قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
VI
مەكتەپكە كەلە الاساپىران ايعايدىڭ ۇستىنەن تۇستىك. وقۋشىلار استىق كلەتىنىڭ الدىن مەكتەپ كەڭسەسىمەن قوسا ءبىر-اق قورشاپ الىپتى. ءدال ورتادا استىق تيەلگەن ەكى ۇلكەن جۇك ماشيناسى تۇر، حۋاڭحى تاسقىن اپاتى سەبەپتى بىلتىر كۇزدە كەلىپ ءبىزدىڭ استىق نورمامىزعا ورتاقتاسقان وقۋشىلاردىڭ ءبىر توبى سول تيەلگەن استىقتىڭ ۇستىنە شىعىپ العان ەكەن، جەرگىلىكتى حانزۋ، ۇيعىر ساباقتاستار سيراقتارىنان تارتىپ ءتۇسىرىپ جاتىر. قوناقتار شياۋجاڭنىڭ بۇيرىعىمەن قايتا شىعادى دا سىفان وقۋشىلارىنىڭ سۇيرەۋىمەن قايتا تۇسەدى. ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى ۇيعىر ساباقتاستارىمىزعا كەلە ءتيىسىپ، الدارىنان بوگەپ ەدى، ولار كەۋدەسىنەن يتەرىپ-يتەرىپ تاستادى.
- ءبىز نە جەيمىز، شياۋجاڭ جاۋاپ بەرىپ كەتسىن، - دەپ شۋلاسادى. قاسقا باس شياۋجاڭ مەن كوزىلدىرىكتى ەكى-ءۇش «مامان مۇعالىم» ماشينانى اينالا جازا تاياقتارىن ءۇيىرىپ ءجۇر.
قاماۋعا تۇسكەن كوك جالداي ءار جاعىنا ءبىر ارس ەتە قايىرىلىپ جۇرگەن شياۋجاڭنىڭ جەلكەسىنەن ءاشىم جياۋگۋان كەلىپ قىسا قويدى ءبىر كەزدە. «تالاي گەنەرال، تالاي عالىم وقىتتىم» دەپ كەۋدەسىن ەسىكتەي كەرەتىن قاسقا باس جەلكەسىنەن مىتىلعان مىسىقتاي ءبۇرىستى.
- كىمنىڭ بۇيرىعىمەن قاشپاقسىڭ؟!... مىنا مىڭ وقۋشىنىڭ استىعىن كىم بۇلا دەدى ساعان؟!- دەپ قادالعان شۇڭعىل كوز جياۋگۋان بىردەڭە دەپ مىڭگىرلەگەن شياۋجاڭدى دەدەكتەتىپ كەڭسەگە الا جونەلدى. - تۇسىرىڭدەر استىقتى، جولدارىنا ازىقتىق ءۇشىن ەكى داعارىن قالدىرىڭدار!- دەي كەتتى. وقۋشىلار استىقتى كىلەتكە قايتا كىرگىزىپ، قۇلىپتاپ تاراستى...
VI
مەكتەپكە كەلە الاساپىران ايعايدىڭ ۇستىنەن تۇستىك. وقۋشىلار استىق كلەتىنىڭ الدىن مەكتەپ كەڭسەسىمەن قوسا ءبىر-اق قورشاپ الىپتى. ءدال ورتادا استىق تيەلگەن ەكى ۇلكەن جۇك ماشيناسى تۇر، حۋاڭحى تاسقىن اپاتى سەبەپتى بىلتىر كۇزدە كەلىپ ءبىزدىڭ استىق نورمامىزعا ورتاقتاسقان وقۋشىلاردىڭ ءبىر توبى سول تيەلگەن استىقتىڭ ۇستىنە شىعىپ العان ەكەن، جەرگىلىكتى حانزۋ، ۇيعىر ساباقتاستار سيراقتارىنان تارتىپ ءتۇسىرىپ جاتىر. قوناقتار شياۋجاڭنىڭ بۇيرىعىمەن قايتا شىعادى دا سىفان وقۋشىلارىنىڭ سۇيرەۋىمەن قايتا تۇسەدى. ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى ۇيعىر ساباقتاستارىمىزعا كەلە ءتيىسىپ، الدارىنان بوگەپ ەدى، ولار كەۋدەسىنەن يتەرىپ-يتەرىپ تاستادى.
- ءبىز نە جەيمىز، شياۋجاڭ جاۋاپ بەرىپ كەتسىن، - دەپ شۋلاسادى. قاسقا باس شياۋجاڭ مەن كوزىلدىرىكتى ەكى-ءۇش «مامان مۇعالىم» ماشينانى اينالا جازا تاياقتارىن ءۇيىرىپ ءجۇر.
قاماۋعا تۇسكەن كوك جالداي ءار جاعىنا ءبىر ارس ەتە قايىرىلىپ جۇرگەن شياۋجاڭنىڭ جەلكەسىنەن ءاشىم جياۋگۋان كەلىپ قىسا قويدى ءبىر كەزدە. «تالاي گەنەرال، تالاي عالىم وقىتتىم» دەپ كەۋدەسىن ەسىكتەي كەرەتىن قاسقا باس جەلكەسىنەن مىتىلعان مىسىقتاي ءبۇرىستى.
- كىمنىڭ بۇيرىعىمەن قاشپاقسىڭ؟!... مىنا مىڭ وقۋشىنىڭ استىعىن كىم بۇلا دەدى ساعان؟!- دەپ قادالعان شۇڭعىل كوز جياۋگۋان بىردەڭە دەپ مىڭگىرلەگەن شياۋجاڭدى دەدەكتەتىپ كەڭسەگە الا جونەلدى. - تۇسىرىڭدەر استىقتى، جولدارىنا ازىقتىق ءۇشىن ەكى داعارىن قالدىرىڭدار!- دەي كەتتى. وقۋشىلار استىقتى كىلەتكە قايتا كىرگىزىپ، قۇلىپتاپ تاراستى...
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ەستىسەك، شياۋجاڭ سول ەلۋ-الپىس وقۋشىسىمەن تۇندەلەتە زىتىپتى.
ساباقتاستار ۇرىمجىدەگى جەمەڭگەر جادىگويلەردىڭ ۇرەيى ءتىپتى شاشىلىپ كەتكەنىن ايتتى. بۇلاردى «شىڭعىرتا شاشىپ» جاتقان قۇبىجىق. - شىعىس تۇركىستان توڭكەرىس ءدۇمپۋى ەكەنى بارىنە تۇسىنىكتى سياقتى.
ءبىز مەكتەپكە قايتقاندا بيىلعى وقۋ بىتىرۋشىلەردىڭ اقىرعى سىناۋىنا ءتورت-بەس-اق كۇن قالىپتى. ءوزىمىز جۋىقتا وتىلگەن ساباقتاردى قالعان ساباقتاستاردىڭ كوشىرمەلەرىنەن كۇندىز-ءتۇنى وقىپ، ءتورت تاۋلىك دايىندالدىق. بىردە-ءبىرىمىز كامەننىڭ تاباسىنا، مەڭگەرۋشىنىڭ قاپاسىنا قالماۋ ءۇشىن قاسارىسا-ەگەسە دايىندالىپ ەدىك. ىنتىماق پەن ەگەس قايراتى ءبىرىمىزدىڭ ميىمىزعا سىڭگەندى بارىمىزگە بىردەي سىڭىرگەندىكتەن، كۇن ارا سىناۋ بەرەتىن ساباقتاردان ۇزدىك شىقتىق تا وتىردىق. كلاستان قاشقان جەتەۋىمىز وسى ون بەس كۇندە دۇشپانىمىزدى تابالاۋدان ەرىكسىز تاڭدانۋعا تۇسىردىك. سىناۋ ناتيجەسى جاريالانعان ءتىزىمنىڭ ەڭ الدىنا سول «جەتى قاراقشىنىڭ» ەسىمى ىركەس-تىركەس جازىلىپ شىعا كەلدى، ورتاق ناتيجەلەرىمىزدىڭ الدى توقسان نەشە، ارتى الپامساداي سەكسەن بولىپتى.
وقۋ بىتىرگەندەردى جيىپ جىبەرىپ سويلەگەن ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى مەكتەپتىڭ بىزگە قولدانعان جازاسىن ءىرى تىستەرىن اقسيتا تۇرىپ جاريالادى. مىنەزدەمەمىزدى ەڭ تومەنگى شەككە ءتۇسىرىپ، ودان جازا ءۇشىن جيىرما نومەر تارتىپتى. مۇنداي «قىرىق نومەرلى عانا مىنەزى بار» بىتىرۋشىلەر مەكتەپ بويىنشا سەگىز ەكەنبىز. ءبىرى يۋسۋف قاسىم كورىنەدى. بىزدەن ءبىر كۇن كەيىن قاشىپ، سول بويى قۇتىلىپ كەتكەن ول وزىنە ءنول قويىلسا دا مىڭق ەتپەيدى عوي. ءبىز دە تىم وكپەلەي قويعانىمىز جوق، ورتاق ناتيجەمىز سوندا دا الپىس-الىپىس بەس نومەر ەكەن. ايتەۋىر «جيگىرىنا»1 تۇگەل جاراپ شىعىپپىز. «ديپلوم تيسە قىزمەت الۋ شارتىمىزدىڭ تولعانى. بۇل تابىسىمىز باتىس جاققا ءوتىپ الۋىمىزعا دا ىڭعايلىلىق تۋدىرادى عوي» دەستىك. «قاراقشىلىقتان امان» قالعان ساباقتاستارعا ءۇش كۇننەن سوڭ-اق ديپلوم مەن قىزمەت جولداماسى شىعا باستاپ، ەكىدەن-ۇشتەن كەتىپ جاتتى. ازايعان سايىن الاڭداپ، الاڭداعان سايىن ازىپ-جۇدەپ بارامىز. قوشتاسا-قوشتاسا جيىرما شاقتى كۇن ىشىندە قوشقارداي ءبولىنىپ جەتى قاراقشى عانا قالدىق.
مەنى قايتۋ قامى ەمەس، نۇريا قامى تىنىشسىزداندىرا ءتۇستى. ديپلوم شىعا قالسا جەمسارىدان ىزدەۋگە اسىعىپ ءجۇرمىن. بىراق، نۇريا جەمسارىعا اكەتىلگەن بولسا، ونى بىلەتىن كامەن الدىمەن اسىعۋعا، جازدىق دەمالىس باستالىسىمەن كەتۋگە ءتيىستى ەدى. نۇريا جوعالعالى مەكتەپتەن ەشقايدا شىقپاپتى. ءالى دە بۇرىنعىسىنشا ءبىزدى باقىلاۋمەن عانا ءجۇر. باسقا ەشقانداي الاڭى دا، ارمانى دا جوق سياقتى. نەدەن ەكەنى بەلگىسىز، ەسى اۋىسقان نەمەسە ماس بولعان ادامشا بۇلعاقتاپ، ءبىزدى باسپالايدى دا جۇرەدى. بۇرىنعى اسقاقتىق-اۋسارلىعى دا جوق، ەرىكسىزدىك پەن كوڭىلسىزدىك شىجعىرعانداي بۇل كۇيكى كۇيىنە قاراپ، ءبىز تيىسپەي دە ءتىل قاتپاي اڭىستادىق. ىنتىقباي ارقىلى عانا سىر تارتىپ، نۇريا مەن تۇرمەدەگى اكەسى تۋرالى سۇراستىرىپ بايقادىم، بىلمەيتىنىن ايتىپ، انت سۋ ءىشىپتى. جەمسارىداعى ناعاشىسىنىڭ ادرەسىن دە سۇراپتى ىنتىقباي، كامەن كىدىرىسسىز ايتىپ، جازىپ تا بەرىپتى، «سەنبەسەڭدەر بارىپ سۇراڭدار» دەگەنى سياقتى.
مەكتەپكە قايتىپ كەلگەن كۇننىڭ كەشىنەن باستاپ كۇلانمەن كەزدەسىپ تۇردىم. ءبىز تاۋعا قاشقان كەزدە اقىلباي قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ «ۇگىت قىزمەت» سىلتاۋىمەن تاۋعا جانە كەتىپتى دە، ءتورت-بەس كۇننەن سوڭ جاسىرىن كەلىپ قايتىپتى. ىلە جاقتان شيحۋ، ساۋان اۋداندارىنداعى پارتيزان قوزعالىستارىن تارتىپتەستىرۋ قىزمەتىنە تارتىلعانىن، ەڭ ۇزاعاندا ەكى اي سول تاۋدا بولاتىندىعىن ايتىپ، كۇلاننىڭ رازىلىعىن الىپ قايتىپتى.
- اعاڭ ۇرىمجىدە تۇرسا تۇتقىندالارىنا كوزىم ابدەن جەتتى. «قاتەرسىز جاعداي تۋىلعاندا ءبىر-اق قايت، الاڭسىز كۇتەمىن» دەپ اتتاندىردىم،- دەپ كۇرسىندى كۇلان.
بەرەتىن سىناۋىم بىتكەنشە كۇلان ماعان نۇريانىڭ تابىلاتىندىعى جايىندا ءۇمىتتى سوزدەر ايتىپ، كوڭىلدەندىرىپ تۇردى: «جەمسارىدان شەشەمنىڭ ءبىر بولەسى كەلىپ قايتقان، سوعان تاپسىردىق. ەگەر كامەننىڭ ناعاشىسى جاقتا بولسا، ول تاپپاي قويمايدى. ءوز ۇيىنە ۇرلاپ كەلتىرىپ الىپ، حابارىن جەتكىزبەك بولدى. تەز ارادا حابارلايدى» دەدى.
ونان كەيىن ءبىر بارىپ كەزدەسكەنىمدە، قازاق-قىرعىز مادەني-اعارتۋ ۇيىمىنىڭ كلۋبى تۇرمەدەن شىعاتىن «ءۇش ايماق» ادامدارىن جاتقىزۋعا دايارلانعانىن ايتتى. «ءار كۇنى ۇشتەن-تورتتەن شىعىپ كەلىپ جاتىپتى. كەلەتىندەردىڭ تىزىمىندە نۇريانىڭ اكەسى ۇمبەتبايدىڭ اتى دا بار ەكەن. ول كىسى شىقسا ارقانداي جەردەن ىزدەستىرۋگە دە مۇمكىندىك تۋىلادى عوي!»
ءوشىپ بارا جاتقان ءۇمىتىمدى وسىلاي ۇرلەي جىلتىلداتىپ جۇرگەن كۇلان، مەكتەپ سىناۋى اياقتاپ، ناتيجەمىز جاريالانىپ بولعان سوڭ، مەنى كورسە-اق جىلايتىن مىنەز تاپتى. كۇلىمدەپ تۇراتىن وتكىر قارا كوزى مولتىلدەپ جاسقا تولا قالادى دا، سىرت اينالىپ، ەكى الاقانىمەن بەتىن باسا سولقىلدايدى.
- ولگەنىن ەستىمەسەڭ نەگە جىلاي بەرەسىڭ كۇلاش، وسىنىڭدى عانا ايتشى!- دەپ ءوتىندىم ءبىر رەتتە. ءتور ۇيىندە وڭاشا وتىرعانبىز. ءۇن قاتپاي تۇقىرا ەگىلدى. - الدە اعايدان حاۋىپتەنەمىسىڭ؟!
- جوق، ونى ءوزىم اتتاندىردىم عوي، مۇساتايدىڭ كەرىسى عوي... جاۋدان كەك الۋدى ايتىپ جىبەردىم، ودان ءحاۋپىم جوق... مەن... سەندەر ءۇشىن... سەندەردىڭ جۇرەكتەرىڭ... سەن بۇلاي جۇدەگەندە... ول ەرەكشە ەدى عوي!... قانداي حالگە ءتۇستى دەيمىن!- دەپ كۇلان قايتا ەگىلگەندە مەن كەڭك ەتە ءتۇستىم. قاسىرەتتىڭ قاتتى قىستالىپ تۇرعان كولىنەن ساڭلاۋ تابا قويعان ءىرى تامشىلار ىرشىپ-ىرشىپ كەتىپ ەدى، كۇلان كوزىن سۇرتە سالىپ جالت قارادى.
- كەل، سونىڭ ءبىر ءانىن ايتايىق!
- قايسىسىن؟- دەگەندى ارەڭ ايتتىم دا، ءوزىمدى ءوز ۋىسىما العانداي ءتۇيىلىپ، بەكي قويدىم.
- «ياپىر-ايدى»... وزىڭە العاشىندا... سالەمدەمەگە جىبەرگەن ءانى ەدى عوي،- دەپ كۇلان دا بەكەمدەلگەندەي تاماعىن كەنەپ الىپ، شيراق اۋەنمەن باستاي جونەلىپ ەدى، نۇريانىڭ ءوزى تاڭداپ قوسقان ولەڭىنىڭ ءبىر شۋماعىن اياقتاتا الماي، ەكەۋمىز دە ەڭك-ەڭك ەتىپ قالىپ توقتاستىق. ءۇنسىز جىلاس، ءتىلسىز داعدىرىسپەن وتىرىپ قالىپپىز. جان قالتالارىمدى سيپالاي بەردىم. نۇريانى اڭساپ، تاۋدا جازعان ولەڭىم تۇرمە تىنتۋىندە جوعالعاندىقتان ەسىمدە قالعانى بويىنشا قايتا جازعانمىن. سونى تاۋىپ ۇسىندىم كۇلانعا:
- ءوزىم وقىپ بەرە الماسپىن قازىر، سوعان ارناپ جازعانمىن، - دەپ ۇسىندىم.
كوزىن سۇرتە وتىرىپ، ەكى قايتارا وقىعان كۇلان:
- ولمەپتى!- دەپ قالدى دا بارماعىن تىستەي جىلادى.
- «ولمەپتى» دەگەن وسى ءسوز «ولگەن» دەگەندەي ماعىناسىمەن ميىما شوقتاي باسىلدى:
- ءولىپ...پە؟ - دەپ ىشقىنىپ قالدىم. كۇلاننىڭ شيراي قويعانى سەزىلدى.
- جو-جوق، كىم ايتتى؟... ايتپاشى مۇنداي ءسوزدى!... ولمەس، ءالى-اق كورىسەرسىڭدەر.... مۇنداي ولەڭ ارنالعان ادام ماڭگى جاسايدى دەگەنىم عوي...
كۇلان وقىس ءسوزىن وسى سوزدەرمەن جۋىپ سەندىرمەك بولسا دا، مۇندايدا اسا بەكەم بولۋدى، جاس ادامنىڭ مۇنداي كۇيىكتەن قاتەرگە ۇشىرايتىنىن دا ەسكەرتۋى كۇدىگىمدى قوزدىرا ءتۇسىپ ەدى.
- ولەڭگە ءان جاساپ كورەيىن، ءوزى كەلگەندە قوسىلىپ ايتارمىز،- دەۋى عانا ءۇمىتىمدى دەمەگەندەي، مۇلدە وشىرمەي جىلتىراتىپ شىعاردى.
ەرتەڭىندە تاڭەرتەڭ سول كوڭىلسىز قالپىمىزبەن اسحاناعا كىردىك. «جەتى قاراقشى ۇرلاعان ۇركەر قىزىنداي» تىعىلىپ كامەن دە قاراپ تۇر ءبىر جاعىنان. جاقىننان بەرى ءتىپتى ولەگزي كۇزەتەتىن بولعان. ديپلوم مەن قىزمەت جولداماسىن كۇتتىرىپ سارىلعان ساعىز كۇندەردى اياقتاستىرارداي ايقايلاي كىردى ءتارتىپ مەڭگەرۋشىسى:
- جەتەۋىڭ تاماقتى تەز جەڭدەر دە، تىزىلىڭدەر!- دەدى. ءۇمىتىمىز جانعانداي جادىراي شىعىپ، تىزىلە قالدىق.
كامەن سوڭىمىزدا، مەڭگەرۋشى الدىمىزدا، قاقپادان شىعىپ قۇلداي تارتتىق.
- جولدامامىزدى وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنەن توتە بەرىپ، تاعى دا وسيەتپەن تارتپاق شىعار،- دەپ شاقان كۇبىرلەدى.
- جوق، كىسىم، مىنانىڭ ءتۇسى تىم سۋىق، باسقا شاراسى بار ما ەكەن الدە؟- دەپ ىنتىقباي كۇبىرلەدى.
سوڭعىسى راسقا شىعاتىنداي، مەڭگەرمەگە بۇرىلماي وتە شىقتىق. نانلياڭنىڭ ۇزىن كوشەسى جايىلعان قالىڭ جايمامەن، دۋىلداعان قالىڭ ساۋداگەرمەن جانە الارمانمەن ازان-قازان بولىپ جاتىر.
بۇل بازار ىشكەرىگە قاشاتىن جەمەڭگەرلەردىڭ دۇنيەلىكتەرىن ارزانعا ساتاتىن بازارى ەكەنىن ۇققانبىز. كوتەرىلگەن ساسكەنىڭ تىمىرىق ىستىعىنان تەرلەپ كەلە جاتقان ءبىزدىڭ كوڭىلىمىزگە بۇل ساسقالاق بازار سامال سوقتىرعانداي، جايلى لەپ بەرەدى. جازا مايدانىنا اپارا جاتپاعانداي سەزىلسە، جادىراپ، جەلپىنە جۇرەر ەدىك. «زاماننىڭ قاي سىرى، ماماننىڭ قاي قىرى» تاپ بولارىن ويلاپ، جەرگە قاراي بەرەمىز.
الاڭعا جەتپەي بۇرىلىپ، «مادەنيەت كلۋبىنىڭ» قاقپاسىنان كىردىك. اۋلانىڭ ءتۇپ جاعىنداعى شاعىنداۋ زالعا كىرە بەرگەنىمىزدە جازاعا ەمەس، ازاعا اكەلگەنىن تۇسىندىك. زال تورىندە قىزىل-جاسىل بولاتپەن بەزەلگەن كىشكەنە ساحنا قۇرىپتى دا، عۇپىر تازدىڭ ۇلكەيتىلگەن سۋرەتىن قارا لەنتامەن كومكەرىپ، ءدال تورگە ءىلىپتى. ءۇش ءجۇز شاقتى ادام سوعان قارسى قاراي ءتىزىلىپتى. كوبى ءبىزدىڭ ۇيىمنان ۇستالعان ادامدار ەكەن. تۇس-تۇستا قارۋلى سارى اياقتار تۇر. كوپشىلىكتى جارا جۇرگەن مەڭگەرۋشى ءبىزدى ەڭ الدىنا قاتارلادى.
ساحنا ماڭدايشاسى مەن بوساعاسى، زال قابىرعالارى تۇگەل ۇيعىرشا ۇراندارمەن تولىپتى. «باتىر ابدىعۇپىر ماڭگى جاسايدى!» «مارحۇم ابدىعۇپىر ماڭگى ءتىرى!» دەپ ايقايلاعانداي بادىرايادى.
- «باتىر رەپقات ماڭگى جاسايدى!» دەسە سيار ەدى،- دەپ سەرالى كۇبىرلەدى.
قالپاعىن باسا كيگەن تاز سۋرەتى تىرىسىندەگىدەي سەس كورسەتىپ، تۇكسيە قارايدى. «سەن دە كەلدىڭ بە، باسىڭدى ي، مويىندا» دەپ تىكىرەيگەندەي.
ازا ساحناسىنىڭ الدىنا بىرنەشە جۋاندى «باستاپ» بۇرھان شاھيدي شىقتى. «باستاپ» شىققانداي كورىنگەنمەن ايدالىپ شىققانى ايقىن ۇعىلعانداي. ارتىنداعىلار قوشامەتتەگەنسىپ، يتەرمەلەي بەردى. «ءسىز سويلەڭىز، ءسىز سويلەڭىز!» دەگەن حانزۋشا كۇڭكىلدەر ەستىلدى.
ۇزاق تۇرمەدەن جاڭىلشاق بولىپ شىققانى ما ءيا بۇل اراعا سويلەرمىن دەگەن دايارلىعى جوق پا، «ءنىسى-ءنىسى» دەپ بوگەلىپ، تىم كىبىرتىكتەي سويلەدى عالىم. ءوزى سياقتى ءسوزى دە ناراۋ، جۇدەۋ باستالدى. شىڭ شىسايدىڭ العاشقى قىزعىلت داۋىرىندە «التايدان ءاز كەلدى، ۇرىمجىدەن تاز كەلدى، كوكتەن بۇرھان ءتۇستى، جەردەن شۇرقان شىقتى...» دەلىنگەنىندەي، تالاي مىعىمداردىڭ جيىنىنا، ءسوزدىڭ قيىنىنا قاتىناسىپ وسكەن شەشەن سوزدەن جاقۇتى ەمەس ەدى، مىنا تاز جاۋدىڭ باتىرلىعىنان جاعجۇتى بولىپ قينالىپ تۇرعان سياقتى. بەرەكەسى شاشىلعان سوزىنەن ءوزى دە قىسىلعانداي تەرشىپ، قىزىل سارى ءجۇزى نارت قىزىلعا اينالا قالدى ءبىر كەزدە، ۇكىمەت «باتىر» دەپ جاريالاعان سوڭ، ازا جيىنىندا باتىرلىق قۇراپ بەرمەۋگە ەرىكسىزدەنىپ كۇشەنگەنى ەكەن.
- مارحۇم ابدىعۇپىر ءۇرىمجىنى زور قىرعىننان ساقتاپ قالدى، - دەپ جۋان باسىن يزەي سويلەدى ەندى، - عۇپىر احۇن بولماسا، نەشە مىڭداعان ازامات، ونىڭ ىشىندە مىنا تۇرعان سەندەر دە قىرىلاتىن ەدىڭدەر... سوندىقتان، ونىڭ رۋحى ءۇرىمجى حالقىمەن ماڭگى بىرگە جاسايدى!..».
- عالىم شىراقتار دا «سوندىقتانىنا» جاۋاپ تابۋ ءۇشىن تالاي سوقپاققا ۇرىنا بەرەدى ەكەن-اۋ؟- دەپ كۇرسىندى قۋات.
- تاز تاجالدىڭ ورنىنا ونى دەر كەزىندە ولتىرگەن رەپقاتتىڭ اتىن قويسا بۇل ءسوز التىنمەن جازىلعان ارناۋداي بولار ەدى عوي؟- دەپ ىنتىقباي تۇكسيدى. مەن ولارعا كەشىرىم ويلاتا كۇبىرلەدىم:
- قاتەردەگى باسىن وسىنداي جەل سوزبەن قۇتقارا تۇرعانى دا ءجون شىعار، امان بولسا تالاي سەپتىگىن جاسايدى بۇل كىسى بىزگە!
ءبىر جۋان سۇر زالداعىلاردى «ءۇش مينۋت ازاعا» شاقىردى، جۋانداردىڭ ءبارى سۋرەتكە قاراپ تۇرا قالعاندا، ارت جاقتان اسكەري بۇيرىق شاق ەتە ءتۇستى:
- لي جىڭ!1... ابدىعۇپىردىڭ قۇرمەتىنە ءۇش مينۋت تاعىزىم!
- باس يمەي، وسى لي جىڭىنا عانا تۇرالىق، - دەپ جولداستارىما كۇبىرلەدىم، - سىلتاۋعا ءدىن جاۋابى بار.
ءوزىم بۇل ءۇش مينۋتتى زالعا قيىرلاي قاراۋمەن وتكىزدىم. الداعى جۋانداردان باسقا ەشكىم باس يمەي، بىزشە كەكىرەيە قاراپ تۇرا بەردى. باسقارۋشىلار وسى رايدى بايقاپ، كوپشىلىكتىڭ قوسىلماعانىن وزدەرىنە ساتسىزدىك كەلتىرەتىنىن بىلسە كەرەك، ۇران شاقىرماي-اق تاراۋعا بۇيىرا سالدى.
مەڭگەرۋشى ءبىزدى تىزىلگەن بويى ەرتىپ وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنە اپاردى. جازا كەسىمىن ەستىرتۋگە وسى ازا كۇنىن بەلگىلەگەن ەكەن. «سەبەپسىز سالدار جوق» ەكەنىن قانشالىق قانقۇيلى بولعانىمەن گوميندان دا بىلەدى عوي، وسى قارالى جيىن ارقىلى «قىلمىسىمىزدى» اڭعارتسا قىڭق ەتپەي دابىراسىز كونەتىندىگىمىزدى ەسكەرىپتى:
الدىڭعى جىلى توق سوققان توقتى سامەتتىڭ ءولىم سەبەبىن جابا توقىپ جاسىرىپ كەتكەن كەردي سۇر باستىق ەسىكتەن شىعىپ، ءبىزدى شولا قارادى. قولىنداعى قاعازدى جايىپ، جەتەۋىمىزدىڭ اتىمىزدى شاقىرىپ، ازۋىن باسا سويلەدى:
- ازا جيىنىنا قاتىناستىڭدار، كىم ولگەنىن كوردىڭدەر، ا... كوردىڭدەر. سەندەردەگى ماسەلە تۋرالى... ءبىز بىلمەيمىز، ساياسي باسقارمانىڭ تاپسىرماسى وسى، سەندەرگە ءۇش شارت قويىلعان: ءبىرىنشى، 1945 جىلعى 5-ءشى ايدىڭ سوڭىنان باستاپ ەكى جىلعا دەيىن ءۇرىمجى قالاسىنان باسقا جەرگە بارۋ قۇقىقتارىڭ الىندى; ەكىنشى، سول ەكى جىل ىشىندە قىزمەت سۇراۋ قۇقىقتارىڭ الىندى; ءۇشىنشى، جاستىقتارىڭ ءۇشىن، كەنجە قالعان جارتى ميلارىڭدى تولىقتىرۋ ءۇشىن ۇكىمەت راسحوتىمەن وقىتامىز، بۇل - قامقورلىق! ۇقتىڭدار ما، جوق پا؟... بۇگىننەن باستاپ شۇنليانتۋانعا1 وتتىڭدەر، مەرزىمى ءبىر اي. قالعان ورنالاستىرۋدى سونان سوڭ كورەمىز، ۇقتىڭدار ما، جوق پا؟... بارىڭدار، مەڭگەرۋشى ءوزى اپارىپ سالادى.
«كوشەگە شىعۋ قۇقىعىمىزدان» دا ايىرىلىپ، تۇرمەگە ءتۇسىپ قالماۋ ءۇشىن سىلتەگەن جاعىنا ءۇنسىز جۇرە بەردىك. ءشۇنليانتۋان دەگەنى قايتالاي تاربيەلەۋ رەتىندەگى ءۇش ايلىق ساياسي كۋرس ەدى. شينجياڭعا گوميندان ۇكىمەتى ورناعالى اۋدان باستىعى دارەجەلى ءمانساپتىلار كەزەكتەسىپ وسىندا وقىپ جاتقان. بۇل كەزەگىنىڭ ايلىق قانا بولىپ اشىلعانىنا شۇكىرشىلىك ايتقاندايمىز. «قۇتىلۋ ورايى سونى بىتىرىسىمىزبەن-اق تابىلار» دەستىك.
سىفان مەكتەبىنىڭ سىرت جاعىنداعى دوڭگە باحۋلان سايىن كەسە ورلەي سالدىق، «ءشۇنليانتۋان» مەكتەبى سوندا ەدى. تاعى دا مەڭگەرۋشى جەتەكتەپ، كامەن ايداعان مالشا ءتىزىلىپ جەتتىك تە، جۇگىمىزدى مەكتەپ ارباسى اكەلىپ تاستادى. مۇنداعى اسكەري-ساياسي شونجار مەڭگەرۋشىلەردىڭ الدىندا ءبىزدىڭ مەڭگەرۋشىمىز كاۋكەلەك قاقتى. ارس ەتىپ الا تۇسە المايتىنىن بايقاپ، قايتۋعا بەتتەگەنىندە سوڭىنداعى كامەندى ۇستاي الدىم. جول-جونەكەي اقىلداسۋىمىز بويىنشا ىنتىقباي جەتىپ كەلدى دە:
- كامەن، ءۇش جىل دامدەس بولدىق، اقىرعى اقىلىمىز بولسىن،- دەپ سۇزە قارادى، - نۇريانىڭ جوعالۋى سەنەن بولعانى انىق. ونىڭ قۇتىلۋ جولىن ەندى ءوزىڭ اشپاساڭ اجالىڭ بىزدەن بولماق!
- ءبىزدىڭ ولمەيتىنىمىزدى قانشالىق اقىماق بولساڭ دا تۇيسىنگەن شىعارسىڭ،- دەدىم مەن، - نۇريا سىندى جازىقسىز جاس جان ىزدەۋسىز، سۇراۋسىز كەتپەك ەمەس، اكەسىن ولتىرسەڭ دە تۋىسىن، تۋىسقانىنداي قيىسقان دوس-جاراندارىن ءولتىرىپ بىتىرە المايسىڭ!... كىناڭدى جۋاتىن كەزەڭ دە وسى كەز. جاقىننان بەرى ءتىرى ولىك بولعان سيقىڭنان ەندى تۇسىنە باستاعانىڭدى بايقايمىز. بىرەۋ ەرتە، بىرەۋ كەش تۇسىنەدى. بىراق، بۇدان ارى كەتسەڭ اسپانعا ۇشساڭ دا قۇتىلا المايسىڭ! ەندى ايت بىزگە، قازىر قايدا؟... ءجونىن ايتساڭ ول قۇتىلادى، ال سەن ول قۇتىلعاندا عانا قۇتىلاسىڭ... قانىڭا مۇقتاج ەمەسپىز، سوندىقتان اقىرعى رەت سۇراپ تۇرمىز!
كامەننىڭ ماڭدايىنان تەر بۇرقىراپ، ءوڭى كۇرەڭىتە ءتۇستى، قىزارعان سارعىلت كوزى جاساۋراي قالدى.
- مەنىڭ دە وزدەرىڭدەي سورلى ەكەنىمدى كەيىنىرەك... تۇسىنەرسىڭدەر، نۇريانىڭ جوعالۋى وللاھي مەنەن بولعان ەمەس، بىلمەيمىن!
- سەن بىلەتىن بولاسىڭ دا، ءبىز بىلدىرەمىز، ونان دا ءوزىڭ قۇتقارىپ جىبەر،- دەپ قويا بەرە سالدىم.
سول كۇنى جاتىن ورنىمىزدى ىڭعايلاپ الۋعا دەمالىس بەرىلدى. دايىن اعاش كەرۋەتتەرگە توسەنىشتەرىمىزدى جايا سالىپ، قاقپا الدىنا شىقتىق. ءوزىمىز كورگەن جوعارعى قىزىل تاۋ جاعى تاستاقتى بەلەس، قالىڭ زيرات ەدى. سوندا بىلتىر جەرلەنگەن مومىنباي مارحۇمنىڭ سايعاق اعاش مەكتەپ قورعانىنىڭ شىعىس جاق ىرگەسىنەن عانا كورىندى. سوعان بارىپ قۇران وقىپ ەدىك. ارجاعىنداعى تسەمەنتتەپ قاتىرعان ساۋلەتتى جاڭا زيرات «مەن مۇندالاپ» كوزىمىزگە شالىندى.
تاڭەرتەڭگى ازا ساحناسىنىڭ ماڭدايشاسىنا جازىلعان ۇران وسى زيراتتا تۇر. عۇپىر تازدىڭ «ولمەس» ەسكەرتكىشى ەكەن. قاھارلى اشۋ قولىمەن قاتۋ تيگەن بالعا نەمەسە كەركە، ىرگەسىنىڭ ءار جەرىن الدەن-اق قوپارا جارىپتى، زيرات ءۇستى دارەتحاناعا اينالدىرىلىپ، «داڭقتى ەسكەرتكىش» سارى الا، قىزعىلت قوڭىر، كوك بورتە جاپالارمەن الەم-جالەم «بەزەلىپ» قالىپتى. «ماڭگى جاسايتىن قاھارمان» الدەن-اق اسارىن اساپ بولعان ەكەن.
- قوجاسىنا ۇستاپ بەرە الماسا دا، دالەلدەپ كورسەتە كەتكەن «ەڭبەگى» ءۇشىن ءبىز دە ءدام تاتىرا كەتەيىك، - دەپ سەرالى شاپتىرىپ بولعان سوڭ، شاقان دا جالپيىپ وتىرا كەتتى...
اتى دارداي ساياسي مەكتەپ اتالعانىمەن، «ءشۇنليانتۋان» دا ءوز الدىنا ءبىر كۇلكىنىڭ ۇياسى ەكەنىن بايقادىق. وقىتۋشىلارى مايوردان گەنارالعا دەيىنگى سىپىرا «دانىشپاندار» بولعاندىقتان، ساقالدى وقۋشىلارىن مۇرنىن سۇرتۋدەن باستاپ قايتا تاربيەلەۋگە كىرىستى.
اق سالدەبوزدان ءبىر-ءبىر توسەك جاپقىش بەردى دە، اعاش كەرۋەتكە تەگىس جايىلعان كورپەلەرىمىزدى سونىمەن قىمتاتىپ، اعاش سىلاقپەن ىسقىلاتىپ، سىلاتىپ ۇيرەتتى. قۇيعان كىرپىشتەي قىرلانىپ، ءتورت بۇرىشتالىپ شىققانعا دەيىن ىسقىلايمىز. ءبىر ايلىق كۋرستىڭ باس ساباعى وسى ەكەن. تاڭەرتەڭگى ءبىر ساعاتتا تەرلەپ-تەپشىپ وسىنى «وقيمىز» دا، تىزىلە سالىپ، الاڭدى اينالا جۇگىرەمىز. بۇل سارپىلداق دەنە تاربيە ەمەس، قيىن قىسپاقتى ەكىنشى ساباقتىڭ قوڭىراۋى ىسپەتتى ەدى. «ءتاڭىر تارازىسى - قىل كوپىردەن» وتەردەي جياۋگۋانداردىڭ وزدەرى دە قىسىلا تەرشىپ، قودىرايىسىپ الادى. جۇگىرتىپ اكەلىپ ءبىر-بىردەن قازىقشا قاداپ، توبەمىزدەن باسا توقتاتادى دا: «شاپكىڭدى تۇزەپ كي!» دەپ ءبىرى، «اش قاباعىڭدى، كوتەر يەگىڭدى!» دەپ ءبىرى ساقىلدايدى... كىشى جياۋگۋاندار سولاي زىقىناسىپ بولعان سوڭ «قالاي، مىناۋىمىز» دەگەندەي ءوز باستىقتارىنا جاۋتاقتاسادى.
- الىپ تاستاڭدار جانقالتالارىڭداعىنى!- دەپ بىزگە ەندى باس جياۋگۋان سۇقتانادى. - سىمدارىڭنىڭ تۇيمەسىنە ساق بولىڭدار، سانمۋجاڭ كەلگەندە اشىق تۇرماسىن!... ءايا، ول ءبىر قاراعاندا-اق ىشەگىڭدەگىنى كورىپ قويادى... اتىلاتىن جولبارىسشا قاراپ، ءوز اتتارىڭدى داۋىستاپ اتاڭدار!...
باس جياۋگۋان دارا-دارا قالشيىپ، سيرەك تىزىلگەن ءۇش ءجۇز شاقتى كۋرسانتقا وسى وسيەتتەرىن ايتا ءجۇرىپ، ارت جاعىنا جالتاقتاۋمەن بولادى. «سانمۋجاڭ» دەپ قانا اتالاتىن اق قولعاپتى، سارى سارجى كيىمدى كۋرس مەڭگەرۋشىسى مامىرلاپ كەلە جاتقانى كورىنگەندە عانا جاقتارى تىنعان جياۋگۋاندار تىنتۋگە بار مۇلكىن جايىپ سالعانداي، سىتىلىپ الىستاپ شىعا بەرەدى.
اسا قىمباتتى بىردەڭەسىن جوعالتقان كىسىشە تىمتىنە تىكىرەيگەن باستىق ارقايسىنىمىزعا «سەنەن باسقا ەشكىم العان جوق» دەگەندەي شىرايمەن قادالا قاراپ ءبىر توقتايدى. ءار-قايسىنىمىز «اقپىن دا ساۋمىن» دەگەندەي رايمەن اتىمىزدى اقىراڭداي اتاپ قالامىز. «اتىلاتىن جولبارىسشا»، قاباعان يتشە نەمەسە قۇتىرعان قاسقىرشا كورىنەتىن كەسكىنىمىزگە كوبىرەك تىگىلەتىن باستىق، ەگەر ءوزى ساۋ، اقىلدى ادام بولسا، ءبىزدىڭ ءبارىمىزدى دە قۇتىرعانىنان ساۋ ەمەس دەپ ءيا اتقىسى كەلىپ تۇرعان ىڭعاي جاۋدان باسقا جاي ادام جوق دەپ تۇسىنەر ەدى. وزىنە ازۋىمىزدى قانشا باسساق، سونشا سۇيىنەتىندەي، كوزىمىزدى شادىرايتقانشا قاراپ تۇرىپ الادى، بويىمىزداعىنى كوزىمىزدىڭ اعىنان كورەتىن «گيپنوز» سياقتى تەسىرەيەدى. وسى ءبىر اي ىشىندە، «ماقتاننىڭ دەلقۇلىسى ەكەنسىڭ، ءتۇرتىپ قالىپ اعىزار ما ەدىم» دەپ كوزىنە الدە نەشە بىلەگەنىمىزدى دە تۇيسىنبەي ءوتتى. دەگەنمەن ۇكىمەتتەرگە ادىرايىپ، بادىرايىپ وسكەن قۋلارمىز عوي، «كورەگەن ۇستازدىڭ» وتىز رەت وتەگەن وسى «ساباعىنان» دا جاقسى ناتيجە العاندايمىز.
گومينداننىڭ ءوز ولشەمىمەن ايتقاندا ءۇشىنشى ساباعى عانا ناعىز ساباق ءتارىزدى ءوتتى. لەكتور - سول باستىقتىڭ ءوزى. «جۇڭگونىڭ تاعدىرى» ارقاۋ ەتىلگەن تاريحتىق، ساياسي تەوريالىق قويىرتپاق تاقىرىپتا جەتى-سەگىز رەت لەكتسيا بەردى. ءبىر لەكتسياسى ەكى-ءۇش كۇن تالقىلانادى. ءار لەكتسيانىڭ اقىرعى تالقىسى كۇنى ماقتان دەلقۇلىسىنىڭ ءوزى كەلىپ قاتىناسادى. سول لەكتسيادان تۇسىنىلمەگەن ماسەلەلەر جايلى سۇرايدى.
- تۇسىنبەگەن قانداي ماسەلەلەرىڭ بولسا دا سۇراپ الىڭدار، بىزدەن وسى جەردە سۇراپ تۇسىنۋلەرىڭ الالدىق، تۇسىنبەي دە سۇراماي كەتسەڭدەر ارامدىق بولادى،- دەپ تاقاۋىرلايدى. ءبىر ەمەس، بار لەكتسياسىندا سويلەنسە دە «ميىمىزعا قوندىرا الماي» قويعان ءبىر «ماسەلەسى» بار ەدى. لەكتوردىڭ بۇل سوزىندەگىدەي دەموكراتيانى گوميندان شاڭىراعىنان كۇتپەيتىندىگىمىزدەن سۇراماي كەلگەنبىز. «حۇڭحۋا حالقى ءوزىنىڭ ۇزاق تاريحىندا ەكى رەت قۇلدىققا-باعىنىشتىلىققا ءتۇستى. ءبىرى - موڭعول بيلەگەن ءداۋىر، ءبىرى - مانجۋ بيلەگەن ءداۋىر» دەپ، بۇل داۋىرلەر «جۇڭحۋا حالقىنىڭ باسىنان وتكەن ەڭ قارالى ءداۋىر» ەكەنىن ءار لەكتسياسىنىڭ باس جاعىندا قىنجىلا، قايعىرا سويلەيتىن دە، سوڭىندا كەرىسىنە شىعىپ، بەس ساۋساعىن تاربيتا جاياتىن: «مىناۋ بىلەك - جۇڭحۋا ۇلتى، ونىڭ بەس تارماعى مىنە مىنالار - حانزۋ، مانزۋ، موڭعول، مۇسىلمان، تيبەت. كوردىڭدەر عوي، بۇل بەسەۋى - ءبىر بىلەكتەن تاراعان تۋىسقان، ءبىر عانا جۇڭحۋا ۇلتى. بۇلاردىڭ تەز ارادا ءبىر-بىرىنە قايتا كىرىگىپ توعىسۋى، ءبىر عانا تۇلعاعا اينالۋى ءسوزسىز. ءبولىنۋى مۇمكىن ەمەس» دەپ تەپسىنە كوتەرىلەتىن.
كۋرستىڭ سوڭعى كەزەڭىندەگى ءبىر كۇنى لەكتور سۇراۋ قويۋدى قۋزاي تۇسكەندە ءبىزدىڭ ساباقتاستار كۇبىرلەسە جونەلدى، لەكتسيالارىنىڭ ءبىر-بىرىنە قاراما-قارسى وسى ەكى «لوگيكاسى» تۋرالى كۇبىرلەسىپ ەدىك، ەستىپ وتىرعان ءبىر ۇيعىر ساباقتاس، ورنىنا قول كوتەرە تۇرەگەلدى:
- جۇڭحۋا ۇلتى دەگەنىمىز حانزۋ ۇلتى ما؟ - دەپ سۇرادى ول لەكتوردان.
- حانزۋ - جۇڭحۋا ۇلتتارىنىڭ ءبىرى، ەڭ نەگىزگىسى، دەپ،- لەكتور باس بارماعىن شوشايتقاندا ۇيعىر ساباقتاس ودان باسقا ءتورت ساۋساعىن جايا قويدى:
- مىنا تورتەۋى وگەي مە؟
- وگەي ەمەس، ... ايتتىم عوي، ولار دا جۇڭحۋانىڭ ءوز بالالارى، ەستىمەدىڭ بە؟
- جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ تاريحتاعى ەڭ قارالى ەكى ءداۋىرى موڭعول مەن مانجۋ بيلەگەن داۋىرلەر ەكەنىن بار لەكتسياڭىزدا سويلەدىڭىز... اكەسىنىڭ قۇرعان مەملەكەتىن ۇلكەن ۇلى بيلەسەدە، ەكىنشى ياكي ءۇشىنشى، ءتورتىنشى ۇلى بيلەسە دە بولا بەرەدى، ايتەۋىر ءبارى جۇڭحۋانىڭ ءوز بالالارى ەكەن، مۇراگەرلىك ەتىپتى، وزگە ءبىر مەملەكەت باسىپ الماعان كورىنەدى، ەندەشە ول داۋىرلەر تاريحىمىزدىڭ قۇلدىق بەتتەرى بولىپ ەسەپتەلەتىنى نەسى؟ مەن وسىنى تۇسىنبەدىم.
ءتىلماشىنان تىڭداپ، سيرەك قىرما ساقالى تىكىرەيە قالعان سانمۋجاڭ لەكتور ورنىنان اتىپ تۇردى. ءوزى جاريالاپ وتىرعان «دەموكراتياسىنا» ءوزى قايشى كەلمەۋگە تىرىسقانداي كۇلىمسىرەگەن بولسا دا، كەكسە ساياساتشىنىڭ قارا تورى ءجۇزى قىزعىلت تارتا قالۋىنان ساسقانى بايقالدى. كۋرسانتتاردىڭ كوبى وسى سۇراۋدى قۋاتتاي دۋىلداعاندا ءتىپتى ساسقانداي، ءار جاققا جالتاقتاي بەردى، ەندى ءوز شىندىعىنا باسىپ قالماسا، ءوز ارتىن اشىپ قالعانداي ۇياتقا باتاتىنىن سەزىپ ساستى. شينجياڭداعى قازىرگى ۇلتتىق ماسەلەنىڭ ەڭ شيەلەنىسكەن كەزەڭىنە قاراي كيىپ العان تۇلكى تەرىسىن ىزامەن تاستاي سالىپ، ايۋلىعىن اشا، شوڭقيا وتىردى دا، اقىرا سويلەدى:
- جۇڭحۋا ۇلتتارىنىڭ ۇلى حانزۋدان باسقاسى العاشقى جابايىلىق داۋىردەن ءالى الىستاپ شىعا العانى جوق. ولار حانزۋعا توعىسقاندا عانا تولىق ادامعا اينالادى. جۇڭحۋا مەملەكەتى ءۇشىن ايتقاندا، بيلىك باسىندا حانزۋ بولماعان ءداۋىردىڭ ءبارى جوعالۋ ءداۋىرى ەسەپتەلەدى. قازىر كىمدە كىم بۇدان باسقا يدەيادا بولسا، الدىمەن سول جوعالادى! ۇقتىڭدار ما، جوق؟!...
ۇستازدىڭ وسى ءسوزى باسىمىزعا سويىلداي شاق ەتە ءتۇستى دە، مۇنان باسقا دۇرىسىراق سوزدەرىن ەستي المادىق.
- ۇقتىق، ەندى ۇقتىق، - دەپ دۋ ەتە ءتۇستى كۋرسانتتار، كۇلكى ارالاس سۇراۋدى جاۋدىرا ۇزاق دۋىلدادى.
- جاپون، الدە، امەريكان باسىپ السا عانا جوعالمايتىن شىعارمىز؟! - دەپ ءبىر توبى گوميندان ىسىنە جاراي دۇرىس سىقاقپەن كۇلسە، ءبىر سىپىراسى تىزگىنىن الدى-الدىنا قويا بەرىپ ەگەسپەن لاعا كۇلدى.
- ءبىر ۇلىنىڭ عانا «ۇلى»، باسقا ۇلدارىنىڭ سىپىرا «جابايى» اتالۋى نەلىكتەن ەكەن؟ - دەگەن سايقى سۇراۋعا تاعى ءبىر توبى «جاۋاپ» قايتارا كۇلىستى.
- كەيىنگى ۇلدارىنىڭ شەشەلەرى مايمىلمەن اشىنا بولعان-اۋ تەگى؟
- شەشەي اكەنى مەنسىنبەي، مايمىل اشىناسىنا ءبىر جولا اۋىپ كەتكەن عوي! كەيىنگى تورتەۋىنىڭ تۇگەل «جابايى» بولۋى سونىڭ دالەلى!
- اسقازانى ءشىرىپ، باكتەرياعا تولىپ الماعان بولسا، اۋىزدىڭ ساسىعى مۇنشالىق جيرەنىشتى بولماس ەدى، - دەپ ءبىز دە كۇبىرلەستىك. ءار كۋرسانت ءوز ويىنداعىنى كۇلكىمەن اقتارىپ، ەرەگەستىڭ لاقپا جاۋابىمەن وسىلاي دۋىلداسىپ جاتقاندا، ءوز يدەياسىنا سوزبەن ناندىرىپ كەتە المايتىنىن تۇسىنگەندەي لەكتورىمىز ساحنانىڭ ارتقى ەسىگىنەن شىعىپ كەتە بەردى.
لەكتورىمىزدىڭ ەڭ بىلگىرلىگى - كۋرستىڭ مۇنان سوڭعى ۋاقىتىن «تۇسىنبەگەن ماسەلەلەرىڭدى سۇراپ ال» دەگەن تالابىنىڭ پۇشپاعىن دا كورسەتپەي اياقتاۋى بولدى. ارقايسىنىمىزعا جياڭ جيەشىنىڭ ءبىر باسى تارتىلعانداي، سونىڭ باس ءمۇسىنى تۇسىرىلگەن ءبىر-ءبىر زناك قاداپ قايتاردى، العان ديپلومىمىز دا، قىزمەتىمىز دە سول باس قانا ەدى. وقۋ-اعارتۋ مەڭگەرمەسىنەن كەلگەن كىسى ءبىزدى شينجياڭ ينستيتۋتىنىڭ حانزۋ ءتىلى فاكۋلتەتىنە تاپسىرىپ بەردى.
وقۋشىلار جازدىق دەمالىسقا بوساتىلعان كەز بولعاندىقتان، شىڭ شىساي قىزىل شىرايلى كەزىندە سالدىرعان قىزىل ءۇيدىڭ ءبىر بولمەسى مەن اسحاناسى «جەتى قاراقشىعا» ەركىن ءتيىپ ەدى. بۇل مەكتەپتەگى باقىلاۋشى دا، باستىق تا توزىپ كەتكەندەي. جولداستار ءوزدى-ءوز بەتىمەن ۇرىمجىدەن كەتىپ الۋ قامىنا ءتۇستى. قالا ءىشى دە سونداي، زورلىقپەن تۇرعان ارميادان باسقاسى ءوز قامىمەن قايشالىس. كوشە-كوشەسى مەن تۇكپىر-تۇكپىرى تۇگەل قۇجىناعان جايما بازار، الاتىنىن الىپ، ساتاتىنىن ساتىپ شۇبىرىپ جۇرگەن جۇرت. ۇكىمەت قانشا كىرىسسە دە مۇنداي ارزانشىلىق بولماس ەدى. قاشۋشىلار قارا باسىنان باسقاسىن قالتاعا سيعىزباق كورىنەدى. مىنگى جىلقى عانا قىمبات ەكەن. ودان باسقاسىنىڭ بىزگە كەرەگى دە جوق قوي. الۋعا قولدا ەشتەڭە جوق، ءبىزدىڭ جولداستار الابۇرتىپ، اينالا جورتتى. نۇريا مەن اكەسىنەن دەرەك ىزدەپ مەن جورتتىم. تۇرمە قيناۋىنان ولىسىمەن-اق «كەڭشىلىك» تىزىمىنە اتى ىلىنگەن ۇمبەتبايدىڭ حابارىن شىعا سالا كۇلاننان ەستىدىم دە، «شىڭ شىساي تۇرمەسىنەن» ۇلتتىق ۇيىمداردىڭ كەپىلدىگىنە ەندى شىعىپ جاتقانداردى اينالا كەزىپ، قازبالاي سۇراستىردىم، ءوزىم تۇرمەدەگى كەزىمدە ەستىپ، ويلاعان تۇسپالىم دۇرىسقا شىقتى. ۇمبەتباي سول بەسىنشى اي ىشىندە جالالى قيناۋدان ءولىپتى. بىراق، «تۇرمەدەگى قازاق قىزى» جايىندا قازاعى دا، قىرعىزى دا، ۇيعىر، وزبەك، تاتار، موڭعولدارى دا ەشتەڭە ەستىمەپتى. ەشقانداي حابار شىقپادى.
ورىنداماي كەتۋگە بولمايتىن ەكى مىندەتىم بارىن عانا ەسكەرىپ سەندەلە بەردىم. ءبىرى - ءۇرىمجى ماڭىندا بولسا نۇرياشتى تاۋىپ، بىرگە اكەتۋ. ەكىنشىسى، قىزى مەن اكەسىنە ىستەگەن قاستىعىن تولىق انىقتاپ الىپ، كامەندى ءولتىرۋ...
«ولتىرگەن قول سەنىكى بولماسا دا ولتىرەر جەرگە جىبەرگەن جالا سەنىكى عوي، كامەن»- دەپ زىركىلدەپ قالعانىمدى عانا بىلەمىن. ءتورت كوشەگە كەلىپ تۇرىپپىن، كامەن جوق، ءوزىم عانا ەكەنمىن. نۇرياشتى كىرگىزىپ اكەتكەن ساقشى بولىمشەسىن شولۋعا، قيسىنى كەلگەننەن ءجونىن سۇراۋعا شىققانداي ەدىم. ءتورت كوشەنىڭ وڭتۇستىك تارامىن كەسىپ وتە بەرگەنىمدە سارى اياقتاردىڭ ەكى-ءۇشى ءبىر-اق اقىردى. قايتا شەگىنىپ شەتكە تۇرا قالدىم. الدىڭعى ايدا تۇرمە تەرەزەسىنەن جامال كورسەتكەن سارىلار مەن كوك كوز كۇرەڭدەردىڭ ءبىر توبىن تاعى دا ماتاپ ايداپ شىعىپتى، سارى اياقتار تۇس-تۇسىنان قاماپ مىلتىق نايزاسىمەن تۇرتكىلەپ كەلەدى. ولار ءتورت كوشە تۇيىلىسىنە جەتە بەرگەندە، جيىلىپ قالعان حالىق اراسىنان ءبىر ەكى شلياپالىنىڭ تاماعىن جىرتا ايقايلاعان حانزۋشا ۇرانى كوتەرىلدى:
- جەرىمىزگە باسىپ كىرگەن سوۆەت ارمياسىن جوعالتايىق!
- قىزىل شاپقىنشىلار راحىمسىز جازالانسىن!
ۇرانشىلاردىڭ سىرت جاعىندا سىبانىپ تۇرعان ونشاقتى جىگىت بەرى شىعا كەلدى دە، ايداۋشى سارى اياقتار شەبىنەن ىرشىپ ءوتىپ، كوك كوز سارىلاردى تەپكىلەپ، جۇدىرىقتاي جونەلدى. سارى اياقتار ەندى اراشالاعانسي قالدى دا، حالىق جازالاۋشىسى بولىپ كورىنگەندەر ورشەلەنە ءتۇستى...
- راپايىل!- دەپ ايعاي سالدىم مەن. قىرقىنشى جىلى كۇزدە شاۋەشەك گيمنازياسىنا مەنىمەن بىرگە بارىپ، سىناۋدان وتپەي قايتقان ساباقتاسىم راپايىل كوزىمە وتتاي باسىلدى. ىشقىنا جىلاپ جىبەرىپ قايتا ايقايلادىم. - راپايىل، باۋىرىم!...
ول جالت قاراعاندا سارى اياقتاردىڭ ءبىرى بەتتەن تارتىپ جىبەردى دە، جەلكەلەپ ايداي جونەلدى. الگى ۇرانداۋشى شلياپالىلار ادىرايا بۇرىلىپ، سارىلاردىڭ سوڭىنان ارسىلداپ تۇرعان جۇدىرىقشى جەندەتتەرىنە جالتاق-جالتاق قاراسىپ قويىپ، ماعان بەتتەدى. ءۇش-ءتورت ۇيعىر جىگىت الدىلارىنا توسا قالىپ سويلەسە كەتتى. مەن بار داۋىسىممەن قۇتىرا ايعايلاپ، جيىلعاندارعا حانزۋشا تۇسىندىرۋگە تىرىستىم.
- بۇلار سوۆەتتىك ەمەس، ءوز ادامدارىمىز... اناۋ ءبىرى مەنىڭ دوربىلجىندە بىرگە وقىعان ساباقتاسىم. اتى - راپايىل، اكەسىنىڭ اتى عارىپ، شاۋەشەكتە تۋىلعان، جۇڭگولىق!...
قابىرعامنان بىرەۋ ءتۇرتىپ قالعاندا جالت قارادىم. شاشىن جىعا تاراعان ۇزىن بويلى، قىرما مۇرت ورتا جاستى حانزۋ ەكەن.
- ءبىز بىلەدى، حالىق بىلەدى، بۇلار سۋليان1 ەمەس،- دەپ ۇيعىرشا شالا تىلىمەن كۇبىرلەدى، - سەن تەز كەت، تەز، تەز، ساقشى ۇستايدى!
- ءجۇرىڭ، ءجۇرىڭ،- دەپ بەيتانىس ەكى ۇيعىر جىگىت قولتىقتاي جونەلدى مەنى، - مىنا جەندەتتەر - حالىقشا كيىنگەن ساقشى، ەندى سەنى ۇستاعالى بەتتەدى، قاش!... اشكەرەلەتپەۋ ءۇشىن اۋزىڭدى تاڭىپ اكەتىپ جوعالتادى!...
ارتىما قاراسام، الگى جەندەتتەردىڭ ەكەۋى وندىرشەكتەپ، كيمەلەپ كەلە جاتىر ەكەن. ءيىن تىرەسىپ، جيىن تۇرعان حالىق جول بەرە قويماي، قاعىسا كەتىپ بوگەپ قالدى. زىتا جونەلدىم. شلياپالى ۇرانشىلاردى العاشقى بوگەگەن ۇيعىرلار دا ءجىتي باسىپ ورلەپ بارادى.
بۇرىنعى ءبىر قاشىپ قۇتىلعان جاعىما بۇلتارا جونەلىپ، سازعا جەتتىم دە، اشۋمەن شەشىنە سالىپ، تاياز سۋعا ەتپەتتەي قۇلادىم. ال سولقىلدامايمىسىڭ كەلىپ...
قوي!... قوي، مىقتى بول بيعابىل،- دەپ بەتىمدى سۋمەن جۋىپ-جۋىپ جىبەردىم ءبىر كەزدە، قىزىپ كەتكەن باسىمدى توعىتىپ-توعىتىپ الدىم. - جىلاۋ دەگەن قيىنشىلىققا مويىنداۋ عوي. قازىر ولىمگە دە مويىنداماۋ - ازماتتىق شارت. ايداھار زاماندا وسكەنگە شىدادىڭ، ەندى سونىڭ باسىن كەسكەنىنشە شىدا.... «ءومىر ءۇشىن ولگەنشە كۇرەس، كۇرەسپەسەڭ كۇيرەگەنىڭ - كۇل بولعانىڭ، شىداماساڭ، شىمىرلانا تۇسپەسەڭ كۇرەسە المايسىڭ. بارىنە دە شىدا!... ال كەگىن، ءبارىنىڭ دە كەگىن ال! سول ءۇشىن ەگەسىپ ءتىرى قال!»
وسى سوزدەردى ءبىر-بىردەن ايتا تۇرىپ مالتا تاسپەن سۋدىڭ تۋ تالاقايىن شىعارىپپىن...
ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ ورنىمنان شيراي تۇردىم دا ساسكەگە دەيىن جۋىنىپ، قايتا ءوسىپ قالعان شاشىمدى قايىرا تارادىم. نۇريا جوعالعالى ۇمىتىلعان تارانۋ ەدى بۇل. سودان بەرى گريمدەلمەگەن باتينكامدى دا گريمدەپ، تاماقتانعان سوڭ بارىممەن ساندەنە باستادىم.
قۋات پەن ىنتىقباي كوڭىلدەندى مۇنىما:
- ە، ءجيدى بەرمەي، وسىلاي جۇرسەڭشى شىراق!
- جىگىتىڭدە ءجيدىپ، شال بولماي شىرىمەكپىسىڭ دەگەلى ءجۇر ەدىم،- دەپ ىنتىقباي كۇرسىندى. - تاۋ مىنەزدەس بولماعان ازامات مۇندايدا تەز تاۋسىلاتىن كورىندى. تاۋ باسىن قار مەن مۇز قاۋىپ جاتقاندا، توسىندە جايلاۋ جايناپ، ساي سالاسى سان ءتۇرلى گۇلمەن قۇلپىرىپ تۇرادى عوي. جىگىت باسىنا قار دا جاۋادى، ونى ەرىتىپ نۇر دا جاۋادى، نۇرىڭدى ءوشىرىپ قار جاۋسا، ول قاردى قايتا ەرىتەتىن نۇر قايدا كەتپەك، «كەزەكتى دۇنيە، كەزبەلى نەسىبە» عوي!
مەنەن كوز الماي قاراپ، باجايلاي سويلەۋىنە كۇيىگىمدى ايتىپ شاعىنباسام دا، كۇيىمدى ابدەن ءتۇسىنىپ كومەككە ايتۋعا دايىنداپ جۇرگەن دوستىق ءسوزى ەكەنىن سەزدىم. «نۇرياشتاي نۇر قايدا!» دەي جازداپ بارىپ توقتاتا قويسام دا تولقىنىم توقتاماي، قىزارىپ سالا بەرگەن سياقتىمىن.
- تۇسىنەمىن، تۇسىنەمىن،- دەپ ىنتىقباي باسىن تومەن سالا سويلەدى ەندى. - وسى بىرگە بولعان ءۇش جىل ىشىندە بىزگە ۇلكەن ازاماتتىق كورسەتىپ كەلدىڭ بيعاش. اسىرەسە، مەن ۇستىرتتە وسكەندىگىمنەن ءۇستىرت مىنەزدى كوپ كورسەتتىم; قاتتى ءحاۋىپ تە سالعانمىن. قاجىمادىڭ، قارۋىن جاقسىلىقپەن قايىرىپ وتىردىڭ... وقىس قاقپاننان تالاي قۇتىلدىق قوي. وشىرەمىن دەگەن كەشۋدەن ءوسىپ وتۋدەن ۇلكەن قاجىرلىلىق بار ما؟ ءالى دە قاتەرلى كەشۋلەر بار شىعار، وشكىندەمەي سول قايسارلىعىڭدى ساقتاپ، قۋراماي وسە بەرۋىڭدى تىلەيمىن!
- تىم جاقسى تالاپتى دەر كەزىندە قويدىڭ، ىنتا، راحمەت!... بىراق، بار جاقسى ناتيجەنى ماعان ۇيە بەرمەشى!... ارقانداي جاقسىلىق كوپكە ورتاق بولماي، جاقسىلىق قاتارىنا جاتپاق ەمەس، ورتاق سيپاتتى بولعاندىقتان كەي كىشكەنەسى دە ۇلكەن جاقسىلىق بولىپ كورىنەر. شىن ۇلكەن جاقسىلىق كەيىنگى سەنەن شىقپادى ما، «تۇيە» جۋرىننىڭ جازاسىنان بۇكىل كلاستى قۇتقاردىڭ، كامەننىڭ قىرسىعىنان سەن بولماساڭ كىم قۇتقارا الار ەدى ءبىزدى؟ قول-اياعىن بايلاعانداي، تيىپ بەرگەنىڭدى قالاي ۇمىتايىق!... ۇستاز اتىنداعى ەڭ سويقاندى تىڭشىنى اشىقتان-اشىق سوققىعا جىعۋ قانداي وقۋشىنىڭ قولىنان كەلەتىن ەرلىك؟... ايىرىلىسار شاق جەتىپ تۇرسا دا، ءوز جانىمداعى اۋرەشىلىكتەن ايتا الماي جۇرگەن تالاي...
- مەنىڭ ايتپاعىم، وسى «جان اۋرەڭ» جايىندا بولاتىن بيعاش، ىزدەگەنىڭ التاي ماڭىندا بولسا، ءدال وزىڭدەي ىزدەپ تاۋىپ بەرەيىن، ءوز جانىڭدى امان قۇتقارشى اۋەلى!
- التايدان تابىلمايدى، ول انىق.
- ءبىزدىڭ ۇيىمداعىلاردى قالعانىمەن قوسا قايتا ۇستاۋ ءسوزى شىعىپ جاتىر، ەندى اسقارداي ازامات جاندى قۇتقارۋدان باسقانى قويا تۇر!... ول امان بولسا التاي جاققا وتپەي قويماس!...
«قايتا تۇتقىنداۋ» جايىنداعى ءسوزدى تەكتەپ، تالقىلاي شىقتىق كوشەگە. قۋات ەكەۋمىزدەن باسقا «بەس قاراقشىعا» جاقىن ماڭنان قۇداندالى-قيىستىق پانالار تابىلىپ قالعان ەكەن. قۋات تۇرمەدەن جاقىندا شىققان اعاسىن تەز اكەتۋ قامىمەن اسىعىپ ءجۇر. مەنىڭ قامىم عوي ءوز الدىنا.
قايعى-قۋانىشىمنىڭ تەتىگى كۇلاننىڭ كومەيىندە تۇرعانداي سەزىلەدى: نۇرياعا ارناعان ولەڭىمدى وقىپ-وقىپ، «ولمەپتى» دەپ قالعانى بار عوي، جىلاي بەرەتىنى دە قاتەرلى بەلگى سياقتى، مەنى اياپ، ايتا الماي جۇرگەندەي. رۋحي جاقتان كۇيرەۋ جاعدايىنا تۇسكەندىگىم سەبەپتى، زىلدەي اۋىر حاباردى زارەدەي اشتى كۇيىندە القىمىنا ساقتاپ كەلە جاتقان سەكىلدەنەدى. سونى باتىل سۇراپ، ايتقىزىپ الۋعا ءداتىم دە، كۇشىم دە بۇگىن عانا جەتكەندەي.
قۋات اعاسى جاتقان ۇيىم كلۋبىنا بۇرىلىپ قالعاندا، مەن قۇلداي ءتۇسىپ كۇلاننىڭ قاقپاسىنان كىردىم. ءتور ۇيىندە تاعى دا جالعىز، ويدا وتىر ەكەن، قايراتقا ءمىنىپ كەلگەنىمدى قاباعىمنان تاني قويعانداي:
- ءا، باسە، اقىلدى بيعاش، وسىلاي جۇرەتىن،- دەپ تۇرەگەلىپ، قولىمدى الدى دا، قاسىنداعى ورىندىققا وتىرعىزدى. - ءار كۇندى، ءار ساعاتتى باتىرلىق قايراتپەن وتكىزەتىن كەز وسى، تۇسىنەسىڭ عوي؟
- قازىر ءتىپتى تولىق ءتۇسىندىم. ولگەننىڭ كەگىن ءتىرىسى قايتارماسا، ول كەك قالاي قايتپاق؟
كىرپىگىن قاعا ءتۇسىپ، جاۋتاقتاي قارادى كۇلان:
- ولگەننىڭ؟... ول كىم؟... نە ەستىدىڭ؟!
- ولگەن از با، كەشە عانا وزىڭنەن دە بىرەۋىن ەستىدىم عوي، ءبىرىن ونىڭ الدىندا كۇڭگىرتتەتىپ، كولەگەيلەپ قانا قويعانسىڭ. بۇيىرسا ەندى سونىڭ انىعىن دا ەستيتىن شىعارمىن؟... نە كورمەي ءجۇرمىز، بارىنە شىدايمىز دا!
ءبىراز كىدىرىپ تاعى دا بايىپتاي قاراعان كۇلان، تۇيىلە ءتۇسىپ جۇتىندى، ۋلى حاباردى تاعى دا جاسىرا تۇسكىسى كەلگەندەي.
- سەن وعان باسىڭدى اۋىرتپاشى، ءبىر حابارى شىعار!
مەن كەشە سارىلار جايىنداعى كورگەنىمدى ايتتىم دا، ىلە جاققا تەز ءوتىپ الىپ، گومينداننىڭ وسى سۇرقيالىلىعىن اشكەرەلەۋگە اسىعاتىنىمدى ءبىلدىردىم.
- بىراق، الدىمەن جەمسارىنى اداقتاپ قايتۋىم شارت،- دەگەن ءسوزدى تىعىلعان سىرىن تارتىپ شىعارۋ ءۇشىن ادەيى قوسا قويدىم.
- ايتپاقتايىن، ساعان ءبىر قۋانىشتى حابار جەتكىزەيىن، كەشە كەشتە عانا ەستىدىم، - دەپ قۋناقىلانا قويدى كۇلان. - سەنىڭ ءدوربىلجىنىڭ جانە شاۋەشەك، شاعانتوعاي اۋداندارى ازات بولىپتى. ۇلتتىق ارميا مەن پارتيزان وترياتتارى ەندى شيحۋعا ءتونىپ كەلەدى دەيدى.
- سولاي بولاتىن قيسىنى الدەقاشان كەلگەن عوي،- دەدىم مەن وعان. - مەنىڭ كەۋدەمدە قازىر جياڭ جيەشىنىڭ باسى بار، ونىڭ جولىن سارى اياق كەسە المايدى. كامەن ناعاشىسىنىڭ ادرەسىن دە تاپتىم. ەرتەڭ سولاي شىقپاقپىن، بۇعان قالاي قارايسىڭ؟
- بارماي-اق قوي، بەكەر قينالاسىڭ، - دەپ كۇرسىندى كۇلان. - ول جاقتا بولسا تاۋىپ كەلەتىن ادام بار دەدىم عوي! بەيساۋات جۇرگەن ادامنىڭ ءبارىن ۇستاي بەرەتىن بولىپتى. سەندەردى قايتا ۇستاۋ ءسوزى دە شىقتى، ونى ەستىگەن شىعارسىڭ؟ تۇرمەدەن بوساعان ادامدار ءالى دە قاتتى باقىلاۋدا ەكەن. جانى القىمىنا كەلگەندە حالىقتى الداي تۇرۋ ءۇشىن عانا شىعارعان بولىپ وتىر عوي. تاڭجارىق اعانى دا قايتا تەكسەرىپ ءجۇرىپتى. ەندى سەنىڭ امان قالاتىن ەكى-اق جولىڭ تۇر، سەن كەلەردە مەن وسىنى ويلاپ وتىرعانمىن. ءبىرى، تاۋ جولىن بىلەتىن سەرىك تابا الساڭ، كولىكپەن ۇلتتىق ارمياعا جەتىپ ال. نۇريادان الاڭ بولما... ءتىرى بولسا... وسى جەردەن كۇتىپ الامىز. بولماسا... كەتۋدىڭ قيسىنى كەلمەسە، ۇلانباي جاقتاعى ءبىر قازاقتىڭ ۇيىنە پانالاي تۇر. بۇل جاعىنا ءوزىم جاردەمدەسەيىن.
- كۇلاش، قامقورىم مەنىڭ!... نۇريانىڭ ۇرىمجىدە جوق ەكەنىنە الدىمەن ءوزىڭ سەندىرگەنسىڭ، «جەمسارىدان ىزدەۋشى بار» دەۋىڭ ەستىرتۋ ۋاقىتىن كەشەۋىلدەتۋ، مەنى كۇيىكتىڭ وقىس قاتەرىنەن ساقتاۋ ءۇشىن عانا ايتقان ءسوزىڭ عوي، بۇعان الگى ءبىر ولەڭدى وقىپ شىعىپ «ولمەپتى» دەپ قالۋىڭ ايعاق، - دەپ كىدىردىم. كۇلاننىڭ سىرت قاراپ الىپ، باسىن تومەن سالا ەگىلىپ وتىرعانىن، جاۋىرىنىنىڭ بۇلكىلىنەن ءبىلىپ كىدىردىم. - ەندى جەمسارىعا بارىپ اۋرە بولماۋىمدى ايتۋىڭ ول جەردەن تابىلمايتىنىن بىلگەندىگىڭنىڭ بەلگىسى عوي! مەنى قاتەردەن عانا ەمەس، اۋرەدەن دە ساقتاعىڭ كەلەدى. مۇنداي جاناشىرلىعىڭدى بۇرىننان تۇسىنەمىن. ءولى-ءتىرىسىن بىلمەي، قايتىپ جاتارمىن ءبىر تۇكپىردە! بۇل حال بارىنەن دە قاتتى باتادى ماعان!... قانشا كۇننەن بەرگى ازاپتى ويدى قايراتپەن جەڭگەلى كەلىپ وتىرمىن بۇگىن. قاندى كەكتى قايتارۋ ءۇشىن اقىل مەن قايرات كەرەك قوي، ەندىگى شىدامدىلىقتى مەنەن سۇرا، جىلاۋدى قوي! جىلاعانعا قايتىپ كەلمەيدى، ءبارىن دە ءبىلىپ وتىرمىن!
كۇلان ەڭىرەپ جىبەردى:
- كەكتى قولما-قول قايتارامىن دەپ وقىس كەتەسىڭ عوي!...
- جوق، كەك ءۇشىن اقىل-ايلا كەرەك ەكەنىن ايتتىم عوي الگىندە، كەك الامىن دەپ ءوزىم دە كەتسەم بارىنەن جامان ءولىم سول بولماس پا؟!
كۇلان اتىپ تۇرىپ اسىلا ءتۇستى موينىما. ءۇن سالا جوقتاپ، زارلاي جونەلدى. ىرشىپ-پارلاپ كەتكەن كوز جاسىمدى سۇرتە بەردىم.
- توقتاتا، قوي ەندى،- دەدىم ءبىر ساتتە، - قىزىلدىعى ءۇشىن قىزىن ءولتىرىپ، قىزىن ىزدەمەسىن دەپ اكەسىن ءولتىرىپتى!... اكەلى-بالالى ەكەۋى دە ەدەل-جەدەل ءولتىرىلىپتى! بۇعان كوز جاسى شاق كەلمەك ەمەس!... قالاي ءولىپتى؟!... سونى ايتشى!
مەنىڭ بۋىنىمدى قايتا بوساتىپ الماۋ ءۇشىن كۇلان دا زارىن توقتاتا قويىپ، بەكەم ۇنمەن قىسقاشا عانا اڭگىمەلەدى.
- سول قاماعان ساقشى بولىمشەسىنىڭ ءبىر باستىعى تۇندە كىرىپ، زورلاماق بولعان ەكەن. نۇرياش دايىنداپ جاتقان جارتى تاس كىرپىشىن الا تۇرەگەلىپ، شەكەسىنەن قويىپ قالىپتى. ول سەندەلەكتەپ تۇرعاندا ارتىنان ەكىنشى ءبىر وفيتسەر كىرىپ، انانى سۇيەمەلدەپ شىعارىپ جىبەرىپتى دە، ءوزى كىرىپ زورلاماق بولىپتى. نۇريا ەكەۋى جۇلقىلاسىپ تۇرعاندا الگى جارالانعانى قايتا كىرىپ، ەكىنشىسىنىڭ شىعىپ كەتۋىن بۇيىرىپتى. «سەن شىق، ايەلىڭ بار، مەن مۇنى ايەل ەتىپ الامىن!» دەپ ەكىنشى وفيتسەر تالاسقان ەكەن. «ەندەشە مىنە» دەپ نۇريانى اتىپ كەتىپتى.
- سونان سوڭ؟... ءوزىن كىم قاماتقان ەكەن؟
- ساقشى باسقارماسى... «جەمسارى تۇرمەسىنە جىبەرىلسىن» دەپ بۇيىرعان بىرەۋى «جاقسى توسەنىشى بار، تازا ۇيگە» قاماۋىن دا تاپسىرعان ەكەن. سول ءتۇنى ىلە-شالا ءوزى كەلىپ، ءولىمنىڭ ۇستىنەن ءتۇسىپتى دە، سۇيەگىن بەلگىسىز ءبىر جاققا جوعالتقىزىپتى.
- مۇنى كىم تەكسەرىپ انىقتاعان؟
- اقىلبايدىڭ ءبىر دوس ساقشىسى... سول ءتۇنى كۇزەتتە بولعان كەزەكشىدەن سۇراپ ۇعىپتى دا، جارالانعان اتۋشىنىڭ تاڭۋلى شەكەسىن كورىپ انىقتاپتى... اقىلبايدان سۇرارسىڭ!... ساعان دا، ماعان دا زور قازا بولدى بيعاش، قايتەمىز، شىدايمىز دا! - دەپ كۇلان شىر ەتە تۇسكەندە، ەسىك سىرتىنان تىڭداپ تۇرعان شەشەسى كىرىپ كەلىپ، كوڭىل ايتىپ، ەكەۋمىزدى دە سابىر-قايراتقا شاقىردى. ءشاي قۇيىپ، ۇزاق سويلەدى.
- كامەننىڭ تالابى بويىنشا عانا ۇستالعانى، قوجاسىنىڭ نۇريانى جەمسارى تۇرمەسىنە جىبەرۋدى بۇيىرۋىنان دا كورىنىپ تۇرماي ما؟ - دەدىم مەن، - جەمسارى ساقشىسىنان ناعاشىسى ارقىلى كەپىلدىككە شىعارماق... تۇرمەدەن قۇتقاردىم دەپ كوڭىلىن الماق ەكەن عوي؟... ءيا، كامەننىڭ سول تىلەگىن ورىنداۋشى قوجاسى دا الال قۇلىنا «اق كوڭىلىمەن قامقورلىق» ەتپەك بولىپتى... كامەننىڭ قازىرگى «ماستىعى» قوجالارىنىڭ سول «مەيىرىنەن» «تويعاندىعى» ەكەن عوي!... تالاسىپ ولتىرگەن ساقشىلاردى جازالاتىپ پا؟!
- يەسىنىڭ ۇستىنەن شاعىم ايتۋعا ءيتى شىداي ما، الگى انىقتاعان ساقشى عانا ءتارتىپ بويىنشا جاسىرىن شاعىم كوتەرىپ، اركىمگە ايتا بەرگەن سوڭ، سول ەكەۋىن ورىندارىنان اۋىستىرىپ قانا قويىپتى. اتقان وفيتسەر اۋىسىپ بارعان جەرىنەن كۋليگە قايتىپ تا ۇلگىرىپتى.
سەرتىمە قانشا بەكىنگەنىممەن كۇيزەلىستەن تەر بۇرشاقتاپ كەتتى. كوزىم قانتالاپ قيىقتانا، اۋزى-مۇرنىم قيسايا ءتۇستى. ەسىككە بەتتەگەنىمدە كۇلان توقتاتىپ، ءجۇزىن جۋدى دا بىرگە شىقتى.
- كوشەدە سىرت بىرەۋگە سەزدىرمەۋ ءۇشىن، جايشىلىقتاعى قالپىڭا ءتۇسشى،- دەپ كۇبىرلەدى شىعا بەرە.
- ءبىز ينستيتۋتقا كەلگەلى كامەن كورىنبەدى، قايدا كەتكەنىن بىلەمىسىڭ؟- دەپ كۇبىرلەدىم مەن.
- ساقشى باسقارماسىندا. استىرتىن كۋرستا وقىپ جاتىر دەيدى... ازات بولعان ايماقتاردىڭ بىرىنە جىبەرۋگە تاربيەلەپ جاتقان بولار. ودان كەك الۋعا اسىعىپ، قاتەرگە ۇشىراپ قالما، ءيا!... ۋاقىتى كەلگەندە كورەرسىڭ... الگى شپيوندى اتقان رەپقاتتى كەسكىلەپ ءولتىرىپتى عوي...
ارتىمىزدان قۋات تا شىعىپ ورلەپ كەلەدى ەكەن. كۇلان سونى توسىپ تۇرا قالدى دا مەنىڭ اياڭداي بەرۋىمدى سۇرادى.
- سالەمەتسىز بە، قۋات اعا؟- دەپ امانداسقانىن عانا ەستىدىم. قاتارلاسا ءجۇرىپ كۇبىرلەسىپ كەلە جاتتى. مەنىڭ قاتەرگە ۇشىراپ قالماۋىمدى تاپسىرعان سياقتى، ەكەۋى قۋىپ جەتىپ، ەكى جاعىمنان قاتارلاسا جۇرگەندە، قۋات ماعان جالتاقتاپ قاراي بەردى.
جايما-شۋاق قالىپقا تۇسكەنسي قويدىم دا:
- كۇلاش، سەن ەندى ۇيگە قايتا بەر، راحمەت!... ايتقانىڭنىڭ ءبارىن ورىندايمىن، مەنەن قامسىز بول،- دەدىم.
- ءيا، قايتا عوي شىراعىم،- دەپ قۋات تا قوستاپ، كۇلاندى قامسىزداندىرۋ سىلتاۋىمەن مەنى قايراي جونەلدى. - «جولبارىس ىزىنەن، ەر جىگىت سوزىنەن قايتپايدى». ءبىز بيعابىلدى جولبارىسىمىز دەپ تە، جولباسشى بولارلىق اقىل ازاماتى دەپ تە سەنەمىز. اقىل ازاماتىنىڭ ەلى ءۇشىن اقتايتىن بورىشى كوپ بولادى. ونى ۇمىتسا اقىماقتىققا اۋعانى. بيعابىل ونى كامىل تۇسىنەدى، شىراق!... بيعاش، تاڭەرتەڭ ىنتىقبايدىڭ وزىڭە ايتقانى ەسىڭدە شىعار. «تاۋ مىنەزدەس بولماعان ازامات مۇندايدا تەز تاۋسىلادى ەكەن» دەدى عوي، نەتكەن كەمەڭگەر اقىل! «تاۋ مىنەزى» قالاي: «باسىن قارلى بوران ءبۇرىپ تۇرعاندا، باۋىرى گۇلدەپ تۇرادى». باسىڭا قانداي قيىنشىلىق تۇسسە دە ءوزىڭدى مىقتى ۇستاپ، ىشىڭنەن گۇلدەنە بەر دەگەن ءسوزدىڭ شەبەر سۋرەتى عوي! ... الدىڭعى جىلى ءوزىمىز اقىماق سانايتىن ىنتىقباي كورە-كورە اقىل داناسى بولىپ شىقپادى ما؟... ال، شىراعىم، سەن قايتا عوي!- دەپ كۇلانعا قاراپ تۇرا قالدى قۋات، - بيعابىلدىڭ ءتىپتى دە اۋساي كەتپەيتىنىنە سەن! ءبىز دە بار!
كۇلان بىزگە كەڭ تىنىس الا قارادى دا، كۇلىمسىرەي سويلەدى:
- ارالارىڭىزدا قيىنشىلىق كەرەمەتى عانا ەمەس، اقىلدىڭ كەرەمەت سوزدەرى دە جۇرەدى ەكەن. وسى سوزىڭىزدەن مەن دە كەڭ تىنىس تاپقانداي بولدىم.
- ءيا، اقىل اناسى - قيىنشىلىق ەكەن، وسى ءۇش جىل ىشىندە سونى عانا وقىدىق... ءبىزدىڭ اقىلدان تىنىس الامىن دەپ گومينداننان تىنىشىڭ كەتىپ جۇرمەسىن، ءبىزدىڭ اقىلدى قاراقشىنىڭ قانجارى دەپ تۇسىنەدى ولار، قايتا عوي شىراعىم، راحمەت!
- الگى ءوتىنىشىمدى ىنتىقبايعا دا ايتىپ قويىڭىزشى، قۋات اعا! ال بيعاش، نەعۇرلىم تەز بولسىن،- دەپ كۇلان جۇرە سويلەدى، - تاڭەرتەڭ كەزدەسەيىك!...
مەكتەپكە كىرىپ كەلسەك، ىڭعاي بالا سارى اياقتار سارى ماساداي قاپتاپ كەتىپتى، قىزىل ءۇيدىڭ بولمەلەرى عانا ەمەس، زالى دا بىجىناي قالىپتى. ىشكەرىدەن جاڭا جەتكەن ارميانىڭ ءبىر باتاليونى وسىندا ءتۇسىپتى. ينستيتۋتتىڭ ءوز ادامدارىنا اسحانا قاتارىنداعى كىشكەنە زالدى عانا قالدىرىپتى.
ءبىز دە سونىڭ ءبىر كىشكەنە بولمەسىنە توسەنىشىمىزدى تاسىپ جۇرگەنىمىزدە تەرلەپ-تەپشىپ تۇتىككەن ىنتىقباي جەتتى. كەلە قۋات ەكەۋمىزدى شاقىرىپ، قۇشاقتاي الدى:
- سەن ەكەۋىڭدى دوربىلجىننەن كەلگەن تۋىستارىڭ ىزدەپ ءجۇر!... كەلدى مە وسىندا؟... ال ىزدەڭدەر، سانپاكۋدىڭ1 باسىندا كۇركەسى بار ەكەن. «ءبىز تابا الماساق، وزدەرى كەلسىن، قايتسەدە كەلسىن» دەپ كوپ تاپسىردى، اكەتەدى!
- ءدوربىلجىن مەن شاۋەشەك ازات بولىپتى عوي، بۇلار قالاي ءوتتى ەكەن؟
- ودان بۇرىن ءبىر باي حانزۋدىڭ قويىن ايداپ وتكەنبىز دەيدى....
قۋات اعاسىنىڭ قامىن ويلاعاندا، مەن كامەننىڭ قانىن ويلاپ تۇرىپ قالدىم. اسپان مۇنارالى، كۇن باتىپ قالعان شاق ەدى. از كىدىرىستەن سوڭ قۋات ىنتىقبايدى وڭاشا شىعارىپ، بىردەمە ايتتى دا اعاسىنا جونەلدى. كۇلاننىڭ تاپسىرماسىن ايتقان ەكەن. ىنتىقباي مەنى قولتىقتاي تارتىپ، كەرۋەتكە وتىرعىزدى:
- ال، ايتشى، نۇرياعا نە بوپتى؟!
- ءولتىرىپتى!
- قالاي؟! ... كىم ءولتىرىپتى؟ نەگە ءولتىرىپتى؟
- قازىر سۇراماشى!... ايتا المايمىن!
كوزىمنەن جاس ىرشىپ كەتكەندە قۇشاعىنا باسا قويعان ىنتىقبايدىڭ تامشىسى مەنىڭ جەلكەمە تامدى. تەز جيىلا قويدىم. تۇقىرا وتىرىپ بولعان وقيعانى، ونىڭ ىشىندە كامەننىڭ ءىسىن باسا بايانداپ شىقتىم. ىنتىقباي دا تۇقىرىپ العان ەكەن. باسقا جولداستار قاسىمىزعا كەلىپ تىڭداپ تۇرعانىن دا بايقاماپپىز. بىرەۋى مەنىڭ سامايىمنان اققان تەردى قول ورامالىمەن ءسۇرتىپ قالعاندا جالت قارادىم. شاقان سالىقتىڭ كەشە ساتىپ اكەلگەن قانجارىن الىپ، ءجۇزىن كورىپ تۇر ەكەن، سىمىنىڭ بەلدىگىنە قىنىمەن تىعا قويعاندا:
- نە قىلاسىڭ ونى؟- دەپ قالدى سەرالى. تاناۋ بۇيىرلەرى توستاعانداي تەڭكيىپ العان شاقان جۇقا مەشپەتىن تۇيمەلەپ تۇرىپ، قىرىلداي جاۋاپ قاتتى:
- قاسقىر اۋلايمىن!
- قويا تۇر قازىر، ءوزىڭ ولەسىڭ،- دەپ ىنتىقباي دا قىرىلدادى.
- اكەسى مەن بالاسىن بىردەي ءولتىرىپ وتىرسا!...
تومپاق بەتى جىبىرلاپ، قاتتى تىستەنۋدەن شىقشىتى بۇلكىلدەپ كەتكەن شاقان وسى سوزىمەن جۇتىنا جونەلدى.
- ەي، توقتا!- دەپ ىرشىپ بارىپ ۇستاي الدى سەرالى. - ول قازىر ساعان العىزبايتىن جەردە.
سەرالىنى سىلكە تاستاپ، كىشكەنە زالدى بويلاي جونەلگەن شاقاندى ىنتىقباي ەكەۋمىز قۋىپ بارىپ ۇستادىق. كوزىن سۇرتە ارتىمىزدان جەتكەن سالىق تا، شىنتاقپەن قاعىلىپ قالعان سەرالى دە قايتا جارماستى.
- تىم بولماسا ءبىر شولىپ كەلسىنشى!- دەپ امىرقان عانا قاراپ تۇر.
- ءۇي، كوشەگە دە شىعارمايسىڭدار ما مەنى؟- دەپ كەۋدەلەدى شاقان. ىنتىقباي قاۋسىرا قۇشاقتاپ الىپ زەكىدى.
- شىقپايسىڭ!... تابا المايسىڭ ونى كوشەدەن، ساقشى باسقارماسىنىڭ كۇزەتتى جاتاقحاناسىندا جاتىر ول.
- «ناعاشىڭ كەلدى» دەپ شاقىرتىپ شىعارامىن... الداپ ءبىر بۇرىلىسقا اپارامىن دا ۇرا سالامىن... ىمىرت قاراڭعىسىندا جەتەمىن، ءدال ۋاقىتى!
- جان مىلتىق بەرىلىپتى وعان، سەنى كورە سالا دايىنداپ الادى ول!
بەسەۋىمىز ءبىر شاقانمەن جۇلقىلاسىپ، جاتاقحاناعا كىرگىزە الماي تۇرعاندا قۋات كەلىپ تۋ سىرتىنان جارماستى.
جەتەۋىمىز ەدەنگە ەكى-ءۇش ەسكى كورپەنى جايا سالىپ، قۇلاقتاسا جاتتىق. كىتاپتار مەن كەرەكتى كيىم-كەشەگىمىزدى قالاداعى تۇرعىن ساباقتاستاردىڭ ۇيلەرىنە جۇيتكىتىپ بولعانبىز. قۋات ۇيىم جاتاقحاناسىنان اعاسىن شىعارىپ اكەلە الماعانىن ايتىپ كۇرسىندى. «ازات ەتتىك» دەپ وتىرعان ۇكىمەت مىرزا قاماقتان بوساتىپتى، «بۇلىكتى تىنىشتاندىرىپ بولعان سوڭ، ءوز راسحوتىمىزبەن، سىيلىعىمەن اپارىپ سالامىز» دەپ «جارىلقاپتى».
- جاقىن ەمەس پە، بارىڭنەن بۇرىن مەن جەتىپ الامىن عوي. تىمىسكىلەپ شىعا قالسا مەن «كۇتىپ» الامىن عوي؟ - دەپ شيحۋلىق امىرقان تىستەندى. - كامەننىڭ اتىن اتاۋدان جيىركەنىپ، ءبارى دە «ول» دەپ قانا اتاي بەردى.
- شپيون قانىنا جەرىك قاتىندار كوپ شىعار، ونى كىم سوقباس دەيسىڭ، تۇرا تۇرسىن!- دەدى سەرالى.
- جۇرەك اۋرۋىنا ونىڭ ەتى ءدارى بولاتىن كەز جەتتى عوي شىركىن!... مەنىڭ قولىما تۇسسە، تۇمسىعىن تۇتاس كەسىپ، وزىڭە جىبەرىپ بەرەمىن، بيعاش!- دەپ ىنتىقباي قۇشىرلانا قىستى مەنى، - وسىنىم سەرت بولسىن!... تۇمسىعى ونىڭ نەگىزگى بەلگىسى عوي. ولتىرىلگەنىنە سەنەسىڭ دە سەرگيسىڭ!
- تاربيەلەپ جاتقان قوجايىنى ءبىز جاققا ءبىر جىبەرمەي قويماس،- دەپ سالىق سيپادى باسىمدى، سوندا جول ءتۇيىنى - شيحۋدان ءيا ءوز دوربىلجىنىڭنەن ۇستالماي كەتپەيدى! وسىنىما سەن، ءالى ءوز قولىڭا تۇسەدى ول!
قوشتاساردا ايتايىن دەگەن ءبىر ءسوزىم ويىما تۇسە كەتتى.
- جەتكەنىمىز ۇلتتىق ارميانىڭ ەڭ الدىڭعى شەبىندە بولايىق جولداستار!- دەدىم ءوتىنىشتى ۇنمەن. - سەندەرگە ءومىر بويىنا قوياتىن دوستىق قولقام وسى عانا بولسىن!... ۇرىمجىگە قايسىنىمىز ءتىرى كىرسەك، كىشى ءتورت كوشە ماڭىنداعى بارلىق ساقشى بولىمشەلەرىن تەرگەپ، نۇريانىڭ سۇيەگىن تاپقىزايىق! زيراتى مومىنباي، اقاي مارحۇمداردىڭ قاسىنا قالانسىن، اتىن بەرىك تاسقا ويىپ جازايىق! سەنىڭدەر، دوستار، ول... ول... قىزدار الەمىنىڭ ەڭ پاك جۇرەكتى پەرىشتەسى بولاتىن، تۋعان ەلىنە ءتان ار-نامىس جولىندا باتىرلىقپەن كۇرەسىپ ءولدى عوي! ءول....ءدى!..- دەپ ىشقىنىپ قالدىم دا، - «توقتات» - دەپ وزىمە-ءوزىم كۇبىرلەپ تىستەندىم...
قايتا-قايتا قۇشاقتاسا قوشتاسۋمەن، باس، ارقا، ماڭداي سيپاسۋمەن تاڭ اتتى. قۋات ەكەۋمىز كۇن شىعا وزەنگە سانپاكۋ تۇسىنان تۇستىك. جوعارعى جاعىمىزدان، ارنانىڭ باتىس جاعاسىنداعى كەر جوتادان ەكى پۋليمەت كەزەك-كەزەك ساقىلدايدى. بىلتىر جازدا دوربىلجىننەن كورگەنىمىزدەي، قورىققان سارى اياقتاردىڭ حالىققا جان العىش بولىپ كورىنۋ ءۇشىن قوقيلانىپ ارسىلداۋى ەدى بۇل. ار جاعىنداعى ساي اۋزىنا تۇمسىقتان اينالىپ وتتىك. ەكى جەردەن توسقان كۇزەتشى اسكەرلەر كەۋدەمىزدەگى جياڭ جيەشىنىڭ سوپاق باسىنا قاراپ، جۇرە قايتارعان جاۋابىمىزعا كونە بەردى. «انەۋ توعايداعى حۇيزۋ ساباقتاسىمىز قوناققا شاقىرعان» دەپ شىرەنە وتتىك. كەزەڭگە شىعا قايرىلىپ، ءيىلىپ تۇرا قالىپپىن. ءۇرىمجىنىڭ نۇرياش جۇتىلعان تۇسى ايقىن كورىنەدى ەكەن. اياۋلىمنىڭ اقىرعى باسقان ىزىنە، توگىلگەن قىپ-قىزىل قانىنا قاراپ يىلگەندەيمىن. كوزىم قانعا تولىپ كەتكەندەي، ءۇرىمجى تۇتاسىمەن قانعا باتىپ، قىپ-قىزىل كول بولىپ كورىندى.
- قالدىڭ با نۇرىم؟... جان جۇرەگىم، باقىل بول! - دەپ كۇبىرلەگەنىمدە جۇرەگىمە قاتال سوققى ەندى تيگەندەي، ۇيىپ بارا جاتتى. جالت بۇرىلدىم، - توقتات!... تو...قتا...ت!- دەپ زەكىپ-زەكىپ قالدىم وزىمە.
قۋات قولتىعىمنان سۇيەمەلدەپ الا جونەلدى.
- سەن ءوزىڭ مىنا قالپىڭدا ساۋ قالمايسىڭ، شىراق، جاسسىڭ عوي، جۇيكەڭدى ساقتا!... ءوزىڭدى مىقتى ۇستا، مىقتى ۇستا!...
«ءوزىمدى مىقتى ۇستاپ»، اۋزىمدى قاتتى باستىم، كوكىرەگىمدى كەرە، نىق ادىمداي جونەلدىم.
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، مەنىڭ وسى حالىمە قارقىلداپ كۇلەرسىز، «قانقۇيلى قاراقشىعا قالىڭدىق تۇرسىن با، وسى قالىڭدىقتان دا تاس قاۋىپ قالعانى عوي» دەپ كۇلەرسىز. قىلمىستىنىڭ قينالۋىنان ءلاززاتتى قىزىق بار دەپ تۇسىنبەيتىن جانىڭىز كەنەلىپ-اق قالار. ابدىعۇپىر «مارحۇم» ءتىرى بولسا بىرگە كۇلىسىپ، ءتىپتى راحاتتانار ەدىڭىزدەر عوي؟... امال قانشا، ونىڭ باسىن قىلمىسكەرلەردىڭ قيى باسىپ قالدى. ءوز باسىڭىزعا ساڭعىتتىرماۋ ءۇشىن، ءتىرى كەزىڭىزدە تىپ-تيپىل ەتىپ كەتپەسەڭىز، كۇلكىڭىز سونىڭ استىنان شىعار ما ەكەن!
قىلمىسىمنىڭ ەكىنشى تومى وسىمەن اياقتايدى. ءسىزدى ءالى تالاي كۇلكىگە كەنەلدىرىپ، ءالى تالاي قىلمىسىممەن بولەندىرەرمىن!
(ەكىنشى كىتاپتىڭ سوڭى)
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
1 جيگىر (حانزۋشا) - ەمتيحاننان ءوتۋدىڭ ەڭ تومەنگى شەگى.
1 لي جىڭ (حانزۋشا) - تىكتەل، تۇزەل ماعىناسىندا.
1 ءشۇنليانتۋان (حانزۋشا) - كۋرس دەگەن ءسوز.
1 سۋليان (حانزۋشا) - سوۆەت وداعى
1 سانپاكۋ (شاڭفاڭگۋ) - ءۇرىمجىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى جەر اتى.
