!- دەپ قالدىم مەن. ءبولىنىپ-ءبولىنىپ جاتا تۇرۋدان باسقا جول دا جوق سياقتى.
- ءبىز دە انت ەتەيىك،- دەدى ءبىزدىڭ ۇلكەنىمىز اقاي. بىزدە قول جايدىق. - قانداي كەسىرگە ۇشىراساق تا وسى ەل قامقورلىعىن ۇكىمەتكە بىردە-ءبىرىمىز اشكەرەلەپ، تيتتەي كىر جۇقتىرساق، سول اللا مەن ارۋاعى ءبىزدى دە اتسىن!...
وسى انتتاردان سوڭ ءار اۋىلعا ءبىر-بىردەن تاراپ ورنالاستىق.
كورەگەن تەرگەۋشىم، وڭ جاق قىرىڭىزداعى اينەكتەر بىجىناپ-قۇجىناپ، باندىعا تولىپ-اق كەتكەن شىعار. مىنە، وي مەن قىردان قاپتاعان قالىڭ جاۋ، جەرلىك ۇلتشىل زالىم جاۋ، قارا جاۋ، اق جاۋ، قىزىل جاۋ، ارالاس بوياۋ سارى جاۋ، بالا جاۋ، جاس جاۋ، كارى جاۋ، مالشى، جالشى، اڭشى، ءانشى، مالدى، مالسىز، نادان، باران، قۇدايلى، قۇدايسىز... «ءتورت تەڭىز، بەس قۇرلىقتان» تابىسىپ، ءبىرىن-ءبىرى جاسىرىپ جۇرگەن ءزارلى جاۋ، نەدەن بۇلاي ءبارى جاۋ!...
گومينداننىڭ وسىلاردى كورمەگەن كور سوقىرلىعىنا، جازاسىن بەرمەگەن كوك سوقىرلىعىنا قانىڭىز قاينار-اق! بار سالماقتى سىزگە تاستاپ كەتكەن جوق پا!
وسىنىڭ ءبارىن كورەگەن ءوزىڭىز عانا جيىپ قۇرتپاساڭىز، قىلمىس تۇرالاتقان ەسالاڭ دۇنيەنىڭ قۇرتتاپ كەتكەنى عوي!... الدىمەن كوزىڭىزگە كوپ تۇسكەن مەنى!... مەنى!:..
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
