تۇڭعىش ولەڭى 1962 جىلى «اۋىل جىرلارى» دەگەن اتپەن باسپاسوزدە جاريالانعان اقىن ءابدىماناپ ابەۋۇلىنىڭ «بالقۇراق»، «يىرىمدە» قاتارلى ولەڭدەر جيناقتارى جارىق كورگەن. ونىڭ «اياۋلى انا»، «ساۋىنشى جەڭگەي»، «قويشى ءانى»، «اقحالاتتى پەرىشتە»، «اسىل جار» قاتارلى ماتىندەرىنە ءان جازىلىپ، ەل ءىشى-سىرتىندا شىرقالىپ ءجۇر.

ءا.ابەۋۇلى پروزاعا دا ات ءىزىن سالعان قالامگەر، 1970 جىلدىڭ باسىندا «مەن ءبارىن دە ۇمىتقان ەكەنمىن» سەكىلدى اڭگىمەلەرى، «تەز قاسىندا قيسىق اعاش جاتپايدى» اتتى پەساسى جارىق كورەدى. بۇلاردان سىرت، «ءبىلىم ىرىس قازىعى»، «جارتاس بەتىندەگى بەلگىلەردە بەلەڭ بەرگەن ويلار»، «بۋدسستەر «مەكەسى» ىڭميسان»، «يزۋ ەلىندە» سەكىلدى ءبىرسىپىرا ساپار ەستەلىكتەرى مەن شالقىمالارى باسىلىم كورگەن. «قازاق ادەبي ءتىلى جانە ونىڭ توركىنى تۋرالى» اتتى كىتابى ورتالىق ۇلتتار باسپاسىنان جارىق كورىپ، قوعامدا يگى اسەر قوزعايدى. ونىڭ ءار سالادان زەرتتەپ جازعان «ەسىمدىك جانە ەسىمدىكتى اۋدارۋ»، «اۋدارما جانە ءسوز سارالاۋ»، «ابايدىڭ جاڭاشىلدىعى»، «تاڭجارىق تالعامى جانە ونىڭ قازاق ادەبي تىلىنە قوسقان ەسەسى»، «اقىن ءستيلى اقاۋسىز ساقتالسا»، «بىلىكتىلىك ءبىلىمنىڭ ءىسى»، «سىرلاسايىقشى اعايىندار»، «زامانىنا قاراي ادامى»، «قازاق ماقال-ماتەلدەرىنىڭ توركىندىك نەگىزدەرى»، «ورحون-ەنيسەيدەگى تۇركى رۋنيكالىق جازۋىنىڭ سىرىن اشقان كىلت» قاتارلى 20-دان اسا عىلىمي ماقالاسى جارىق كورەدى.

اۋدارماشى «ەكىنشى كەزدەسۋ»، «ىزعارلى ءتۇن»، «مەنىڭ اتىم قىرمىزى» (تۇرىك جازۋشىسى ورحان پامۋكتىڭ), «التىن توناۋ»، ««يان ۋىنجىڭنىڭ بالالار ەرتەگىلەرى»، «گۇل تاققان بيكەش» سياقتى رومان، پوۆەستەرىن قىتاي تىلىنەن اۋدارىپ، قازاق وقىرمانمەن جۇزدەستىرسە، ورتالىق مۋزيكا زەرتتەۋ ورنىمەن بىرلەسىپ «شىنجاڭ قازاق اندەرىن» (ەكى ءجۇز ءان) قىتاي تىلىنە اۋدارىپ، قالىڭ قىتاي وقىرماندارىمەن ديدارلاستىرادى. بۇلاردان باسقادا «ون جاس شەگەرۋ»، «اكەمنىڭ قولى»، «مىلقاۋ قىز»، «قايتاردا»، «جارتى بەت قاعاز»، «جاسقانشاق»، ت.ب. شەتەلدىك جانە قىتايلىق قالامگەرلەردىڭ اڭگىمەلەرىن ءتارجىمالاپ، ءتۇرلى باسىلىمداردا جاريالايدى.

قالامگەردىڭ «كوركەم ادەبيەت اۋدارماسى تۋرالى ىزدەنىس» ماقالاسى قىتاي تىلىنە اۋدارىلىپ، 2002 جىلى دۇنيەجۇزى مادەنيەت-كوركەمونەر زەرتتەۋ قوعامى جاعىنان «ۇزدىك تۋىندى» بولىپ باعالانسا، وسى ماقالاسى 2003 جىلى مامىردا «قىتاي باسقارۋ عىلىمىن زەرتتەۋ ينستيتۋتى مەن كاسىپكەرلەر قوعامى» جاعىنان ەكىنشى دارەجەلى سىيلىقتى ەنشىلەپ «قىتاي ۇزدىك ماقالالار» جيناعىنا، «قىتاي قارتتارىنىڭ ابرويلى ءومىرى» جيناعىنا ەنەدى. «شيپاگەرلىك بايانعا بايىرقالاعاندا» اتتى ماقالاسى 2003 جىلى «ءححى عاسىرداعى قىتاي ەنتسيكلوپەديالىق مامانداردىڭ نازاريالىق جاڭالىعى قامباسى» اتتى كولەمدى جيناققا ەنەدى. «ۇيرەنۋدىڭ جولى» اتتى ماقالاسى 1980 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى جاعىنان ءبىرىنشى دارەجەلى سىيلىققا، «الەمدەگى عاجايىپتار» اتتى اۋدارما كىتابى مەملەكەتتىك سىيلىقتى ەنشىلەيدى.

وسىنداي سۇبەلى ەمبەكتەرى ءۇشىن كاسىپتىك ماماندىعى بويىنشا ءا.ابەۋۇلى 1987 جىلى «تەتە اعا اۋدارماشى»، 1992 جىلى «اعا اۋدارماشى» اتاعىن الادى.

اعا اۋدارماشى، اقىن، تىلگەر، زەرتتەۋشى ءا.ابەۋۇلى قازىر قىتاي اۋدارماشىلار قوعامىنىڭ، قىتاي از ساندى ۇلتتار اۋدارماشىلار قوعامىنىڭ، قىتاي از ساندى ۇلت ءتىل زەرتتەۋ قوعامىنىڭ، قىتاي تۇركولوگيا زەرتتەۋ قوعامىنىڭ، شىنجاڭ اۋدارماشىلار قوعامىنىڭ، شىنجاڭ جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى. ونىڭ ەڭبەگى مەن ەسىمى «الەمدىك ماماندار سوزدىگى»، «قىتاي ارداگەرلەر سوزدىگى»، «قىتاي باسپاگەرلەر سوزدىگى»، «قىتاي دارىندىلار سوزدىگى»، «قىتاي وسىزامان اۋدارماشىلار سوزدىگى» قاتارلى كولەمدى سوزدىكتەرگە ەنگىزىلگەن.

– ءابدىماناپ ابەۋۇلى، الدىمەن وقىرماندارعا ءوزىڭىزدى تانىستىرا كەتسەڭىز؟ قاي جەردە تۋىپ-ءوستىڭىز، قانداي وقۋ ورنىنان ءبىلىم الدىڭىز دەگەندەي...

– مەن، 1937 جىلى جەلتوقسان ايىندا (بۇرىن ءبىز بۇل ايدى قازاقتىڭ ەسكى اي تىزبەگى بويىنشا «قاڭتار» دەپ اتايتىنبىز) شىنجاڭ ىلە قازاق وبلىسىنىڭ كۇنەس اۋدانى، «ۇشبۇلاق» دەگەن ەلدىمەكەنىندە مالشى وتباسىندا، ون قۇرساق كوتەرگەن شەشەمىزدىڭ ءتورتىنشىسى بولىپ دۇنيەگە كەلىپپىن. العاشىندا اكەمىز قوناقتىق قويى، ساۋىندىق سيىرى مەن بيەسى بار ورتاشا داۋلەتتى بولعان ەكەن. كەيىندەپ بالا-شاعاسى كوپ، بالالارى جاس بولعاندىقتان، جۇمىسقا جارار قولقاناتى بولماي تۇرمىس تاقسىرەتىن تارتادى. اكەم 1953 جىلى ساۋىردە اۋىرىپ، بار-جوعى ءتورت كۇن توسەك تارتىپ قايتىس بولدى. وقىماعان ادام بولعانىمەن اشىق ويلى، جاڭالىقشىل ادام ەكەن. 1944 جىلى قىستا ادىلقايىر دەگەن جاس مولدانى شاقىرىپ اكەلىپ، اۋىلدىڭ ۇل-قىزدارىن، جەگجات-جۇرات، كورشىلەردىڭ بالالارىن جيىپ، ءدىن ساباعىن وقىتىپ، نامازعا جىقتى. سوندا مەن جۇلقىنىپ اكەمە: ‹‹مەن دە وقيمىن›› دەگەن ەكەم، اكەم: ‹‹وي، بالام، تالابىڭا نۇر جاۋسىن. وتە جاقسى، وقىعىڭ كەلىپ تۇرسا وقي عوي، وقي عوي!» – دەپ التى جاسىمدا ەرەسەك بالالاردىڭ قاتارىنا قوسىپ وتىرعىزىپ قويدى. باسى ويىن بولعانىمەن، اياعى شىنعا اينالىپ، وسىلايشا العاشقى الىپپەلىك ساۋاتتىمدى وسىلاي دىنمەن اشتىم. زەرەكتەۋ، ۇعىمتال بولسام كەرەك. كۇنەستەگى سول ءداۋردىڭ عۇلاماسى تۇرسىباي الىماقىن دەگەن كىسى باتاسىن بەرىپ، اۋزىما تۇكىرىپتى.

وقۋ جاسىنا جەتكەندە باستاۋىش مەكتەپتىڭ ءبىرىنشى، ەكىنشى سىنىبىن ۇشبۇلاقتا وقىدىم. 1948 جىلى قىركۇيەكتە كۇنەس اۋدانىننىڭ ورتالىعى بەستوبە قالاسىندا ورتا مەكتەپ اشىلىپ، كۇنەستىڭ وي مەن قىرىنان وقۋشى جىيىپ، تومەنىن 3-سىنىپتان، جوعارىسىن 5-سىنىپتان باستاپ وقىتتى. مەن 3-سىنىپقا كىرىپ وقىپ، ورتالاۋ مەكتەپتى 1953 جىلى ماۋسىم ايىندا ءبىتىردىم. سول جىلى اعالارىما كومەكتەسىپ، ەگىن ەگىپ، مال باعىستىم. قىستا ەكى اي اۋىلداعى ساۋاتسىزداردى وقىتتىم. 1954 جىلى تامىزدىڭ سوڭىندا، قىزمەت سۇراپ بەرگەن ءوتىنىشىم قابىلدانىپ، اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ ءبولىمىنىڭ شاقىرتۋىمەن مۇعالىمدىككە قابىلداندىم. سونىمەن مەنىڭ العاشقى ەڭبەك جولىم كۇنەستىڭ ەڭ باسىنداعى لاستاي باستاۋىش مەكتەبىنە وقىتۋشى بولۋمەن باستالدى. 1955-1956 وقۋ جىلىندا بەستوبە باستاۋىش مەكتەبىندە، ال 1956-1957 وقۋ جىلىندا كۇنەس اۋداندىق ورتا مەكتەپتە وقىتۋشى بولدىم. قىزمەت بارىسىندا ءبىلىم ورەمنىڭ تومەندىگىن، ءوزىمنىڭ تايازدىعىمدى سەزىنىپ، 1957 جىلى تامىزدا ءوز وتىنىشىممەن جۇمىستان بوسادىم. سەبەبى، جوعارى وقۋ ورنىنا ءتۇسىپ تاياز ءبىلىمىمدى تولىقتىرۋ، تەرەڭدەتە ءتۇسۋ ەدى. سول جىلى مەكتەپ وقۋشىلارىمەن بىرگە جوعارى مەكتەپ ەمتيحانىننا قاتىناسىپ، جاقسى ناتيجەمەن ۇرىمجىدەگى شىنجاڭ ءتىل ينستيتۋتىنىڭ قىتاي ءتىلى فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستىم.

بالا كەزىمدە اكەمنىڭ قۋزاۋىمەن قيسا، داستانداردى، اباي، تاڭجارىق ولەڭدەرىن كەلگەن قوناققا وقىپ بەرىپ ءجۇرىپ، ادەبيەتكە قىزىقسام دا، قوعامدىق ءبولىس مەنى قىتاي ءتىلى ارناسىنا سالىپ جىبەردى.

– ينستيتۋت بىتىرگەنەن كەيىن قىزمەت جولىڭىزدى قاي جەردەن باستادىڭىز؟

– 1950 جىلداردىڭ سوڭى مەن 1960 جىلداردىڭ باسى قىتايدا شارۋاشىلىق قۇلدىراعان، ەكونوميكالىق قيىنشىلىق اۋىر جاعدايدا بولدى. سول سەبەپتى، ۇكىمەت ورگاندارىن ىقشامداۋ ءىسى ءجۇرىلدى. سول تۇستا بۇرىنعى شىنجاڭ ءتىل ينستيتۋتى مەن شىنجاڭ پەداگوگيكا ينستيتۋتى بىرىكتىرىلىپ، شىنجاڭ پەداگوكيكا ينستيتۋتى بولدى. كەيىنتىنەن ول شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىمەن بىرىگىپ، شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتى بولىپ قۇرىلدى. مەن 1960 جىلى وقۋ بىتىرگەننەن كەيىن شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ كادرلار باسقارماسىنا ءبولىنىپ، جاي قىزمەتكەر بولىپ 4 جىل قىزىمەت جاسادىم. 1964 جىلى ساۋىردە شىنجاڭ حالىق باسباسى قازاق ءبولىمىنىڭ شاقىرتۋى بويىنشا جۇمىسىم باسپاعا اۋىستى. ءباسپاسوزدىڭ تابالدىرىعىن اتتاپ، قازاق ءباسپاسوزىنىڭ العاشقى قادامىن سول ارادان باستادىم.

«الدىڭعى تولقىن اعالار، كەيىنگى تولقىن ىنىلەر» دەپ اباي اتامىز ايتقانداي، الدىنعى باسپاگەر اعا، اپكەلەر مەن زامانداستاردىڭ ۇستازدىعىندا ءباسپاسوزدىڭ الىپبيىنەن باستاپ كىرىسىپ، بىرتىندەپ قىرى مەن سىرىن يگەرىپ، ۇلكەندى-كىشىلى ماقالالاردى، شىعارمالاردى قىتايشادان قازاقشاعا اۋدارۋ، رەداكتسياسىن قاراۋ، سوڭعى بەكىتۋىن ىستەۋ دارەجەسىنە دەيىن كوتەرىلدىم. جاي قىزمەتكەردەن قازاق ءبولىمنىڭ باسشىسى ورنىنا شىقتىم. 1975 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن تاپجىلماي وسى ورىندا جۇمىس جاسادىم.

– ەستۋىمشە، ءسىز بەيجىڭدەگى ورتالىق اۋدارما مەكەمەسىندە ۇزاق جىل ىستەپسىز. اتالعان مەكەمەگە قاي جىلى باردىڭىز؟ ول مەكەمەدە قانداي جۇمىستار اتقاردىڭىز؟

– 1975 جىلدىڭ قازانىندا استانامىز بەيجىڭدە تۇڭعىش رەت مەملەكەت بويىنشا «از ۇلتتار ءباسپاسوز ءماجىلىسى» اشىلدى. سول ماجىلىسكە شىنجاڭنان باراتىن ۋاكىلدەردىڭ قاتارىندا قازاق باسپاسوزىنە ۋاكىل بولىپ مەن قاتناستىم. ماجىلىستە از ۇلتتاردىڭ ءباسپاسوزىن قالاي دامىتۋ ماسەلەسى جونىندە اقىلداسىلدى. جيىن سوڭىنالا مەملەكەتتىك ءباسپاسوز مەكەمەسى مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ ءبىر قۇجاتىنىڭ رۋحىن جەتكىزدى. ول قۇجاتتا: ماركس، ەنگلس، لەنين، ستالين شىعارمالارىن، ەل ىشىندە ماۋ زىدۇڭ باستاعان كوسەمدەردىڭ شىعارمالارىن، قىتاي كوممۋنيستىك پارتياسى ورتالىق كوميتەتىنىڭ قۇرىلتايلارىنىڭ قۇجاتتارى مەن مەملەكەتتىك حالىق قۇرىلتايلارىنىڭ، مەملەكەتتىك ساياسي كەڭەس ماجىلىستەرىنىڭ قۇجات، ماتەريالدارىن اۋدارۋ ءۇشىن بەيجىڭدە ورتالىق اۋدارما مەكەمەسى قۇرىلاتىندىعىن، ول مەكەمە موڭعول، زاڭزۋ (تيبەت), ۇيعىر، قازاق، كارەي تىلدەرىندە (كەيىن جۋاڭزۋ، يزۋ دەگەن ۇلت تىلدەرى قوسىلدى) جۇمىس ىستەيتىندىگىن جاريالادى.

شاپالاق سوعىپ، قولداۋ كورسەتىپ شىنجاڭعا قايتتىق. ىلە-شالا ارتىمىزدان ورتالىق اۋدارما مەكەمەسىنە ادام جىيۋعا، قىزمەتكەر الۋعا ادامدار كەلدى. ءۇرىمجىنى ءبىر ايداي دۇرىلدەتىپ ءجۇرىپ قابىلدايتىن كادردىڭ بىرەۋىنە مەن تاڭدالعان بولىپ شىقتىم. كارى شەشەم بار، بالالارىم جاس، بەيجىڭنىڭ تۇرمىسىنا كوندىگە المايدى، مەن بارا المايمىن دەگەنىمە قاراتبادى. ۇيىم سول مەكەمەنىڭ قازاق بولىمىنە بارىپ جۇمىس ىستەۋگە ءبۇيىردى. «ءدام ايداسا قالمايسىڭ» دەمەكشى، 1975 جىلدىڭ سوڭىنان باستاپ، 1992 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن، ورتالىق اۋدارما مەكەمەسىنىڭ قازاق ءتىلى ءبولىمىن جوقتان بار ەتىپ، ازدان كوپ ەتىپ، باسشىلىقتىڭ، قىزمەتكەر جولداستاردىڭ قۇلشىنىسىندا جۇمىستى ارناعا سالىپ، باسپاسوزگە ىسىلماعاندارىن ىسلدىرىپ، توسەلمەگەنىن توسەلدىرىپ، ماركس، ەنگلس، لەنين، ءستاليننىڭ تاڭدامالى شىعارمالارىنان دا، اسىرەسە ەل ىشىندەگى كوسەمدەردىڭ تاڭدامالى شىعارمالارىنان كوپ تومىن، قۇرىلتاي قۇجاتتارىنىڭ ءار كەزەڭىنىڭ ماتەريالدارىن اۋدارىپ، باسپادان شىعارىپ، وقىرماندارعا ۇسىندىق. جاسىمىز  ۇلعايعان شاقتا ەرجەتىپ كەلە جاتقان ۇل مەن قىزدىڭ كەلەشەگىن ويلاپ، ۇيىمنىڭ ماقۇلداۋىمەن، جۇبايىم ەكەۋمىز دە قىزمەتىمىزدى شىنجاڭعا اۋىستىرىپ كەلدىك. ەل-جۇرتقا، باۋىر-تۋىسقا ءبىر تابان جاقىن، بارىس-كەلىسىمىز ءجيى، قۇدايعا شۇكىرشىلىك.

1988 جىلى مامىردا قازاق ءبولىمنىڭ مەڭگەرۋشىلىگىنەن ورتالىق اۋدارما مەكەمەسىنىڭ ورىنباسارلىعىنا كوتەرىلىپ، كاسىپتىك جۇمىستاردى باسقارىستىم. شىنجاڭعا كەلگەندە مەن شۇار حالىق ۇكىمەتىنىڭ اقىلشىلار مەكەمەسىنە جۇمىسقا جەگىلدىم. باعدات ۇيرەنشىكتى كاسىبى شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋ باسپاسىنا ورنالاستى.

– كەزىندە قىتايدا بولعان اتى شۋلى ‹‹مادەنيەت توڭكەرىسىندە›› قازاقتىڭ مارقاسقالارىن كۇرەسكە الىنعانىن جاقسى بىلەمىز. ءسىز دە بۇل سولاقاي ساياساتتىڭ قۇرىعىنان قۇتىلا الماعان شىعارسىز؟

– وتىرىك ايتۋ قاجەتسىز. مادەنيەت توڭكەرىسىندە كوپ كۇرەسكە الىنبادىم. دەسە دە، قاڭقۋ سوزدەن قۇرى ەمەسپىن. شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتتىڭ كادرلار باسقارماسىنان وڭاي اۋسىپ كەتۋىمە دە وسىنداي سەبەپ بار سەكىلدى. 1966 جىلى «مادەنيەت توڭكەرىسى» باستالعاندا شاپچال اۋدانىندا سوتسياليستىك تاربيەدە اۋىل-قىستاقتا بولاتىنمىن. «سوتسياليستىك تاربيە جۇرگىزۋگە سالاۋاتى جوق، قايتارىپ اكەلىپ كۇرەسكە الۋ قاجەت» دەيتىن دازىباۋلار (ۇلكەن ءحارىپتى قابىرعا گازەتتەر) جاۋىننان كەيىنگى  ساڭىراۋ قۇلاقتاي جامىراعاننان كەيىن، شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنەن، قاتىستى مەكەمەلەردەن ادام جىبەرىپ تەكسەرىپ كورىپ، پالەندەي بىردەمە تابا الماعان سوڭ كەرى شاقىرتىپ اكەلمەپتى.

ونىڭ ۇستىنە كەلىنشەگىم باعدات تۇرسىنبەكقىزى شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ساياسي-اعارتۋ فاكۋلتەتىن بىتىرگەننەن كەيىن، قىزمەتى قۇلجاعا ءبولىنىپ، ىلە اۋىلشارۋاشىلىعىن ماشينالاندىرۋ تەحنيكۋمىنا مۇعالىم بولىپ ىستەيتىن. 1965 جىلى ۇرىمجىگە كوشىپ كەتكەن. ۇكىمەتسىزدىك قابىنداعان تۇس، بالا-شاعانىڭ قامى دەپ، بىرەسە قۇلجاعا كەتىپ، بىرەسە ۇرىمجىگە كەلىپ، ۇرىمجىگە كەلگەندە الىس-جۇلىس اڭ-داڭنان مۇكىندىگىنشە اۋاشاراق، باستىق تاپسىرعان مىندەتىن تىندىرىپ ورىنداپ، كەيدە مەكەمەنىڭ جۇمىسىنا قاتىستى ىلەدەن قىزمەت تاۋىپ ىستەپ بەرىپ، سىرعاقتاپ ءوتىپ كەتتىم.

جاعداي ءبىراز وڭالىپ، الدى-الدىنا ءبولىنىپ كەتكەن توپتار بىرىگىپ، جۇمىس ارناعا تۇسە باستاعان جىلدارى ءبىر ءۇيلى جان ەكىگە، ۇشكە ءبولىنىپ 7 جىل جۇرگەننەن كەيىن، 1973 جىلى جازدا باعدات قىزمەت بابىمەن شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋ باسپاسى مەكەمەسىنە اۋىسىپ كەلدى. ءۇي ءىشىمىز بىرىگىپ، باسىمىز قايتادان قۇرالىپ، كوڭىل ورنىنا تۇسكەن سوڭ، جولداستارمەن بىرگە ءباسپاسوزدىڭ كىتاپ شىعارۋ جۇمىسىن تابانداپ ىستەدىم. قازاق ءبولىمنىڭ قىزمەتىن باسقارعاندا كوبىنشە قىتايشادان ءتارجىمالاپ قانا كىتاپ شىعاراتىن جايىتكە تامامشا بۇرىلىس جاساپ، قازاق قالامگەرلەرى جازعان عىلىمي، كولەمدى ادەبي كىتاپتاردىڭ شىعا باستاۋىنا مۇرىندىق بولدىم.

– ءسىز اۋدارماشى عانا ەمەس، اقىن-جازۋشى دا ەكەنسىز. ادەبيەتكە پوەزيامەن كەلدىڭىز بە، الدە پروزامەن بە؟ تىرناق الدى شىعارماڭىز ەسىڭىزدەمە؟

– جوعارىدا ‹‹بالا شاعىمدا اكەمنىڭ قۋزاۋىمەن قيسا، داستانداردى، اباي، تاڭجارىق ولەڭدەرىن ۇيدەگىلەرگە، كەلگەن قوناققا وقىپ بەرىپ ءجۇرىپ، ولەڭگە اۋەستەنىپ، ادەبيەتكە قىزىقسامدا قوعامدىق ءبولىس مەنى قىتاي تىلىنەن ءتارجىمالاۋ ارناسىنا سالدى›› دەگەن ەدىم. ءومىرىمنىڭ كوبى اۋدارمامەن وتسە دە، ايتەۋ ادەبيەتتەن الىستاپ كەتە المادىم. ‹‹شىركىن ولەڭ›› دەگەن ولەڭىمدە:

تار جەردە دە قاپ ءجۇرىپ ءبىر تىلدەسىپ،

سامايعا اق كىرگىزدىڭ بىرتىندەتىپ.

قۇرداسىمداي قاعىسىپ قاتار وسكەن،

ويعا تىنىم بەرمەيسىڭ بۇلكىلدەتىپ، – دەپ جازعانىم ەسىمدە. العاشقى ولەڭدەرىم 1962 جىلى ‹‹اۋىل جىرلارى›› دەگەن اتپەن ‹‹شىنجاڭ ادەبيەتى» (قازىرگى «شۇعىلا») جۋرنالىندا جاريالاندى. جوعارى مەكتەپ ءبىتىرىپ، اۋىلعا بارعان كەزىم. تۋىس-تۋعاندار قوعاداي جاپىرىلىپ، استىعا ات بەرىپ، قاسىما جولداس بولىپ ەرىپ، ۇلكەنگە سالەم بەرىپ، الىس-جاقىنداعى جەگجات-جۇراتقا امانداسىپ جۇردىك. ‹‹ويىمنىڭ تۇعىرى دا، اسپانى دا، جانىمنىڭ جايلاۋى دا، اسقارى دا، ءوزىڭسىڭ، سەندەگەندە كەۋدەمدەگى، كەتەدى جىردىڭ سەلى اقتارىلا›› («تۋعان جەر»), «ءان كوتەرىپ ءجۇر قۇربىم، اعا، جەڭگە، قارىنداس. مەندە بىلەك ءتۇرىندىم، وراقتا ەكەن قالىڭ جاس›› («ەگىنجايدا»), ‹‹قانا ءىشىپ قويمالجىڭ سار قىمىزىن، ەلىك اتىپ، ايۋدىڭ شالدىق ءىزىن. ايلى تۇندە بەدەۋمەن جىلقى ءيىرىپ، انگە قوستىق كۇزەتتە مالشى قىزىن›› («تاسپا جايلاۋىندا»). وسىنداي كوڭىل كۇي ليريكالارى تۋعان-دى.

«جاستىقتا كوڭىل شىركىن قايدا اۋماعان» دەلىنەتىن حالىق ولەڭىندەي، جاستىقتا بىرەن-ساران اڭگىمە، پەسا، وچەرىكتەر جازىپ كورسەم دە، ءوزىمنىڭ بۇل جاقتا تالانتىمنىڭ تايازدىعىن سەزىنىپ، كوركەم ادەبيەتتە كوبىنشە اۋدارماعا بوي ۇرىپ كەتتىم.

– قانداي شىعارمالارىڭىز باسپادان شىقتى، قانداي ەڭبەكتەرىڭىز ماراپاتقا يە بولدى؟

– ءوز تۋىندىم كوپ ەمەس. 1982 جىلى «بالقۇراق»، 1993 جىلى «يىرىمدە» دەگەن ەكى شاعىن ولەڭ جيناعىم جاريالاندى. 1982 جىلى مارقۇم شەشەمدى ەسكە الىپ جازعان «اياۋلى انا» اتتى وچەرىگىمە قوسىپ جاريالانعان ولەڭ ءان ءماتىنى بولاتىن، سوعان ءيمانالى دەگەن جاس سازگەر «اياۋلى انا» دەگەن ءان جازدى. سول «اياۋلى انا» ءانى «ىلە اۋەنى» اتتى ءان فەستيۆالىندە ءبىرىنشى جۇلدەنى جەڭىپ الدى. حالىققا اسەرى كۇشتى بولدى، ەل اراسىنا كەڭ تارادى. بۇل ءان تۇركولوگ عالىم التاي امانجولوۆتىڭ دانەكەرلىگىندە قازاقىستاننىڭ اسقاق داۋىستى ءانشىسى نۇرعالي ءنۇسىپجانوۆ مىرزا ورىنداعان پاتيپون تاباعىن التاي تۋىستان تاپسىرىپ الدىم. «ءبىلىم الۋدىڭ جولى›› دەگەن ماقالام «ىلە جاستارى» جۋرنالى رەداكتسياسى جاعىنان «ۇزدىك تۋىندى›› بولىپ باعالاندى.

بۇدان باسقا «كوركەم ادەبيەت اۋدارماسى تۋرالى ىزدەنىس» دەگەن ماقالام حانزۋ تىلىنە اۋدارىلىپ، 2002 جىلى دۇنيەجۇزى مادەنيەت-كوركەمونەر زەرتتەۋ قوعامى جاعىنان «ۇزدىك تۋىندى» بولىپ باعالانسا، 2003 جىلى مامىردا «قىتاي باسقارۋ عىلىمىن زەرتتەۋ ينستيتۋتى مەن كاسىپكەرلەر قوعامى» جاعىنان 2-دارەجەلى سىيلىق ەنشىلەپ «قىتاي ۇزدىك ماقالالار» جيناعىنا، «قىتاي قارتتارىنىڭ ابرويلى ءومىرى» جيناعىنا ەندى. «شيپاگەرلىك بايانعا بايىرقالاعاندا» اتتى ماقالام 2003 جىلى «شيپاگەرلىك بايان قانبايتىن بۇلاق» توپتاماسىنا، وسى ماقالامنىڭ قىتايشا اۋدارماسى 2003 جىلى «ءححى عاسىرداعى قىتاي ەنتسيكلوپەديالىق مامانداردىڭ نازاريالىق جاڭالىق قامباسى» اتتى كولەمدى جيناققا ەندى. «ۇيرەنۋدىڭ جولى» اتتى ماقالام 1980 جىلى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسى جاعىنان ءبىرىنشى دارەجەلى سىيلىققا، ال ‹‹الەمدەگى عاجايىپتار›› دەگەن اۋدارما كىتابىم 1987 جىلى قىتاي جاعاراپيا عىلىمي قوعامى جاعىنان مەملەكەتتىك سىيلىق الدى.

– ءسىز جانە عىلىمي جۇمىستارمەن دە اينالىسىپ ءجۇر ەكەنسىز، قانداي عىلمي ەڭبەكتەرىڭىز بار؟

– عىلىمي سالادا شىنىمدى ايتسام، پالەندەي ۇلكەن جۇمىس تىندىرعام جوق. «ورحون-ەنيسەيدەن تۇركي جازۋى تابىلدى، ونىڭ سىرىن اشقان كىلت قىتاي جازۋى بولعان» ەكەن دەيتىن عىلىمي ەڭبەكتەردى وقىعاننان كەيىن، تاڭ پاتشالىعىنىڭ پاتشاسى تاڭ شۋانزوڭ، ءسىرا، نەدەپ جازدى ەكەن دەيتىن قىزىقتى وي تۋىپ، كوپ ىزدەستىرىپ ءجۇرىپ اقىرى 1998 جىلى كونە تاريحي كىتاپتان حان تىلىندەگى نۇسقاسىن تاۋىپ، ەجەلگى جازۋدى حانزۋ تاريحشىسىنىڭ كومەگىمەن ەجىكتەپ، ماعىنالاپ وقىپ ءجۇرىپ «ورحون-ەنيسەيدەگى تۇركي رۋنيكالىق جازۋىنىڭ سىرىن اشقان كىلت» دەگەن زەرتتەۋ ماقالا جازىپ. بۇل ماقالام ۇرىمجىدە شىعاتىن «مۇرا» جۋرنالىندا جاريالادىم. سونداعى پاتشانىڭ ماڭگىلىك تاسقا قاشاتقان ءسوزى:

«دالالىق ەل كوشەلى، ديڭليڭدەردىڭ مەكەنى.

اتا-باباڭ ەجەلدەن، قاس باتىرلار جەتەلى.

ەل باسقاردىڭ ايدىندى، كورشىگە داڭقىڭ جايىلدى.

تۇتىنعان جولدى تۋرا ۇستاپ، تاڭعا بولدىڭ قايىرىمدى.

اجال قاقپان قۇرۋلى، قىسقا قيدى عۇمىرىڭدى.

تاس ەسكەرتكىش تاۋداعى، ماڭگى ەتەر ەرلىك جىرىڭدى» دەگەن ماداقتاۋ، ماداقتاۋ جىرى بولىپ شىقتى.

قىتاي تىلىنەن قازاقشاعا اۋدارۋ كاسىبىم بولعاندىقتان، اۋدارمانى قايتىپ قازاقشا جاتتىق سويلەتۋگە، دۇرىس تۇسىنۋگە بولادى دەيتىن تۇرعىدان ءبىرسىپىرا ماقالا جازىپ، كاسىپتەستەرمەن، وقىرماندارمەن وي ءبولىستىم. «قازاق ادەبي ءتىلى جانە ونىڭ توركىنى تۋرالى تولعانىس» اتتى كىتابىم 2004 جىلى باسىلىپ شىقتى. كوركەم ادەبيەت اۋدارماسى تۋرالى ماقالام جوعارىدا ايتىلدى.

قالا بەردى قازاقتىڭ وزىنەن جوعارى جەتى اتا، وزىنەن تومەنگى جەتى ۇرپاق تۋراسىنداعى اتالىمى ءار جەردە ءار ءتۇرلى، ءار اۆتوردىڭ قالامىنان ارقالاي جازىپ جاريالانىپ ءجۇر. وسى جايىتتى ەسكەرىپ ء‹‹بىر ىڭعاي بولعانى ابزال-اق›› دەگەن ماقالا جازىپ «تارلاندار» جۋرنالىندا جاريالاعان ەدىم، ونى «ىلە گازەتى» كوشىرىپ باسىتى. جۇرتتىڭ بۇل ماقالاعا دەگەن اڭىسى نەداۋىر جاقسى بولدى.

– عىلىمي اتاعىڭىز تۋرالى بىلگىمىز كەلەدى؟

– 1987 جىلى «تەتە اعا اۋدارماشى»، 1992 جىلى «اعا اۋدارماشى» عىلىمي اتاق الدىم. قازىر قىتاي اۋدارمىشالار قوعامىنىڭ، قىتاي از ۇلت اۋدارماشىلار قوعامىنىڭ، قىتاي از ساندى ءتىل زەرتتەۋ قوعامىنىڭ، قىتاي تۇركولگيا زەرتتەۋ قوعامىنىڭ، شىنجاڭ اۋدارماشىلار قوعامىنىڭ، شىنجاڭ جازۋشىلار قوعامىنىڭ، شىنجاڭ تاڭجارىق زەرتتەۋ قوعامىنىڭ، قازاق مادەنيەتىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ مۇشەسىمىن.

– ءسىز كوركەم ادەبي اۋدارمامەن كوپ اينالىسىپسىز، كىمدەردى قازاقشا سويلەتتىڭىز؟ كوركەم ادەبي اۋدارمالاردى تاپسىرىسىمەن اۋداردىڭىز با، الدە ءوز قالاۋىڭىزبەن اۋدارىپ ءجۇرسىز بە؟

– قىتايدىڭ ايگىلى جازۋشىلارى با جيننىڭ «ىزعارلى ءتۇن»، جاڭ ياڭنىڭ «ەكىنشى كەزدەسۋ» رومانى مەن «يان ءۋىنجىڭنىڭ باللالار ەرتەگىلەرىن» جانە شەتەلدىك جازۋشىلاردىڭ «جەنني بويجەتكەن»، «گۇل تاققان كەلىنشەك» (بۇل ەكەۋى ىقشامدالعان نۇسقا), «التىن توناۋ» جانە تايۋان جازۋشىسى سان ماۋدىڭ ‹‹مىلقاۋ قۇلىن›› روماندارىن اۋداردىم. جوعارىدا اتالعان كولەمدى تۋىندىلاردىڭ ءبارى دە تاپسىرىسپەن اۋدارىلعان بولاتىن. ال ءوز تاڭداۋىم بويىنشا شەتەلدىك، قىتايلىق جازۋشىلاردان اۋدارعان «ون جاس شەگەرۋ»، «اكەمنىڭ قولى»، «مىلقاۋ قىز»، «قايتاردا»، «جارتى بەت قاعاز»، «جاسقانشاق» ت.ب. ونداعان اڭگىمەلەر مەن پوەستەر ءتۇرلى باسىلىمداردا جاريالاندى. سونىمەن بىرگە ورتالىق مۋزيكا زەرتتەۋ ورنىمەن سەلبەسىپ «شىنجاڭ قازاق اندەرىن» (ەكى ءجۇز ءان) حانزۋ تىلىنە ءتارجىمالاپ، قالىڭ قىتاي وقىرماندارىمەن ديدارلاسۋىنا ات سالىستىم.

– نوبەل سىيلىعىن يەگەرى ورحان پامۋكتىڭ ‹‹مەنىڭ اتىم قىرمىزى›› رومانىن جەڭگەمىز باعدات تۇرسىنبەكقىزى ەكەۋىڭىز قىتاي تىلىنەن اۋدارىپسىزدار.

– ءيا، ىلە حالىق باسپاسىنان بىزگە تاپسىرىس تۇسكەن سوڭ جەڭگەڭ ەكەۋىمىز سەلبەسىپ قىتاي تىلىنەن اۋدارىپ شىقتىق. ءوزىڭ شەت جاعاسىن بىلەتىن شىعارسىڭ، ءبىزدىڭ ەلدىڭ باسپاگەرلەرى (قىتايدى ايتىپ وتىر، ءا.ءا) الەمدە جىلت ەتىپ جارىققا شىققان تانىمال اقىن-جازۋشىلاردىڭ شىعارمالارىن قىتاي تىلىنە ءتارجىمالاپ ءوز وقىرماندارىنا ۇسىنىپ وتىرادى. قىتايدا ساۋاتى بار، حات تانيتىن  ادامداردىڭ ءبارى الەم ادەبيەتىمەن ءوز تىلىندە وقۋىنا وسىلاي تولىق مۇمكىندىك جاسالعان. ال اقىن-جازۋشىلارى قىتايدىڭ ۇلتتىق ادەبيەتىنىڭ تامىرىنان ءنار الىپ، الەمدىك ادەبيەتتىڭ ورەسىنە قاراي بەت الىپ بارادى. ءبىز دە قىتاي تىلىندە شىققان الەم ادەبيەتىنىڭ كەسەك شىعارمالارىن شامامىز كەلگەنشە قازاق تىلىنە اۋدارىپ وقىرماندارىمىزعا ۇسىنىپ وتىرامىز. بۇل بىزدە داستۇرگە اينالعان.

– ورحاننىڭ نوبەل سىيلىعىن الۋىنداعى باستى ەرەكشەلىگى نەدە ويلايسىز؟ جازۋشىنىڭ تۇرىك ەلىندەگى بەدەلى قالاي؟

– نوبەل سىيلىعىن بەرۋدەگى قۇزىرلى ورگان شۆەتتسيا ادەبيەت ينستيتۋتىنىڭ حابارىندا، «2006 جىلعى ادەبيەت سىيلىعىن تۇركيا جازۋشىسى ورحان پومۋكە اتامەكەنىنىڭ شەرلى رۋحى جونىندە ىزدەنىپ جۇرگەنىندە، وركەنيەت اراسىنداعى قاقتىعىس پەن ارالاسۋدىڭ جاڭا نىشانىن بايقاعاندىعى ءۇشىن بەرىلدى» دەلىنگەن.

ال جازۋشى ورحان پامۋك جۋرناليستەردىڭ: «ءسىز شىعارماڭىزدى ەلدەن ەرەك تاسىلىمەن اڭگىمەلەپسىز، روماندا كوپتەگەن بايانداۋشىلار بار، دەگەنمەن ساباقتاس ەكى تاراۋ استە كەزدەسپەگەن سەكىلدى، رومانعا نەلىكتەن وسىلاي جەلى تارتتىڭىز؟» – دەگەن سۇراۋىنا ول: «تۇپتەپ كەلگەندە ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن كەيىپكەرلەرگە ءرول اتقارتىپ، وزىنە سويلەتۋ وتە قىزىقتى. مەن ءار ءتۇرلى تاسىلمەن سويلەتۋ جولىن تاپتىم. ءبىرى –  ءحVى عاسىرداعى ەركىن ءورىستى سۋرەت شەبەرىنىڭ ءۇنى، ەندى ءبىرى – سوعىستا اتسىز-اتاقسىز جوعالعان كۇيەۋىن زارىعا كۇتكەن، ەكى بالانىڭ شەشەسىنىڭ ءۇنى، ەندى ءبىرى – قاندىقولدىڭ ۇرەيلى ءۇنى، تاعى ءبىرى – ولگەن ادامنىڭ اقرەتكە كەتىپ بارا جاتقانداعى ءۇنى تاعىسىن تاعىلار. وسىلاردى تابۋ ساپارىم وتە كوڭىلدى بولدى. مەن بايانداعان وقيعالاردا كەيىپكەردىڭ ءوزى عانا سويلەپ قالماستان، تاعى دا ءبىرسىپىرا ۇقساماعان زاتتار مەن بوياۋلاردىڭ ءبارى دە ءوز كەيپىمەن ساحناعا شىعادى. وسى ەرەكشە ۇندەردەن باي مازمۇندى ساز قۇراۋعا بولادى. ءجۇز جىلدىڭ الدىنداعى ستامبولدىڭ كۇندەلىكتى ءومىرىنىڭ اۋەلگى قالپى كورىنەدى دەپ ەسەپتەيمىن. كورىنىس اۋىستىرۋدا، سايىپ كەلگەندە، رومانداعى باستى نازاردى ءوز تاراپىمنان تاڭىردە بار كوزقاراس بويىنشا، بۇرىنعى وتكەن پىرلەرىمىزدى تابۋدى قارايلاستىردىم. وسىنىڭ ءبارى مەنىڭ سىزبا جونىندەگى تۇسنىگىممەن قاتىستى. كەيىپكەرلەرىمنىڭ ءبارى انىق كورسەتۋ امالىنىڭ شەكتەمەسىنە ۇشىرامايتىن الەمدە عۇمۇر كەشەدى، سوندىقتان ولار وزىندە عانا بار قاسيەتتىڭ ەلەسىمەن ءوزىن كورسەتەدى... تاريحي روماندى جازۋداعى قيىنشىلىق بۇرىنعىنى قاز قالپىندا قايتالاۋ دا ەمەس، قايتا تاريحتى كەيبىر جاڭا نارسەلەرمەن بايلانىستىرۋ ارقىلى تولاسسىز كەمەلدەندىرە ءتۇسىپ، شارىقتاعان وي مەن جەكەنىڭ باسىنان كەشكەندەرى ارقىلى ونى وزگەرتۋدە» دەپ جاۋاپ بەرەدى.

ورحاننىڭ «مەنىڭ اتىم قىرمىزىدا» سۋرەتشى مەن سۋرەت ونەرى ۇزىلمەس ارقاۋ بولادى. جاس كەزىندە ءوزى دە سۋرەتشى بولۋعا قىزىققان ەكەن. ول «بارلىق كوركەمونەر شىعارمالارى تۇرلىشە مادەنيەتتىڭ ارلاسۋىنان جارىققا شىعادى» دەپ ەسەپتەيدى. «وسى روماندى جازۋعا كوبىنەسە يسلامياتتىق ەركىن ءورىستى سۋرەت سەبەپ بولدى، ءوزىم كورگەن سان-ساناقسىز ەركىن ءورىستى سۋرەتتەگى ءمان-جايدى رومانىما ءسىڭىردىم. سۇيىسپەنشىلىك پەن سوعىسقا جاسىرىنعان يسلامدىق حيكايالار ەلدىڭ بارىنە تانىس، دەسە دە، باتىس مادەنيەتىنە بوي ۇرعان قازىرگى جاعدايدا ولاردى ەسكە ساقتايتىندار تىم از. رومانىمدا وسى ۇمىتىلا باستاعان حيكاياتتار مەن كوزدىڭ جاۋىن الاتىن قيساپسىز تاماشا سۋرەتتەرگە تاعزىم ەتۋدى ويلادىم» دەيدى ول جانە ءبىر سوزىندە.

اۆتور وسى روماندى جازۋدا 6 جىل دايىندالىپتى. ول: «تۇركيالىقتار تاماشا ساقتاۋشىلار، ۇكىمەتتىڭ بۇرىنعى قۇجاتتارى مەن كوركەمونەر شىعارمالارى تولىق ساقتالعان. سول ەسكى ۇيىندىلەردى اينالسوقتاپ، قىزىقتى كوپ ىستەرگە جولىقتىم» دەگەندى دە ايتادى.

ەل ىشىندەگى اڭىستارعا قۇلاق تۇرگەندە، كوپ بولەگى ونىڭ شىعارمالارىن ماقتاسا، از بولەگى ونى ويىنداعىسىن جاسىرماي ايتاتىن ادام. ونىڭ شىعارماسىنداعى تاريحقا كوزقاراس جانە تۇركيا ۇكىمەتىنە باعىتتالعان سىن. اسىرەسە، تۇركيا ىشىندەگى كۇرتتەردىڭ كورگەن كۇنى، 20 عاسىردىڭ باستارىندا ارمەنيالىقتاردىڭ ايانىشتى جانىشتالعانى تۋراسىنداعى اڭگىمەلەرى قارسىلىققا ۇشىراپ ءوزى دە سۋرەتشى بولۋعا قىزىققان ەكەن. ول «بارلىق كوركەمونەر شىعارمالارى تۇرلىشە مادەنيەتتىڭ ارىلاسۋىنان جارىققا شىعادى» دەپ ەسەپتەيدى. سوندىقتان تۇرىك حالقى ورحان پامۋكتەي جازۋشى تۋعانىن ماقتانىش ەتۋى ءتيىس.

– «مەنىڭ اتىم قىرمىزى» رومانى باسى قالاي باستالىپ، سوڭى قالاي اياقتالادى؟ مۇمكىن بولسا ءۇزىندى وقىپ بەرسەڭىز؟

– رومان 59 اڭگىمەدەن قۇرالعان. «مەنىڭ اتىم قىرمىزى» ونىڭ 31-ءشى اڭگىمەسى. رومان «مەن ولگەن اداممىن» دەگەن اڭگىمەمەن باستالىپ، بىلاي «بۇل كۇندە مەن ولگەن اداممىن، مۇردەم قۇدىقتىڭ تۇبىندە جاتىر. ولگەنىمە كوپ ۋاقىت بولىپ، جۇرەگىم سوعۋدان قالعانىمەن، الگى سۇرقيا قاندىقولدان باسقا ماعان نە بولعانىن ەشكىم بىلمەيدى. دەسە دە، الگى سۇمپايى تىنىسىمنىڭ بار-جوقتىعىن بايقاپ، تامىرىمدى ۇستاپ كورىپ، كوزىمدى جويعانىنا سەنگەنەن كەيىن، ىشىمە ءبىر تەپتى دە، قۇدىقتىڭ اۋزىنا كوتەرىپ الىپ كەلىپ، مۇردەمدى تاتاي سالدى. قۇدىققا تاستاۋدان بۇرىن تاسپەن ۇرىپ جارعان باسىم بىت-شىت بولدى. بەت سۇيەگىم، ماڭدايىم، ءبارى تالقاندالىپ، دەنەم كۇل-پارشا بولىپ، اۋزى-مۇرنىمدى قان جاۋىپ كەتتى.

ۇيگە قايتپاعانىما تورتكىن بولدى. ايەلىم، بالالارىم سارپالتاڭ بولىپ ىزدەپ جاتقان شىعار. قىزىم جىلاي-جىلاي شارشاعان سوڭ كوزىن قاقپادان الماي، كەلەر جولىمدى سارىلا كۇتتى-اۋ.

ولار راسىندا ەكى كوزىن قاقپادان الماي تۇر ما؟ ونىسىن بىلمەيمىن. كۇدەرىن ءۇزىپ تە بولعان شىعار، قيىن-اق بولدى! سەبەبى، ادام بۇل اراعا كەلگەننەن كەيىن، بۇرىنعى تىرلىگى اۋەلگىسىنشە جالعاسىپ جاتقانداي سەزىنەدى. تۋىلۋىمنان بۇرىن كوپ ۋاقىت وتكەن ەدى. مەن ولگەننەن كەيىن دە، ۋاقىت ايالسىز وتە بەردى. ءتىرى كەزىمدە بۇلاردى مۇلدە ويلامايتىنمىن. ىلعي ماڭگىلىك ەكى قارا تۇنەك اراسىندا، جارىق دۇنيەدە عۇمىر كەشىپ كەلەتىنمىن.

وتە كوڭىلدىمىن، جۇرت تا مەنى وتە كوڭىلدى دەيدى. ەندى ءتۇسىندىم: سۇلتاننىڭ اسەم شەبەرحاناسىنداعى ەڭ ادەمى كىتاپتىڭ بەتىندەگى سۋرەتتى مەن سىزعانمىن. ەشكىم دە مەنىمەن ءباس تالاسا المايدى. سىرتا ىستەگەن جۇمىستارىمنان ايىنا توعىز ءجۇز كۇمىس تەڭگە تابامىن. مەنىڭ ولگەنىمنەن گورى جۇرتقا وسى باتارى تابيعي...». ال روماننىڭ سوڭى. «مەن – شاكۋرا» دەگەن اڭگىمەمەن تامامدالادى. بۇل اڭگىمەنىڭ ءوزى بىلاي اياقتالادى: «...اقماق ۇلىم ورحان، بارلىق وقيعانى اقىلعا سالىپ تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. كوپ جىلداردان بەرى ول ماعان ۋاقىتتى توقتاتىپ قوياتىن حيرراتتىق سۋرەتشىلەر مەنىڭ بەينەمدى استە سىزا المايدى دەپ ەسكەرتەدى. ەندى ءبىر جاعىنان، انا مەن بالانىڭ سۋرەتىن سىزۋعا شەبەر فرانك سۋرەتشىلەر ۋاقىتتى توقتاتا المايتىندىعىن ايتادى دەيدى ول.

ونىڭ ايتقانى راس شىعار. شىنىن ايتقاندا، ءبىز باقىتتى سۋرەتتەن شاتتىق ىزدەمەيمىز، ومىردەن قۋانىش تابامىز. ەركىن ءورىستى سۋرەتشىلەر بۇل ءتۇيىندى جاقسى بىلەدى. بىراق، ءدال سولاردىڭ ءوزى مۇنى سۋرەتتەپ بەرە المايدى. مۇنىڭ سەبەبى، ولار قۋانىشقا قاراعاندا تىرشىلىكتىڭ قۋانىشىن بەينەلەيدى.

سىزۋعا بولمايتىن وسى اڭگىمەنى مەن ۇلىم ورحانعا ايتتىم، مۇمكىن سول جازىپ شىعار دەپ ۇمىتتەندىم. ءارى-ءسارى بولماستان قاسەننىڭ جانە قارانىڭ ماعان جازعان حاتتارىن سوعان بەردىم. سونداي-اق، ءبىز بەيشارا سالاۋاتتى مىرزانىڭ جانقالتاسىنان تابىلعان سياسى وشكىندەگەن اتتىڭ سۋرەتىن دە بەردىم. ورحان توتەنشە كۇيگەلەك، مىنەزى دە ناشار، ونشا كوڭىلدى وتە العان جوق. ءوزى جاقسى كورمەگەن ادامىن دا وبالدى ەتپەدى. سوندىقتان، ەگەر ورحاننىڭ بايانداۋىندا قارانىڭ سالدىر-سالاقتىعى ارتىعىراق جازىلسا، مەنىڭ تۇرمىستاعى قيىنشىلىعىم اۋىرلاتىپ جىبەرىلسە، شاۋكاتتى جامان ەتىپ، مەنى ومىردەگىمنەن سۇلۋ جانە قاتال ەتىپ كورسەتسە، وعان سەنە كورمەڭىزدەر. ويتكەنى، وقيعا تارتىمدى بولسىن دەپ ورحان ەشقانداي وتىرىك ءسوز قوسپايدى».

– ومىردەگى جان جارىڭىز، اۋدارماداعى كاسىپتەس سەرىگىڭىز باعدات تۇرىنبەكقىزى تۋرالى ايتا كەتسەڭىز دۇرىس بولار ەدى...

– باعدات تۇرسىنبەكقىزى 1943 جىلى ماۋسىم ايىندا كۇنەس اۋدانىنىڭ ۇشبۇلاق دەگەن جەرىندە مالشى وتباسىندا ومىرگە كەلگەن. باستاۋىش مەكتەپتى ۇشبۇلاقتا وقىپ، ورتالاۋ مەكتەپ پەن ورتا مەكتەپتى كۇنەس ورتا مەكتەبىنەن بىتىرگەننەن كەيىن، 1961 جىلى شىنجاڭ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ساياسي-اعارتۋ فاكۋلتەتىنە تۇسەدى. 1965 جىلى جولدامامەن ىلە وبلىسىنىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىن ماشينالاندىرۋ تەحنيكۋمىنا وقىتۋشى بولىپ بارادى. اتالعان تەحنيكۋمدا وقىتۋشى بولا ءجۇرىپ، مەكتەپ جاستار وداعىنىڭ قىزمەتىن قوسا اتقارادى. 1973 جىلدىڭ جازىندا قىزمەت قاجەتىمەن ۇرىمجىدەگى شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋ باسپاسىنا اۋىسىپ كەلىپ، باستاۋىش، ورتا مەكتەپتەردىڭ وقۋلىقتارىن، پەداگوگيكالىق وقۋ ورىندارىنىڭ وقۋلىقتارىن اۋدارۋ، قۇراسترۋ جانە ونى باسپادان شىعارۋ جۇمىستارىمەن اينالىسادى. 1976 جىلى كۇزدە ورتالىق ۇلتتار اۋدارما مەكەمەسىنىڭ قازاق بولىمىنە ەكەۋمىز قاتار باردىق. ول ارادا دا كوسەمدەردىڭ شىعارمالارىن، پارتيا قۇرىلتايلارى مەن حالىق قۇرىلتايلارىنىڭ، ساياسي كەڭەس ماجلىستەرىنىڭ قۇجاتتارىن قازاقشاعا اۋدارۋ، زور جيىنداردا جارىسپالى (سوزبە ءسوز) اۋدارۋ جۇمىستارىن ىستەدى. 1993 جىلى شىنجاڭعا اۋىسىپ كەلىپ، شىنجاڭ وقۋ-اعارتۋ باسپاسىندا ءداتۇرلى كاسىبى وقۋلىق شىعارۋمەن اينالىستى. تەتە اعا رەداكتور عىلمي اتاعىمەن زەينەتكە شىقتى.

جۇمىستان سىرت قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ «قازاقستان رەسپۇبليكاسىڭ ديپلوماتياسى››، ۆولگا ۆيدەۆانىڭ «ورتا ازياداعى مىقتى ەلباسى – نۇرسۇلتان نازارباەۆ» دەگەن كىتاپتاردى ەكەۋىمىز تاپسىرىسپەن اۋدارعاننان سىرت، ‹‹كاڭشي پاتشالىعى»، «كاراكوكتىڭ اۋلەتى»، «ءومىر ەركىڭە كونبەيدى» دەگەن سەكىلدى ءبىرسىپىرا سەريالداردى شىنجاڭ تەلەديدارىنىڭ تاپسىرىسىمەن ءتارجىمالاپ، قالىڭ كورەرمەندەردى كوز ايىم ەتتى. «مۇسىلمانشا تاعامدار» دەگەن كىتاپتى ءبىر ءوزى اۋدارىپ وقىرمانداردىڭ قولىنا ۇستاتتى.

– جەڭگەمىز باعدات ەكەۋىڭىز قاي جىلى وتباسىن قۇردىڭىزدار؟

– جەڭگەڭ ەكەۋمىز ءبىر مەكەندى ءورىس، قونىس قىلعان ەكى رۋلى ەلدىڭ ۇلى-قىزىمىز. 1961 جىلى نەكەلەنىپ، 5 بالا سۇيدىك. وكىنىشكە وراي، ەكەۋى تار-تاپشى، ەكى بولەك جۇرگەن، ارپالىس-توبەلەس جىلداردا ەرتە شەتىنەپ كەتتى. قازىر ەكى ۇل، ءبىر قىزىمىز امان-ەسەن ەرجەتىپ، جاقسى تاربيە، جوعارى ءبىلىم الىپ ۇرىمجىدە قىزمەت جاسايدى. ۇشەۋى دە قازاقپەن نەكەلەندى، قازىر الدى-الدىنا جەكە وتاۋ. قۇدايعا شۇكىرشىلىك، ءۇش نەمەرەمىز بار. اياۋلى جار، اسىل انا، بەرەكەلى ۇلكەن وتباسمىز.

جەڭگەڭمەن ەڭ العاش تانىسقاندا:

– كەرمە يىق، قايقى بارماق، تۇرىمتاي كوز،

بال تاڭداي، شەكەر ءتىلدى، جۇيەلى ءسوز.

اققۋ ءۇن، الاسىز وي، كەڭ تىنىستى،

سامالسىز ماي كۇنىندەي جىبەك مىنەز، – دەگەن ولەڭ جازىپ، جۇرەك لەبىزىن بىلدىرگەن ەدىم. ال، ەندى:

– «جار» دەگەن جاناشىرىڭ قاسىڭداعى،

ۇيىعان سوعان مالىڭ، باسىڭداعى.

ول – انا، ول – كۇتۋشى، ول – جان جولداس،

باعىڭنىڭ جاقسى جاردان اشىلماعى، – دەپ ولەڭدەتەتىن بولدىم.

– جالپى ءوز ومىرلەرىڭىزگە ريزاسىز با؟

– تالپىنىسپەن، ماعىنالى وتكەن ومىرىمىزگە ريزامىز.

– الدا قانداي جۇمىستار اتقارۋ ويلارىزدا بار؟

– الدىداعى ىستەر جونىندە وي كوپ. بىراق قازىر ءبىزدىڭ ءومىردىڭ ءورىسى ءبىتىپ، ىلديى قالعان كەز عوي. اقيقاتىن ايتقاندا، ەندىگى قالعان ءومىرىمىز از بولىپ تۇر. جاتا-جاستانا كورە جاتارمىز. تەك قۇدايدان «دەن ساۋ، باس امان بولسىن!» دەپ تىلەيىك.

– اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

سۇحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان ءاشىمۇلى

Abai.kz