قازاقستان قوعامىنا، ۇكىمەتىنە، پارلامەنتىنە جانە كونستيتۋتسيالىق كەڭەسىنە ۇندەۋ
قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى اينالاسىندا سوڭعى كەزدەرى كيكىلجىڭدەر مەن ءتۇرلى الىپ قاشپا اڭگىمەلەردىڭ كوبەيگەنى قازاقستان حالقىن بىرىكتىرىپ تۇرعان العىشارتتاردىڭ وسال تۇستارىن كورسەتكەندەي بولدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى 20 جىلدا مەملەكەتتىك ءتىل ءوزىنىڭ تىكەلەي مىندەتى - قوعامدى ءبىرتۇتاس ەتۋشى، ورتاق وتانسۇيگىشتىك سەزىمدى قالىپتاستىرۋشى كۇش بولۋدىڭ ورنىنا، وكىنىشكە وراي، كەي كەزدەرى جىكشىلدىككە جول اشىپ وتىر. رەسمي ورىنداردىڭ قاۋقارسىزدىعىنان، قازاق ءتىلى ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋىن قايتا-قايتا ارتقا قالدىرۋدىڭ سالدارىنان قوعامدا ۇلتتىق ورلەۋ مەن جالپى ەگەمەندىكتىڭ تۇعىرىن بەكىتۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتقا قاتىستى ساۋالدار تۋىنداۋدا.
وسى رەتتە ءبىز قازاق تىلىنە قاتىستى 10 سۇراق قويامىز:
1. كونستيتۋتسيامىزدىڭ 7 بابىنا سايكەس «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتiك تiل - قازاق تiلi. مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى». تيىسىنشە اتا زاڭدا ورىس ءتىلى مەملكەتتىك ءتىلدىڭ ورنىنا قولدانىلادى، ۇكىمەت پەن پارلامەنت وتىرىستارىندا، ءتىپتى حالاقارالىق ءىس-شارالاردا باسىم بولۋى قاجەت دەگەن ءسوز جوق. قازاقتار ۇلى ابايدان باستاپ پۋشكين مەن لەرمونتوۆتىڭ تىلىنە قۇرمەتپەن قاراعان. الايدا، نەلىكتەن قازاقستاندا ءىس جۇزەندەگى مەملەكەتتىك ءتىل - ورىس ءتىلى بولىپ قالىپ وتىر، ال قازاق ءتىلى - كوبىنە ءسوز جۇزىندە عانا؟
قازاق ءتىلىنىڭ تاعدىرى اينالاسىندا سوڭعى كەزدەرى كيكىلجىڭدەر مەن ءتۇرلى الىپ قاشپا اڭگىمەلەردىڭ كوبەيگەنى قازاقستان حالقىن بىرىكتىرىپ تۇرعان العىشارتتاردىڭ وسال تۇستارىن كورسەتكەندەي بولدى. تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى 20 جىلدا مەملەكەتتىك ءتىل ءوزىنىڭ تىكەلەي مىندەتى - قوعامدى ءبىرتۇتاس ەتۋشى، ورتاق وتانسۇيگىشتىك سەزىمدى قالىپتاستىرۋشى كۇش بولۋدىڭ ورنىنا، وكىنىشكە وراي، كەي كەزدەرى جىكشىلدىككە جول اشىپ وتىر. رەسمي ورىنداردىڭ قاۋقارسىزدىعىنان، قازاق ءتىلى ماسەلەسىنىڭ شەشىلۋىن قايتا-قايتا ارتقا قالدىرۋدىڭ سالدارىنان قوعامدا ۇلتتىق ورلەۋ مەن جالپى ەگەمەندىكتىڭ تۇعىرىن بەكىتۋ سالاسىنداعى مەملەكەتتىك ساياساتقا قاتىستى ساۋالدار تۋىنداۋدا.
وسى رەتتە ءبىز قازاق تىلىنە قاتىستى 10 سۇراق قويامىز:
1. كونستيتۋتسيامىزدىڭ 7 بابىنا سايكەس «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى مەملەكەتتiك تiل - قازاق تiلi. مەملەكەتتiك ۇيىمداردا جانە جەرگiلiكتi ءوزiن-ءوزi باسقارۋ ورگاندارىندا ورىس تiلi رەسمي تۇردە قازاق تiلiمەن تەڭ قولدانىلادى». تيىسىنشە اتا زاڭدا ورىس ءتىلى مەملكەتتىك ءتىلدىڭ ورنىنا قولدانىلادى، ۇكىمەت پەن پارلامەنت وتىرىستارىندا، ءتىپتى حالاقارالىق ءىس-شارالاردا باسىم بولۋى قاجەت دەگەن ءسوز جوق. قازاقتار ۇلى ابايدان باستاپ پۋشكين مەن لەرمونتوۆتىڭ تىلىنە قۇرمەتپەن قاراعان. الايدا، نەلىكتەن قازاقستاندا ءىس جۇزەندەگى مەملەكەتتىك ءتىل - ورىس ءتىلى بولىپ قالىپ وتىر، ال قازاق ءتىلى - كوبىنە ءسوز جۇزىندە عانا؟
2. كونستيتۋتسيامىزدىڭ كەلەسى 14 بابىندا بىلاي دەلىنگەن: «زاڭ مەن سوت الدىندا جۇرتتىڭ ءبارى تەڭ. تەگiنە، الەۋمەتتiك، لاۋازىمدىق جانە مۇلiكتiك جاعدايىنا، جىنىسىنا، ناسiلiنە، ۇلتىنا، تiلiنە، دiنگە كوزقاراسىنا، نانىمىنا، تۇرعىلىقتى جەرiنە بايلانىستى نەمەسە كەز كەلگەن وزگە جاعداياتتار بويىنشا ەشكiمدi ەشقانداي كەمسiتۋگە بولمايدى». قاراپ وتىرساق، سوڭعى 20 جىل ىشىندە قازاقستانعا 1 ميلليوننان استام وتانداسىمىز شەتەلدەن ورالعان ەكەن. نامىسقا تيەتىنى، وسىنداي ۇزاق مەرزىم بويىندا ەلى مەن جەرىن اڭساپ كەلگەن قانداستارىمىز قازاقستاننىڭ تولىققاندى ازاماتتارى بولىپ قالۋپتاسۋىنا ءتيىستى جاعدايلار جاسالماعانى. ولاردىڭ تۇرمىستىق ماسەلەلەرى، جاقسى ءبىلىم الىپ، كارەرالىق ءوسۋ العىشارتتارىنا قول جەتكىزۋى كوڭىل كونشىتپەيدى. بۇعان ميگراتسيالىق ساياساتتىڭ ولقىلىقتارى، جەر-جەردەگى جەمقورلىق، جاۋاپتى مەملكەتتىك ورىنداردىڭ سالعىرتتىعى كىنالى. ايرىقشا اتاپ وتەرلىگى - ءتىلى بويىنشا كەمسىتۋدىڭ ورىن الۋى. ناتيجەسىندە مەملكەتتىك ءتىلدى كەرەمەت مەڭگەرگەن، بىراق ورىس تىلىنە شورقاق اعايىندارىمىز ءوز ەلىندە ەكىنشى دارەجەلى ازاماتتارعا اينالۋدا. بۇعان قانداي زاڭدىق نەگىز بار؟
3. اتا زاڭنىڭ 41 بابىندا «رەسپۋبليكا پرەزيدەنتi بولىپ تۋمىسىنان رەسپۋبليكا ازاماتى بولىپ تابىلاتىن قىرىق جاسقا تولعان، مەملەكەتتiك تiلدi ەركiن مەڭگەرگەن ءارى قازاقستاندا كەمiندە ون بەس جىل بويى تۇراتىن رەسپۋبليكا ازاماتى سايلانا الادى»، - دەلىنگەن. ياعني، پرەزيدەنتكە مەملكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋ مىندەتتى دە، «رەسمي ءتىلدى» ءبىلۋى شارت ەمەس. ولاي بولسا، ەڭ جوعارى لاۋزىم يەسى مەملەكەتتىك ءتىلدى ءبىلۋى، ءتيىستى ەمتيحان تاپسىرۋى قاجەت ەتىلگەن جاعدايدا، ودان تومەن مەملەكەتتىك تۇلعالارعا وسىنداي تالاپ نەگە قويىلمايدى؟ وسى سايكەسسىزدىك ارقىلى كونستيتۋتسيامىزدىڭ جوعارىدا ءسوز بولعان 14 -ءنشى بابى بۇزىلىپ وتىرعان جوق پا؟ ەسكە تۇسىرە كەتەيىك، وندا بىلاي جازىلعان: «زاڭ مەن سوت الدىندا جۇرتتىڭ ءبارى تەڭ. تەگiنە، الەۋمەتتiك، لاۋازىمدىق جانە مۇلiكتiك جاعدايىنا، جىنىسىنا، ناسiلiنە، ۇلتىنا، تiلiنە، دiنگە كوزقاراسىنا، نانىمىنا، تۇرعىلىقتى جەرiنە بايلانىستى نەمەسە كەز كەلگەن وزگە جاعداياتتار بويىنشا ەشكiمدi ەشقانداي كەمسiتۋگە بولمايدى». اتاپ ايتقاندا، تەك ءبىرىنشى پرەزيدەنتتىڭ عانا ەمەس، ۇلت كوشباسشىسىنىڭ كونستيتۋتسيالىق قۇقىعى كەمسىتىلىپ وتىرعان جوق پا؟ نەلىكتەن ۇكىمەت مۇشەلەرى، مينيسترەلەردىڭ ورىنباسارلارى ءدال وسىنداي ەمتيحاننان وتپەيدى. ولاردىڭ نەسى ارتىق؟ جالپى، مەملكەتتىك قىزمەتتى مەملەكەتتىك ءتىلدى بىلمەي ورىنداۋ قيسىنعا كەلە مە؟
4. ەگەمەندىك العالى ارادا ەكى ونجىلدىق وتكەنىمەن قازاقستاننىڭ كوپتەگەن ەلدى-مەكەندەرى، كوشەلەرى مەن الاڭدارى، ءتىپتى تەگىس قالالارىنىڭ اتاۋلارىندا كەڭەس ءتوتاليتاريزمنىڭ عانا ەمەس، وتارلاۋ زامانىنىڭ سارقىنشاقتارى ساقتالىپ كەلەدى: پەتروپاۆلوۆسك، پاۆلودار، ۋست-كامەنوگورسك، فۋرمانوۆا، گولوششەكينو، لەنينا. نە ءۇشىن، نەندەي ۇلەسى ءۇشىن؟ ەلىمىزدەگى جەر-سۋ اتاۋلارى قاشان تاريحي ادىلدىككە ساي قالىپقا كەلتىرىلەدى؟
5. حالىقارالىق ساحنادا قازاقستاننىڭ اعىلشىنشا اتالۋى نەلىكتەن ورىس جازۋىنىڭ ۇلگىسىندە «Kazakhstan» دەپ جازىلىپ كەلەدى؟ قازاق، باسقا دا شىعىس تىلدەرىنە ءتان «ق» دىبىسىن جەتكىزۋ ءۇشىن بۇكىل الەم «Q» ءارپىن قولدانادى، مىسالى ەلدىڭ اتى - «Qatar» دەگەندە، نەمەسە مۇسىلمانداردىڭ قاسيەتتى كىتابى - «Qouran» دەگەندە. تيىسىنشە، قازاقستاننىڭ حالاقارالىق اتالۋى «Qazaqstan» بولعانى دۇرىس، باسقا بالاما بولماۋى ءتيىس. ەل اتاۋىندا ورىس تىلىنە جۇگىنۋ شاتاسۋعا الىپ كەلدى. ناتيجەسىندە الدىمەن رەسمي قۇجاتتاردا ءبىزدىڭ ەل «Kazakstan» دەپ اتالىپ كەلسە، 1999 جىلدان بەرى «Kazakhstan» بولىپ جازىلۋدا. بۇنىڭ ءوزى 1999 جىلعا دەيىنگى قۇجاتتاردىڭ زاڭدىق مارتەبەسىنە كۇمان تۋعىزۋى ءبىر بولەك، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ازاماتتارىن تولقۇجاتتى الۋ مەرزىمى بويىنشا جىكتەپ تۇر. بۇل ولقىلىققا كىم جاۋاپ بەرەدى؟
6. «بiز، ورتاق تاريحي تاعدىر بiرiكتiرگەن قازاقستان حالقى، بايىرعى قازاق جەرiندە مەملەكەتتiلiك قۇرا وتىرىپ...» - قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ كونستيتۋتسياسى ءدال وسىنداي ۇلى سوزدەرمەن باستالاتىنى بەلگىلى. ولاي بولسا، قازاق حالقىنىڭ تاريحي ميسسياسىن جوققا شىعارۋشى، ول از دەگەندەي تەگىس حالىقتى جانۋارلار الەمىمەن سالىستىرۋشى سوراقى مالىمدەمەلەردىڭ سوڭعى ۋاقىتتاردا جيىلەپ كەتكەنىن قالاي تۇسىنۋگە بولادى؟ ارانداتۋشى ماقالالاردى جاريالاعان جەكەلەگەن ازاماتتارعا، جەكەلەگەن باق وكىلدەرىنە قاتىستى جاۋاپتى ورىندار نەگە شارالار قابىلدامايدى؟
2010 جىلعى ۇلتتىق بىرتۇتاستىق دوكتريناسىندا بىلاي دەلىنگەن: «قازاقستان - قازاق ەلىنىڭ عاسىرلار بويعى مەملەكەتتىگىنىڭ جالعاسى بولىپ تابىلادى». ءوز كەزەگىندە 16.12.1991 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك تاۋەلسىزدىگى تۋرالى قابىلدانعان كونستيتۋتسيالىق زاڭدا قازاق ۇلتى ءوز تاعدىرىن شەشۋگە، مادەنيەتىن، داستۇرلەرىن ءھام ءتىلىن دامىتىپ جاڭعىرتۋعا تولىق قۇقىلى، قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق نامىسىن كۇشەيتۋ مەملەكەتتىڭ الدىڭعى قاتارداعى جاۋاپكەرشىلىگى بولىپ تابىلاتىنى ايتىلعان. ونىڭ الدىندا 25.10.1990 جىلى قابىلدانعان ەگەمەندىك جايىنداعى دەكلاراتسيادا دا ۇلتتىق مەملەكەتتىلىك، قازاق ەلىنىڭ تاعدىرى مەن ار-نامىسى ءۇشىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى جاۋاپتى ەكەندىگى تۇجىرىمدالعان. ءبىزدىڭ مەملەكەت وسىنى نەگە ۇمىتتى؟ نەلىكتەن ءالى كۇنگە شەيىن قازاقتىڭ ءتىلى مەن ءدىلى، تاعدىرى مەن نامىسى جايلى داۋىس كوتەرگەن ادامدارعا ۇلتشىل، ناتسپات، كونستيتۋتسيانى بۇزۋشىلار رەتىندە كۇيە جاعىلۋدا؟
7. ءتىل ماسەلەسىنە كەلگەندە قايتا-قايتا رەسەيگە جالتاقتاي بەرۋ ادەتى دە اقىلعا سىيمايدى. سايىپ كەلگەندە ۇلتارالىق تاتۋلىقتى باياندى ەتۋدە الدەكىم جالتاقتاسا، ءبىز ەمەس، رەسەي جالتاقتاۋى كەرەك. بۇعان جالعىز عانا دايەك كەلتىرسە جەتكىلىكتى: قازىر قازاقستاندا 3 ميلليونعا تارتا ورىس ءتىلدى ازامتتار ءۇشىن مادەنيەت وشاقتارىن، باق، تەلەديدار مەن راديونى بىلاي قويعاندا 2000 ورتا مەكتەپ، جوعارعى وقۋ ورىندارىنىڭ 3/2-ءسى جۇمىس ىستەۋدە. رەسەيدە بولسا، وندا تۇراتىن 1,5 ميلليون قازاق ازاماتتارى ءۇشىن نە بارى 1 ورتا مەكتەپ بار ەكەن، ال قازاق تىلىندەگى جوعارى بىردە-ءبىر وقۋ ورنى، گازەت، جورنال، راديو نەمەسە تەلەارنا جوق. ءدال وسىنشاما قازاق بالاسى تۇراتىن قىتايدا جاعداي قاناعاتتانارلىق بولماسا دا، كوش ىلگەرى: وندا ونداعان قازاق مەكەتەپتەرى، ۇلتتىق تىلدەگى گازەت-جورنالدار، راديوارنالار، ءتىپتى 4 قازاق ءتىلدى تەلەرنا بار. باسقا جەرگە كوشىپ كەتكەن ەمەس، ورىنبور، سارىتاۋ، استارحان سەكىلدى ءوزىنىڭ اتا-قونىسىندا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان قانداستارىمىز قازاقستاننان نەگە سۇيەۋ سەزىنبەيدى؟ شالعايداعى وتانداستارىمىزدىڭ اقپاراتتىق قاۋىپسىزدىگىن قورعاۋ ءىسى قاشان قولعا الىنادى؟
8. ماسكەۋ، پەتەربور، رەسەيدىڭ باسقا دا قالالارىندا ءبىزدىڭ ازاماتتاردى ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنە بايلانىستى سوققىعا جىعۋ، ءولتىرۋ سەكىلدى قورقىنىشتى ءۇردىس ۇدەپ بارادى. رەسمي ورىندار كورشى ەلدەگى كسەنوفوبيالىق ارەكەتتەرگە نەگە جاۋاپ بەرمەيدى؟
9. قازاق ءتىلىن ۇيرەنۋگە ساپالى وقۋ قۇرالدارىنىڭ تاپشىلىعىن، تەگىن كۋرستاردىڭ جوقتىعىن اسىرەسە ورىس ءتىلدى ازاماتتار نەگىزگى كەدەرگى رەتىندە كورسەتەدى. تولىقتاي بولماسا دا، بۇل ۋاجبەن كەلىسۋگە بولادى. الايدا وتكەن جىلداردى وسى ماقساتقا قىرۋار قارجى بولىنبەپ پە ەدى؟ ولاردىڭ ءبارى قايدا كەتتى؟ ءتيىستى باعدارلامالار مەن تەندەرلەرگە جاۋاپتى تۇلعالار كەنەتتەن بايىپ قالايشا شەتەل اسىپ كەتتى؟ كىم جاۋاپقا تارتىلدى؟
10. قازاقستاندا تۇرىپ جاتقان ادامدار قاي جەردە بولماسىن مەملەكەتتىك ءتىلدى قولدانۋعا قۇقىلى. نەلىكتەن ۇكىمەت قوعامدىق قىزمەتتەرگە (ساتۋشىلار، تاكسيستەر، قوعامدىق كولىك جۇرگىزۋشى، ت.ب) قازاق ءتىلىن بىلەتىن ازاماتتاردىڭ قابىلدانۋىن زاڭ جۇزىندە تالاپ ەتپەيدى؟ قازاق ءتىلىن ءبىلۋى مىندەتتى ماماندىقتاردىڭ ءتىزىمىن بەكىتەتىن كەز كەلىپ جەتتى، سونىمەن قاتار، قازتەست-2 مەملەكەتتىك باعدارلاماسى اياسىندا ولار ءۇشىن ءتىلدى مەڭگەرۋدىڭ ناقتى دارەجەلەرى انىقتالۋى ءتيىس. جانە ەڭ سوڭعىسى - جەرگىلىكتى باسقارۋ ورىندارى قوعامدىق كولىكتە كوشەلەر مەن الاڭداردىڭ ەسكى اتاۋلارىن قولدانۋعا قاشان تىيىم سالادى؟
قويىلعان ساۋالدارعا جاۋاپتى ءبىز ۇكىمەتتەن، پارلامەنتتەن، كونستيتۋتسيالىق كەڭەستەن، سونداي-اق قوعام قايراتكەرلەرىنەن، ساياسي، ونىڭ ىشىندە وپپوزيتسيالىق پارتيالاردان كۇتەمىز. قازاق ءتىلىن ءوزىنىڭ زاڭدىق مارتەبەسىنە كوتەرۋ ماسەلەسىن قالاي جانە قاشان شەشەسىزدەر؟ بۇل ىسكە نەمقۇرايلى قاراۋ نەمەسە ونى بۇدان دا بىلاي ارتقا شەگىندىرە بەرۋ قازاقستاننىڭ مۇددەلەرىنە زور زيان تيگىزەدى دەپ سانايمىز.
قاسىم امانجولوۆ، janaozen.net سايتىنىڭ باس رەداكتورى;
مۇحيت اسانباەۆ، ساياساتتانۋشى;
قۋات دومباي، قوعام قايراتكەرى;
راسۋل جۇمالى، ساياساتتانۋشى;
تالعات مامىرايموۆ، ساياساتتانۋشى;
ايدوس سارىم، ساياساتتانۋشى;
مۇحتار تايجان، بولاتحان تايجان اتىنداعى قوردىڭ توراعاسى
