قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
VI
جولدان جيىرما ءتۇرلى ءتۇن، جيىرما ءتۇرلى تۇرمە كورىپ، قۇلجاعا ارەڭ جەتتىك. «ارەڭ جەتتىك» دەگەنىم - تامتىعىمىز عانا جەتتى: نۇراقاي اتىلاتىن بولىپ، تولى تۇرمەسىندە قالعان. «بارلىق تاۋىندا ۇلتتىق ارميامەن اتىسىپ ولتىرگەن ادامى وسىندا بولعان سوڭ، سونىڭ قاسىنا اكەلىپ اتپاق ەكەن» دەگەن ءبىر سەبەپتى ايداۋشىنىڭ سىبىرىنان ەستىپ ەدىك، «مىقتى كىسىنى اۋىلىنان الىستاتىپ اتپاسا ولمەي قويادى» دەگەن تاعى ءبىر سەبەپتى ماناپتان ەستىدىك.
بۇل جەردە اتىلمايتىنىمىز ارباعا تۇسە جونەلسەك تە ايازدان ۇسە جونەلىپپىز. گومينداڭنىڭ ەڭ سەمىز مىقتىسىنىڭ «مۇرىن جەمىسى» سالبىراۋدى قويىپ، سول ونگەن جەرىندە سۇڭگى بولۋدى شىعاردى. قىلمىستىلاردا ونى شاعىپ تۇسىرەتىن بالتا بولا ما، قولدا دارمەن، اياقتا جان قالماعان سوڭ ءبۇرىسىپ-قۇرىسىپ وتىرا بەرۋدەن باسقا لاج دا بولمادى. باستىعىنا شۇڭگانى عانا «كومەكتەسىپ»، ايداۋشىلاردان شتيكتەپ* ءتۇسىرىپ بەرۋدى وتىنەدى.
VI
جولدان جيىرما ءتۇرلى ءتۇن، جيىرما ءتۇرلى تۇرمە كورىپ، قۇلجاعا ارەڭ جەتتىك. «ارەڭ جەتتىك» دەگەنىم - تامتىعىمىز عانا جەتتى: نۇراقاي اتىلاتىن بولىپ، تولى تۇرمەسىندە قالعان. «بارلىق تاۋىندا ۇلتتىق ارميامەن اتىسىپ ولتىرگەن ادامى وسىندا بولعان سوڭ، سونىڭ قاسىنا اكەلىپ اتپاق ەكەن» دەگەن ءبىر سەبەپتى ايداۋشىنىڭ سىبىرىنان ەستىپ ەدىك، «مىقتى كىسىنى اۋىلىنان الىستاتىپ اتپاسا ولمەي قويادى» دەگەن تاعى ءبىر سەبەپتى ماناپتان ەستىدىك.
بۇل جەردە اتىلمايتىنىمىز ارباعا تۇسە جونەلسەك تە ايازدان ۇسە جونەلىپپىز. گومينداڭنىڭ ەڭ سەمىز مىقتىسىنىڭ «مۇرىن جەمىسى» سالبىراۋدى قويىپ، سول ونگەن جەرىندە سۇڭگى بولۋدى شىعاردى. قىلمىستىلاردا ونى شاعىپ تۇسىرەتىن بالتا بولا ما، قولدا دارمەن، اياقتا جان قالماعان سوڭ ءبۇرىسىپ-قۇرىسىپ وتىرا بەرۋدەن باسقا لاج دا بولمادى. باستىعىنا شۇڭگانى عانا «كومەكتەسىپ»، ايداۋشىلاردان شتيكتەپ* ءتۇسىرىپ بەرۋدى وتىنەدى.
ايازدان ارەڭ قالعان دەنەمىزدى شيحۋعا جەتكەندە بيت مۇجي باستادى. ارىققا بيت قۇمار دا، ىزدەۋسىزگە تۇرمە قۇمار عوي، ەكەۋى ىمىرالاس سياقتى، جىلىراق تۇرمەگە كەلگەندە بيت جادىراپ، جالماڭداي ورەدى دە، قايتادان ايازعا شىققانشا تىپىرلاتادى. اياز قاتتى بۇرگەندە عانا مۇجۋى سايابىرلايتىنىن ءتۇسىنىپ الدىق. بىراق، اياز ءبىزدى ولتىرگەندە عانا ءبيتتى ولتىرە الاتىنى ايان بولعان سوڭ، ول قاتىگەزدىڭ كارلەنۋىن تىلەپ نەمىز بار. گومينداڭ ادەيى اسىراپ وربىتكەن قاندالا ەمەس، كىرلەنگەن دەنەدە وزدىگىنەن وربىگەن جاندىك بولعان سوڭ، قاتتى ىزالانا قويمادىق. «سۇيەگىمىزدە مۇجۋرىن بولماسا بيت جاسار ما، قۇداي تاعالا قۇلجاعا ءبىزدى وسىلاردىڭ رىزدىعىنان ايىرماي جەتكىزسە بولعانى» دەپ ماناپ سۇيسىنە قاسىنادى.
شيحۋدان شىعاردا ەكى دوڭعالاقتى ارباعا وتىرىپ ەدىك، ۇستىندەگى «توبان اياق» مۇساپىرلەرىن «التى اياقتى جيانگەردەن» سول كوتەك اربا عانا قورعاشتادى، ول جەدەلىرەك شوقاقتاپ وتىرسا، بيت ەسەڭگىرەپ قالادى ەكەن. «ەي جىگىتتەر، بالالارىڭا ولەردە ايتاتىن وسيەتتەرىڭ وسى بولسىن، -دەپ جادىرايدى ماناپ، - بيت باساتىن وسىنداي كۇن تۋا قالسا، قۇدايدان قوس اياق ارباعا وتىرعىزۋدى عانا تىلەۋى كەرەك. ودان تۇسىرمەي، نەعۇرلىم كەدىر-بۇدىر تاستاقپەن موڭكىتە بەرۋدى تىلەسىن. بۇل جولدىڭ باقىتى سول عانا ەكەنىن ءتۇسىندىم!»
ۋتاي بەكەتىنە جەتەر كۇنى «قوس اياقتان» باسقا ءبىر باقىت ۇشىراسا كەتتى بىزگە: تاقيادان** وتە بەرگەنىمىزدە قاتپايتىن قارا سۋ بويىنداعى كوپ ۇيرەك جول جاعاسىنا توگىلگەن جەمگە جاپىرلاسىپ ءجۇر ەكەن. ءدال قاسىنان وتكەندە قىلمىسكەرلەردىڭ ارباسىنان ۇركە قويماپ ەدى، ارتتاعى ساقشىلار ارباسىن توقتاتا قويدى دا، بەس مىلتىقتى بىردەي كەزەنىپ، وقتارىن ءبىر-اق جاۋدىردى. بىرەۋى دە تيمەپتى. ماناپ قارقىلداي كۇلىپ الا جونەلدى:
- ءۇش-اق مەتر... ءۇش-اق مەتر جەر!... اتتەڭ مەرگەندەرىم-اي، ۇيرەكتىڭ ءوزى كەلىپ قازانعا تۇسە قالماسا، جەي المايدى ەكەنسىڭدەر-اۋ! -دەپ باستادى دا، سىقاقتاي بەردى، - شتيكتەرىڭە وزدەرى كەلىپ شانشىلا قالسا، شالقالارىڭنان تۇسەرسىڭدەر-اق، وي باتىرلارىم-اي!... قايران مىلتىقتاردىڭ كوسەۋ قۇرلى بولماي قالعانى-اي!...
ساقشىلار قاتتى جاسىعانداي، ءۇن قاتپاي جىميىسىپ قانا قويىپ ەدى، سودان ەكى-ءۇش شاقىرىمداي جول باسىپ، تاتىراڭعا شىققانىمىزدا ءبىزدىڭ اربانى توقتاتۋدى بۇيىرىپ، ۇشەۋى ارباسىنان تۇسە جۇگىردى بىزگە:
- ەڭ مەرگەندەرىڭ قايسىلارىڭ؟
- سەندەرگە كۇلگەن مەن ەدىم، ەڭ مەرگەنى مەن شىعارمىن.
- انە، اناۋ سەكسەۋىلدىڭ ارجاعىندا ءبىر قارا قۇيرىق تۇر. تۇسىرە الامىسىڭ؟
قاسىنۋىن قويا ۇڭىلگەن ماناپ جايناڭداي دومالادى اربادان:
- اكەل مىلتىقتى، ەڭ جاقسىسىن بەر، ءتۇسىرۋدى قويىپ، اۋزىڭا سالىپ بەرەيىن!
- بەس وق سالۋلى، - دەپ باستىعى ۇسىنعان مىلتىقتى ءبىر قولىنا العان ماناپ مالاقايىن قولتىعىنا قىستى. شالدىرلاتپاۋ ءۇشىن كىسەن شىنجىرىن ءبىر قولىمەن كوتەرە ۇستاپ بۇقتى دا، سۇردەك جۇقا قاردى كەشە جىلجىدى. جولبارىس كىسەندەلسە ءدال مۇنداي سىبدىرسىز جىلجي الماس ەدى. جول ورتاداعى سەكسەۋىل تۇبىنە جەتىپ، شوڭقيا سالا اتىپ قالعاندا، بىزگە كورىنىپ تۇرعان قارا قۇيرىق جالپاسىنان ءتۇستى. ارجاعىنداعى ءبىر ءتۇپ سەكسەۋىل دالداسىنان تاعى بىرەۋى قاشا جونەلدى. مىلتىق قاراۋىلىن وڭ جاعىنا ءسال بۇرا كوزەگەن ماناپ ىلە-شالا تاعى ءبىر تارس ەتكىزگەندە، ول دا ەكى سەكىرىپ بارىپ جەر قۇشتى.
جىعىلعان ەكى قارا قۇيرىققا ەكى ساقشى مىلتىقتارىن تاستاي جۇگىرگەندە، قالعان ۇشەۋىنە ماناپ كۇلە ايقايلادى:
- ەي، ساقشىلار، دەنەمىزدەگى ءبيتتى ارىلتىپ الۋعا مۇرسا بەرەسىڭدەر مە، جوق پا؟!
- بەرەيىك! بەرەيىك! -دەپ باستىعى كۇلدى دە، ماناپ جاقىنداعان سوڭ انىقتاي سۇرادى، - بيتتەپ قالىپ پا ەدىڭىزدەر؟!
- ويباي شىراعىم-اۋ، بيتتەمەسەك ءتۇن بويى تىپىرلايتىنداي بىزگە وقىرا ءتيدى دەيمىسىڭ؟ دەنەمىزدىڭ جارىمىن اياز، جارىمىن بيت جەپ بولدى. -دەي جەتىپ، ارتىنا جالت قايرىلعان ماناپ، ارىدان اتىلعان قارا قۇيرىققا جەتكەن ۇيعىر ساقشىنىڭ اڭ ۇستىنە مىنە تۇسكەنىن كورە سالا قارقىلدادى. - ءۇي اناۋ سارتىڭ نەعىپ جاتىر ءۇي؟!
- باۋىزداپ جاتقان شىعار!
- ە، باۋىزداعاندا ءمىنىپ جاتىپ باۋىزداۋشى ما ەدى؟!...
ماناپ پەن ساقشىلار سايقىلاي قالجىڭداسىپ تۇرعاندا قاراقۇيرىقتى يىعىنا كوتەرىپ اكەلگەن ۇزىن سارى مۇرتتى ساقشى قىزاراقتاي اقتادى ءوزىن:
- پىشاقسىز بارىپپىن اعايىندار، جاتىپ الىپ تىسىممەن باۋىزدادىم!... مىنە، مىنە! -دەپ اۋزى، مۇرنىن، مۇرتىمەن قاپتاعان اق ءجۇندى كورسەتتى. ونىسىن قارسى دالەلگە اينالدىرا كۇلدى ماناپ:
- ولەرمەن سارتىم، القىمىنان ءسۇيىپ جابىستىرعان ءجۇنىڭ عوي ول!...
- ۋتاي بەكەتىنە كىسەندى، مىلتىقتى بولىپ قارقىلداپ كۇلە كىردىك ءسويتىپ.
ءبىزدى بيت قىرۋعا ورايلاستىرىپ، ەكى قارا قۇيرىقتى ساقشىلار وزدەرى جاركەمدەدى...
قۇلجاداعى ىشكى ىستەر باسقارماسىنىڭ تۇرمەسىنە تامتىعىمىزدى وسىلاي جەتكىزىپ ەدىك. كەلىسىمىزبەن وتكىزىپ العان باستىقتارىنا ايتقان ارىزىمىز بويىنشا كىسەندى الدى دا، ايداپ اپارىپ مونشاعا ءتۇسىردى. بىراق، تەرگەۋ كەشەۋىلدەي بەردى. كىلتشىلەر مەن تاماق كىرگىزۋشىلەردەن قانشا سالەم جولداساق تا تەرگەۋشىلەر تىڭدار ەمەس.
باقىتقا جاراي، ماناپ پەن قۋات ۇشەۋىمىز بولىنبەي، ءبىر كامەرادا جاتقانبىز. كەشكە شەيىن تەرەزە مەن ەسىك سىعالايتىن ماناپ، سىرتتا ىستەۋشىلەرمەن سويلەسىپ قالىپ ءجۇردى. «بۇگىن عاني باتىر كەلىپ، ەكى ۇرىنى شىعارىپ اكەتىپتى»، «بۇگىن ساقشىلار ءبىر ۇرىنى وسى تۇرمەگە اكەلىسىمەن ارتىنان عاني باتىر جەتىپ، بوساتىپ اكەتىپتى»، «قايت دەپتى جالعىز-اق»، «باسقارماعا كوك قاسقا اتپەن شاۋىپ كىرىپ تالابىن ات ۇستىنەن ورىنداتىپ كەتە بەرەدى ەكەن» دەگەن حابارلار ءار كۇنى دەرلىك ەستىلىپ تۇردى. بۇل حابارلاردان شەكتەۋسىز-زاڭسىز ءبىر مىقتىنىڭ ىلەنىڭ جايىنىنداي جايقاپ-شايقاپ جۇرگەنىن عانا ۇققانداي بولىپ ەدىم، سول ۇققانىم ارتىنان ىلە-شالا تولىقتانا ءتۇستى: عاني نىلقىدا العاش توڭكەرىس باستاعان «التى ۇرىنىڭ» ءبىرى ەكەن، بۇراتالاداعى سوعىستا ارقاسىن ءبىر-اق ءتىلىپ، جارىپ كەتكەن وقتان سوۆەتكە اپارىلىپ ەمدەلىپ جازىلىپتى.
- ايتەۋىر قازاقتان شىققان «ۇرىلارعا» وتە قامقور ەكەن، - دەپ ماناپ ءسۇيىندى.
- جوق، ماكە، بۇل سۇيىنۋگە تاتيتىن قامقورلىق ەمەس، زاڭسىز-قيسىنسىز جاقسىلىق ىستەيتىن ادام ارقانداي زاڭسىز جامانشىلىقتى دا ىستەي بەرەدى! -دەگەنىمدە ماناپ اۋىر ويعا باتقانداعى داعدىسىنشا مەلشيىپ، كوزىن جۇمىپ الدى. ونىڭ جۋان باسى مەن ويلانىسىنا ءسۇيىنىپ، ءسوزىمدى جالعاستىرا ءتۇستىم، - حالىق تونايتىن ۇرىلاردى قورعاۋشى - حالىقتىڭ جاۋى، قاراقشى بولماي ما؟ ... عاني بۇرىنعى ۇرلىق كاسىبىنەن يگىلىكتى ۇلى ىسكە اۋىسىپ، باتىر اتاعىن العان ەكەن، ەندىگى بەدەلىمەن ۇرلىقتى قايتا سۇيەمەلدەسە، گومينداڭعا ەمەس، حالىققا قاستىق ىستەگەن قاراقشى بولاتىندىعىنا داۋ بار ما؟...
- ۇكىمەت ونىڭ تالابىن ورىنداعاندا دا ۇرىلاردىڭ اق-ناحاقتىعىنا، ابرويلى باتىردىڭ كۋالىگىنە قاراپ شىعارىپ جاتقان بولار؟
- ۇرلىق ماسەلەسىمەن ۇستالعان ادامدى ۇكىمەت انىقتاماي، قولعا الىسىمەن قويا بەرە مە؟ عانيدىڭ وكتەمدىگىمەن، ءتىپتى، تەرگەلمەي كەتىپ جاتپاي ما؟ مەنىڭ داۋىم تەرگەلىپ بولماعان ۇرىنى، سونىڭ تالابىمەن قويا بەرە سالۋدا!
- ولاي بولسا، مىنا ءوز ۇكىمەتىمىڭزدىڭ دە زاڭسىز بولعانى عوي؟ -دەپ ماناپ مەنى قورقىتار جەردەن ۇستاعانداي قارقىلداپ كۇلدى.
- ءيا، زاڭسىزدىق! -دەپ ورشەلەنە ءتۇستىم مەن، -بۇدان دا زورعىسىن ايتايىن، «ۇكىمەت» دەيتىن اتاۋ مەن «قاراقشى» دەيتىن اتاۋدىڭ اراسىندا جالعىز-اق پارىق بولادى: ءوزى شىعارعان زاڭعا ءوزى باعىنسا عانا ۇكىمەت، ءوزى باعىنباسا، ناعىز قاراقشى!
- ويپىر-اۋ، ويپىر-اۋ! ... قيىن ەكەنسىڭ بيعاش، وسى جولى كىمدە-كىمدى دە مويىنداتا الاتىن شىندىق تۇجىرىم ايتتىڭ-اۋ!... بىراق، زاڭسىزدىققا قارسى كۇرەستەن تۋعان مىنا ۇكىمەت سولاي بولار ما؟!
- دۇرىس ايتتىڭىز، بۇل ۇكىمەتتى مەن قاراقشىلىققا استە قيمايمىن. رەسمي قۇرىلعانىنا ءالى جارتى جىل دا تولا قويمادى. الاساپىراننان ءالى ارىلا الماي تۇرعانى عوي. باسقارۋ زاڭى مەن كادرلارىن رەتتەپ بولعاندا دا وسىلاي بولسا وڭا قويماس!...
قۇلىپ شارقىلدادى، ءبىر ساسكەدە، ەسىك اشىلدى، سارجىدان فورمالى اسكەري كيىم كيىم، جان قۇرالسىز جالتىراۋىقتى بەلبەۋ اسىنعان وفيتسەر مەنىڭ اتىمدى شاقىرىپ ەدى، تۇرا جونەلگەنىمدە زەكىرىپ توقتاتتى:
- اناۋ بىردەمەلەرىڭدى الىپ شىق! - «بىردەمەلەرىمدى» كوتەرە شىعىپ، تۇرمە زالىنىڭ ەسىگىنە ەڭكەڭدەي جونەلگەنىمدە اقىرىپ جىبەردى. - كىر، مۇندا!... قايدا كەتپەك ەكەن بۇل نەمە؟ - دەپ، ءوزىمىز جاتقان ءۇي مەن قابىرعالاس كامەرانىڭ ەسىگىنەن يتەرمەلەپ كىرگىزدى دە، شاق-شۇق جابا جونەلدى. ارتىما ادىرايا قاراپ، قالشىلداپ كەتىپپىن.
- وعان ىزالانىپ قايتەسىڭ، باۋىر! -دەپ قالدى قىرىقتار شاماسىنداعى قىرما ساقال كۇرەڭ قىلمىستى. - بيتكە قىلىش سۋىرعانمەن بىردەي.
- تەرگەۋشىلەردىڭ ءبىرى ەمەس پە؟!
- بۇعان تەرگەۋشىلىك قايدا؟ قۇر ساۋلەت، كىلتشى. وسى قالاداعى ءبىر بايدىڭ اۋلەكىسى بولاتىن.
- الاساپىرانوۆتاردىڭ ءبىرىنىڭ جەندەتى دەشى! -دەپ كۇرسىنىپ قالدىم.
- كەل، مۇندا جات، مىنا جەرگە! -دەپ الگى كۇرەڭ ساكىنىڭ ورتا شەنىنەن ورىن اشتى دا، ورنىمدى جايلاستىرىپ بولىسىممەن ءجونىمدى سۇراي جونەلدى. بار جايىمدى قىسقاشا شولىپ ايتىپ شىقتىم.
- ولاي بولسا، ارىز جازشى باۋىر، تەز بوساتا الاتىن ءبىر عانا كىسى بار وسى قالادا، عاني باتىردى ءوزىڭ دە بىلەتىن شىعارسىڭ. كوڭىلى تۇسسە، شاقىرىپ اكەتە سالادى.
- كوڭىلى تۇسەتىندەي مەن ۇرى ەمەسپىن عوي، امال قانشا! -دەپ جىميدىم مەن، - ول ءوزىنىڭ تانيتىن كىسىلەرىنە عانا راحىمدى شىعار؟
- ءيا، ول ءوز تانىستارىنىڭ ءيتىن دە قاماتپايدى. تانىماسا دا ءوزىنىڭ باتىرلىعىن كورگەن بولىپ، كوپشىگىن كوتەرە جازىپ شىعىپ كەتكەندەر دە بار. امال قانشا، ونىڭ سوۆەتتەن قايتىپ كەلگەنىن ۇكىمىم شىققان سوڭ عانا ەستىدىم. ايتپەسە، بۇرىننان تانىس ەدىك!
بۇل كىسىنىڭ دە ۇرى ەكەنىن ءبىلىپ، ۇندەمەي قالىپ ەدىم. ءبىر شەتتە ماعان كوبىرەك قاراپ وتىرعان قوي كوزدى، قالىڭ قاستى، قىزىل سارى جىگىت جاقىنداپ، ساكى كەنەرەسىنە كەلىپ وتىردى:
- ءسىز ۇرىمجىدەن وقىدىم دەدىڭىز بە؟ اتىڭىز كىم؟
- ءيا، اتىم بيعابىل، - دەپ مەن دە باعدارلاي قارادىم. ويىما كۇلاننىڭ وپاسىزى تۇسە قالدى دا، بايقاپ انىقتاعىم كەلىپ ،ءبىراز وتىرىك قوسا سالدىم، - مەن وقۋعا 44-ءشى جىلى عانا بارعانمىن، ءبىر جىل عانا وقىپ، وسى وتكەن توعىزىنشى ايدا قايتتىم. ءسىزدىڭ اتىڭىز كىم؟
ول سارعىش قوڭىر كوزى جالت-جۇلت ەتىپ، ماڭىنا جالتاقتاي ءتۇستى. كونە تۇرمەلەستەرىنە قاراپ، اتىنان جالتارا الماي قالعان سياقتى:
- اتىم مۇساتاي، - دەپ كۇبىرلەدى.
- قايدان كەلدىڭىز؟
- مەن دە ۇرىمجىدەن قاشىپ كەلدىم.
- قاشان؟
- جاقىندا... ءبىر جىلداي بولدى عوي! -دەپ مىڭگىرلەدى.
تالاي توڭكەرىسشىل قايراتكەر ازاماتتىڭ توگىلگەن قانىنا، قاندى ازابىنا سەبەپشى بولعان ەڭ ارسىز شپيون، قورقاق ساتقىن قاسىمدا وتىر، مىنە. «ۇرىمجىدەن قاشىپ شىقتىم دەگەن جاۋابىمەن قۇتىلىپ قايتىپ بارىپ، ونداعى توڭكەرىستىك دوستاردى تاعى دا سورلاتپاق! حۋ گوجىننىڭ كۇشىمەن كۇلاشتى دا زورلاپ-تورلاپ الا قويماق قوي! اقىلباي ءولىپ كەتتى دەپ بۇل سۇمپايىعا ونى قور ەتۋگە بولار ما؟... مۇنىڭ بەيۋازسىعان كوزىن اياۋ توڭكەرىسكە، بۇكىل ادامگەرشىلىككە زيانكەستىك تۋدىرماي ما؟» دەگەن ويمەن، تانيتىندىعىمدى سەزدىرمەۋ ءۇشىن جايباراقاتسىپ، اشىق سۇراۋىمدى توقتاتا قويدىم. از كىدىرستىنە سوڭ ول كۇلاننىڭ بۇرىنعى ءوزى بىلەتىن ادرەسىن ايتىپ، تانيتىن-تانىمايتىندىعىمدى سۇرادى. ودان دا جالتارىپ، باس شايقاي سالدىم دا:
- ول نەڭىز ەدى؟ -دەپ سۇرادىم سوڭىنان.
- قالىڭدىعىم.
- قالىڭدىعىن تاستاپ قاشا ما ەكەن؟! ءۇيىڭىز قايدا ەدى؟
- «بايتال تۇگىل باس قايعى» بولدى عوي ول كەزدە... ءۇيىم شيحۋ تاۋىندا.
وتىرىكتىڭ شىتىرمانىنا ابدەن كىرىپ، جاۋابىنا تولىق توسەلىپ العان سياقتى. تەرگەۋدى اشىققا شىعارماي الدىرا قويمايتىنىن ءتۇسىندىم دە، قيسايا كەتتىم. «تەرگەۋشىگە بەرگەن جاۋابىنىڭ وتىرىكتىگىن ايقىن دالەلدەپ، ماتاپ بەرۋىم كەرەك...»
كەساپاتتى كىلتشى ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ تاعى كىرىپ، ماعان انكەت كەستەسىن ۇسىندى.
- انكەتا تولتىرۋمەن ماسەلەم انىقتالمايدى، اپەندىم. بۇرىنعى تولتىرعان انكەتتەرىمدى كورسىن! - دەپ، الماي قويىپ ەدىم، ول تاعى كىدىڭدەۋگە باستى. - كىدىڭدەمەۋىڭىزدى تالاپ ەتەمىن، بۇل ءسىزدىڭ ءىسىڭىز ەمەس، سىزگە انكەتتى تەرگەۋشى بەرىپ وتىر عوي، سول تورەڭىزگە مەنىڭ مىنا جاۋابىمدى جەتكىزسەڭىز بولعانى، ءسىزدىڭ مىندەت ورىندالادى. بەتىنە ءپارانجى* سالىنباعان ەركەك تەرگەۋشى بولسا، مەنى شاقىرىپ الىپ، بەتپە-بەت تەرگەسىن، وسى ءسوزىمدى بۇزباي، تۋرا جەتكىزىڭىز!
كىلتشى قۇرىم ەتىگىن سارت-سۇرت باسىپ، ەسىكتى شارق-شۇرق جابا جونەلدى. «استاعىپىراللا... استاعىپىراللا» دەستى ماڭىمداعىلار. تۇرمەشىلەردىڭ ەشقايسىسى قايتىپ كىرمەي قويىپ ەدى، ەرتەڭىنە تاڭەرتەڭ قۋاتتى تەرگەۋگە اكەتكەنىن ەسىك ساڭلاۋىنان كوردىم. مەنى سونىڭ ەرتەڭىنە شاقىردى.
ەكى ۇستەلدە وتىرعان ەكى تەرگەۋشى، ءبىر حاتشى الا كوزدەرىمەن قاراسا دا، الدىڭعى كۇنگى ءسوزىم ءۇشىن اقىرماي دا، «وتىر» دەمەي دە بەدىرەيىپ قالدى.
- ۇرىمجىدەن شىققالى تەرگەۋشى كورمەپ ەدىم، ساعىنىپ قالىپپىن، - دەپ جىميدىم مەن، - ءوزىمىزدىڭ تۇرمەگە كەلىپ تۇسكەلى ەكى اي بولدى. ەكى انكەت تولتىرىپ بەردىم، شيحاڭزىدا دا تولتىرعانمىن. دوربىلجىندە، شاۋەشەك تە تەرگەمەي كىسەندەپ، سول انكەتتەرىممەن قوسا سىزدەرگە ايداپ جىبەردى. ەندى سىزدەر دە الدىڭعى كۇنى انكەت تولتىرۋىمدى تاپسىرىپسىزدار. بۇل انكەتپەن مەنى ەندى تەكەسكە الدە ءتىپتى ۇرىمجىگە ايداپ جىبەرەدى ەكەن دەپ شوشىدىم. قالاي قيناساڭىزدار دا وزدەرىڭىز تەرگەي كورىڭىزدەر! ءوزىم سويلەي بەرەيىن بە، سۇراۋ قويىپ سويلەتەسىزدەر مە؟
- الدىمەن نە ءۇشىن، قالاي قاشىپ وتكەن جايىڭدى ءوزىڭ سويلە! -دەپ وسكەلەڭ قىرما ساقالدى، تۇكسيگەن قارا سۇرىسى وزبەكشە مەن ۇيعىرشانى ارالاستىرا سويلەدى. - بىراق، اقيقي بولعان ماسەلەڭدى سويلەمەسەڭ، كوپ جاتىپ قينالىپ قالاسىڭ!
بۇل «قامقورىم» سۇيەكتىلىگىنە قاراعاندا تىم جۇدەۋ ەكەن. ەكىنشى تەرگەۋشىگە قاراسام، ول ءتىپتى ءىلميىپ وتىر. «شىعىس تۇركىستان وسىلاردىڭ وزدەرىن كوپ ءمىنىپ قويعاننان ساۋ ما» دەگەندەي جىميدىم. قىزىل كۇرەڭ حاتشىنىڭ جۇزىندە عانا قان بار سياقتى، دەگەنمەن كەسەلدى كىلتشى قۇرلى «مارتەبەلى» كورىنە قويمادى. حاتشىعا قاراپ سويلەدىم:
- سوزىمنەن وتىرىك تابىلسا، اياماڭىزدار! مەنىڭ كۋا-كەپىلدەرىم كوپ ءارى مىقتى ورىنداردا. ولاردىڭ وتىرىك ايتپايتىندىعىنا وزدەرىنىڭ دارەجەلەرى كۋا. ءسىز قالدىرماي جازىڭىز، مەن اسىقپاي، باستان-اياق سويلەپ بەرەيىن...
الدىمەن المەنمەن بايلانىسىمنان ءتۇسىپ، 1944-ءشى جىلدىڭ 10-شى ايىندا ساڭىراۋ كەمپىردىڭ ۇيىنە جاسىرىن كەزدەسۋىمىزدەن باستادىم دا، شيحاڭزىدان قالاي قايتقانىما دەيىن تولىق سويلەپ جازدىردىم. قويعان كيلىكپە سۇراۋلارى ءسوز اراسىندا جاۋاپ تاۋىپ وتىردى.
ءسوزىم بىتكەن سوڭ تەرگەۋشىلەر ساعاتتارىنا قاراسىپ، مەنى قايتارا تۇرۋ جايىن ىمداسقانداي بولىپ ەدى.
- سىزدەردە گومينداڭ شپيونىن تابۋ مىندەتى بار كورىنەدى، -دەگەنىمدە ماعان اڭىرا قاراستى، - مۇنى قويعان سۇراۋلارىڭىزدان ءتۇسىندىم. قانقۇيلى، ناعىز شپيوندى وسى تۇرمەلەرىڭىزدە جاسىرىنىپ جاتقان جەرىنەن مەن تاۋىپ بەرسەم قالاي؟
ەكى تەرگەۋشى باجىرايا قالدى دا، حاتشى باسىن شۇلعىپ-شۇلعىپ جىبەردى:
- جاقسى، جاقسى... قارسى الامىز!... قايدا ول؟!
- مەن الدىڭعى كۇنى كەلىپ جاتقان 14-ءشى كامەرادا ەكەن، اتى - مۇساتاي. ونىڭ قالىڭدىعى مەنىڭ ساباقتاسىم بولاتىن، انىق تانىدىم. ونىڭ قالاي شپيون بولعانىن، توڭكەرىس باستالعان كەزەڭدە حۋ گوجىن بۇل جاققا ونى نە مىندەتپەن جىبەرگەنىنە دەيىن بىلەمىن.
- ءتىپتى جاقسى، - دەدى تۇكسيگەن قارا سۇرى، - بىلاي ەتسەك قالاي... ۋاقىت ءبىتىپ قالدى. سەن ەرتەڭ تاڭەرتەڭگە دەيىن تولىق فاكتىسىمەن جازىپ بەر، ءوز قولىڭمەن جازعانىڭ جاقسى!
- ماقۇل. بىراق، ول «قاشىپ كەلگەندىك» تونىنا مىقتاپ ورانىپ الىپتى. تەز مويىنداتۋ ءۇشىن بەتپە-بەت ايعاقتىققا ءوزىمدى شاقىرىڭىزدار! ءۇرىمجى تۇرمەسىندە اسا زور قىلمىستارى بار ونىڭ. قولما-قول ايقىنداپ مويىنداتا الامىن. جانە ءبىر ءوتىنىش: ول مەنەن باسقا ورىندا، مىقتىراق كامەراعا جاتسىن، جانىنان كەشكەندە مەنى جويىپ كەتۋى دە مۇمكىن!...
- ماقۇل!... دۇرىس! - دەدى قارا سۇرىسى.
- بۇل ەڭبەگىڭدى قارسى الامىز! - دەپ ارق سۇرىسى تازا ۇيعىر تىلىندە سويلەپ، ءبىر قوزعالىپ قويدى، - ءوز ماسەلەڭدى دە جاقسى ويلاپ، تولىق تاپسىر... مىنا ەڭبەگىڭمەن جۋىلىپ كەتەدى... جاس ادام گومينداڭعا الدانادى، قاتەلەسەدى، شىنىن مويىنداپ، جاقسى تاپسىرساڭ نەمەنە ول .... باسقا شپيوندى ۇستاسۋدا ۇلكەن ەڭبەگىڭ بولعاننان كەيىن...
مەن تىگىلە قاراپ، قاتتى تىستەنىپ قالىپپىن. بوگەلمەي ءبىر جاۋاپ ايتۋ قاجەتتىگى ەسىمە ارەڭ ءتۇستى:
- جازىڭىزشى! - دەپ ءوتىندىم حاتشىعا. - ءوز ماسەلەم بولىپ، سونى جاسىرىپ كەتۋ ءۇشىن مەن سىزدەرگە جاعاتسىعانداي كورىنىپ قالىپپىن عوي؟... بۇل - مەن ءۇشىن زور نامىس... مۇساتايدىڭ قىلمىسى ءوز الدىنا، مەنىڭ تەرگەلۋىم ءوز الدىنا! مەن توڭكەرىستىك مىندەتىم ءۇشىن عانا اشكەرەلەيمىن، سىزدەرگە جاعىنۋ دا، جاعاتسۋ دا جوق مۇندا... جالىنبايمىن، ۇعىپ قويىڭىزدار! سىزدەرگە كەرەكتى بار احۋالىمدى سويلەپ بولدىم. ەندى قايتالاپ سويلەمەيمىن دە! ەگەر انىقتاۋ كەرەك بولسا، المەننەن، وسى قۇلجالىق يۋسۋپ قاسىمنان، شيحاڭزىداعى الگى ايتىلعان ادامداردان، بىزگە قارىز بەرىپ ەرتىپ كەلگەن مالشىلاردان سۇراڭىزدار! - دەپ ولاردىڭ ادرەستەرىن ايتتىم. - ءتىپتى ۇرىمجىدەن كەلىپ ۇستالعان ارقانداي شپيوننان دا سۇراپ كورىڭىزدەر.. ەگەر جاۋابىمدا قاتە بولسا، مىنە باسىم!...
كەساپاتتى كىلتشىنىڭ ايداۋىمەن كامەراعا كىرگەنىمدە دەنەم ىسىپ-سۋىپ اۋىرا باستاعانىم ءبىلىنىپ ەدى، تاماققا تابەتىم تارتپادى. وتىرا سالا مۇساتاي تۋرالى بىلەتىنىمدى جازۋعا كىرىستىم. كەشكى ساعات توعىزدار شاماسىندا جازىپ بىتىرىسىممەن ميىمدى توڭكەرىپ جىبەرگەندەي ءبىر باس اۋرۋ شالقامنان ءتۇسىردى. دەنەم قالشىلداي جونەلدى. قاعازدى ارەڭ جاسىرىپ، ءۇستىمدى قالىڭداتىپ جاۋىپ تاستاۋىن قاسىمداعى كىسىدەن ارەڭ ءوتىندىم.
تۇندە ىستىعىم قاتتى ورلەپ، ەس-تۇسىمدى بىلمەي قالىپپىن. تاڭەرتەڭ باسىمدى كوتەرىپ، سۋ سۇراپ ءىشتىم. اۋرۋ ءبىراز جەڭىلدەگەندەي. كەسەلدى كىلتشى كىرىپ ەدى، كامەرالاستارىم شۋلاپ، مەنىڭ ءتۇن بويى ەستەن تانعانىمدى ايتتى، دارىگەر شاقىرىپ تەكسەرتۋدى سۇرادى. «سۇزەك بولسا بارىمىزگە جۇعادى. بۇل كامەرادا ادام كوپ، سىعىلىسىپ جاتىرمىز، اۋرۋحاناعا جاتقىزىڭىزدار» دەستى.
- تەرگەۋى بىتپەگەن ادامدى اۋرۋحاناعا جاتقىزۋعا بولا ما، جاتىپ تۇرسىن! -دەپ تىجىرىنعان كىلتشى مەنەن كەشەگى ماتەريالدى اقىرا سۇرادى، - جازىپ بولدىڭ با؟...
ون بەتتىك قاعازدى اپپاق ساۋساعىنا تىجىرىنا قىسىپ، باسقا ءلام دەمەي جونەلگەن كىلتشىنىڭ ارتىنان شۋ تاعى كوتەرىلدى:
- دارىگەر شاقىرىپ كورسەتسىن!
- اۋرۋحاناعا جىبەرمەسە ادامى از كامەراعا اۋىستىرسىن! ايتىڭىز باستىقتارعا!...
اۋرۋ تەكسەرۋشىنى قويىپ، قىلمىس تەكسەرەتىن ەشكىمدى كورمەي، تاعى ەكى كۇندى وتكىزدىم، تاعى ەكى ءتۇن ەستەن تانعانىمدا باسقا ءبىر كىلتشى كەلىپ بۇرىنعى ورنىما شىعاردى. قارا تونىمدى ارەڭ كوتەرىپ، جىرتىق پيما سۇيرەتكەن تۇرىمنەن ماناپ پەن قۋات قاتتى شوشىپ، ىرشىپ-ىرشىپ تۇرىستى...
ەكەۋىنىڭ ەسىكتى كەزەك سوققىلاپ ءجۇرىپ كەلتىرگەن ىستىق باساتىن ءدارىسى ەم بولماي، كەشىندە تاعى دا قالتىراي جىعىلدىم دا، لاپىلداي ورتەندىم. ەسىم بار سياقتى، ەكى جاعىمنان ءتونىپ جاتقان قيماس ءتورت كوز، كىرپىك قاعار ەمەس. «بۇلار تىنىشتالىپ ۇيىقتاسىن» دەگەن ويمەن، كوزىمدى اشپاي، ىڭقىلداماي جاتۋعا تىرىستىم. اياق جاعىمنان تەلمىرىپ جىلاپ وتىرعان نۇرياشىمدى كورگەندەيمىن...
- نۇرياشپىسىڭ؟ نۇرياش، نۇرياشىم، ساعىندىم عوي! - دەپ باسىمدى كوتەرىپ الىپ ەدىم، ەرىندەرى قىبىرلاپ، ەكى جاعىمنان سويلەگەندەي بولعان ەكى دوس قايتا جاتقىزدى. ەندى اكە-شەشەم «كورىنىپ»، تاعى بۇلقىنا «تۇرەگەلدىم»:
- مەنىڭ مۇندا كەلگەنىمدى قالاي بىلدىڭدەر؟ اكە... اپا، اپاتايىم... جىلاماڭدار، جىلاماڭدارشى!...
مۇنان سوڭ نە سويلەگەنىمدى بىلمەيمىن. ءبىر كەزدە سەرگىگەندەي بولىپ، كوزىمدى اشسام، قۋات پەن ماناپ كوز جاستارىن ءۇنسىز توگىپ وتىر ەكەن.
- مازالارىڭدى الدىم-اۋ، ۇيىقتاڭدارشى، ەندى سەرگىدىم! - دەپ كوزىمدى تاعى جۇمدىم. ەكى قولىم اۋىرلاپ، زىلدەي بولىپ بارا جاتىر ەدى. ەكى «تاۋدى» ەكى قولىما «ۇستاپ» «سۇزىستىرە» بەرگەنىمدە ءاليحان تورە ءبىر «جارتاستىڭ قۋىسىنان» شىعا كەلىپ مىجىلىپ شەلپەك بولىپ كەتكەندەي بولدى. «وسىنشا بىلىق سەنىڭ كورسوقىرلىعىڭنان بولىپ تۇر ەدى، ەپ بولدى-اۋ، -دەپ قارقىلداي كۇلدىم، - ەشكىم كورمەسە، تىنىش شەشىلدى عوي» دەگەنىمدە ءبىر سىبىس ەستىلگەندەي بولىپ، جان-جاعىما جالتاقتاي قارادىم. نايزا، ساداق كەزەنىپ، قىلىش سۋىرعان وڭشەك سالدەلى، جۋان اسكەرلەر قورشاپ الا قويعان سياقتى مەنى. ءاليحاندى «ولتىرگەنىمدى» كورگەن بەينەمەن تۋراپ تاستارداي ءتونىپ كەلەدى. ىرشىپ تۇردىم، تۇرا قاشپاق ەدىم، قۋات پەن ماناپ ەكى جاعىمنان ۇستاپ، ەرىندەرىن جىبىرلاتا بەردى، سوزدەرى ەستىلمەدى.
- ءاليحاندى ءولتىرىپ تاستادىم عوي، جەندەتتەرى كەلىپ قالدى، مىنە! اعاتايلار، قويا بەر، مىنا جاردان دومالاپ شىعىپ كەتەيىن...
جاتقان ساكىمىزدەن دومالاۋعا قانشا كۇش سالسام دا ەكەۋى جىبەرمەي، كورپەمنىڭ ەكى جاعىنان باسىپ وتىرىپ الدى....
سوم تەمىر تورلى تەرەزەدەن تاڭنىڭ اق ساۋلەسى تۇسكەندە ەسىمدى جيىپ، تىنىشتالا قالدىم. تۇنىمەن ەسىرىپپىن. جامىلىش-توسەنىشىم تەردەن مالمانداي بولىپ، سۋ استىنداعى بويراعا ءوتىپتى. دارەتكە شىعۋعا ەسىك اشىلىسىمەن ماناپ پەن قۋات كيىم كەشەگىمدى سىرتقا جايىپ، مەنى وزدەرىنىڭ قۇرعاق كورپەسىنە جاتقىزدى. ماناپ كىلتشىگە بىرنەشە ءتۇرلى ءدارى تاپسىرىپ كىرگەندە قۋاتقا «اقىل» ايتتىم:
- ادام ولگەندە عانا تىنىشتالادى، وسى اۋرەلى ومىردە نەمىز قالدى ءبىزدىڭ... اناۋ تۇيىنشەكتەلگەن ەلەكتر سىمىن جازشى، لامپى تومەندەسىن، سونىڭ ورنىنا سۇق قولىمدى تىعا-تىعا سالساق، اپساتتە تىنىشتالامىز... وزىڭە ءناسىپ كورمەسەڭ، ماعان عانا، مەن ءۇشىن عانا تومەندەت... بولماسا اناۋ جوعارىداعى كور شەگەنى تومەندەتىپ قاعىپ بەرىڭدەرشى، توبەممەن ءبىر عانا سۇزەيىن، باسىم قيناپ بارادى!
- تەر شىقتى عوي، ەندى جازىلاسىڭ، - دەپ كۇرسىنگەن ماناپ ۇشقىر تىلمەن مەنى قايراتقا قايراي جونەلدى، - ۇلكەن ويدىڭ قاجىرلى ازاماتىنا كۇيرەۋىك بولۋ جاراسپايدى بيعاش، ەل ەستىمەسىن، نامىس قوي مىناۋىڭ!... دەلبە سۇزەكپەن اۋىردىڭ، ىستىقتى ءبىراز تەجەسەك تەز جازىلاسىڭ. مىنا تەر - سونىڭ كەپىلى! قازىر دە سونىڭ جەلىگىمەن ەسىرىپ جاتقانىڭدى سەزبەيتىندەي نە بولعان ساعان؟!
- وسى مەن قازىر دە ەسىرىپ جاتىرمىن با؟... ءيا، ءيا، وندا قاتە ويلاعانىم... دەلبە سۇزەك ەمەس شىعارمىن.... العاشىندا ايتقانمىن عوي.. يت تەرگەۋشىنىڭ سوزىنەن قورلانىپ... نەرۆىدەن جىعىلعانمىن.. ال، قويدىم ەندى، ەسىرىكتىك ارەكەتتەن قاتتى ساقتانايىن... اكەلىڭىز دارىڭىزدەن، كوبىرەك بەرىڭىز!
اقشام باتا تاعى قىزعانىمدا ءتىسىمدى تىسىمە باسىپ الدىم. «تىمىسكى تەرگەۋشىنىڭ يتتىگىنە بولا جىندانباقپىن با».... تاعى دا تەرلەدىم. كوز الدىما تاعى دا ەسىرتەتىن ەلەستەر پايدا بولسا دا، ءمىز باقپاي قويىپ ەدىم، كورگەن ءتۇسىم سياقتى عانا بايقالدى.
- بۇگىن ءسوزسىز تىنىش جاتامىن، تىنىشتالىپ قالدىم، الاڭسىز ۇيىقتاي بەرىڭىزدەر!
«كينو» كورە-كورە ءوزىم دە ۇيىقتاپ كەتكەن سياقتىمىن. تەر سايابىرلاپ، ءتىلىم اۋزىما سيماي شولدەپ ويانىپپىن. ەكى-ءۇش كۇننەن بەرى كوز ىلمەگەن ەكى دوس ەكى جاعىمدا، قاتتى ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن. ولاردى وياتىپ، سۋ العىزۋدان ايادىم. وڭ جاق بوساعادا تۇراتىن سۋ بوشكەسىنىڭ ۇستىڭگى جاعىنداعى تاۋشادان ءبىر-بىرىنە كيگىزىلگەن بىرنەشە تاس اياق كورىندى. ەپپەن اقىرىن عانا سىرعىپ ساكىدەن ءتۇستىم. تۇرەگەلىپ ءبىر-ەكى قادام باسىمىممەن-اق كوزىم شىبارتىپ ەدى، تاۋشاعا قولىمدى سوزا باستاعانىمدا ەشنارسە كورىنبەي، تىزەم دىرىلدەگەنى سەزىلدى. اياقتى تەز العىم كەلىپ، دۋالعا سۇيەنە سوزدىم قولىمدى. سيپالاپ تاۋىپ، ۇستىندەگى بىرەۋىن الا بەرگەنىمدە شارق ەتە ءتۇستى الدە نە، شالقامنان تۇسكەنىم سەزىلدى. جەردەن ءبىر «اياق» تاپتىم دا بوشكەگە ەڭبەكتەپ بارىپ، ەرنەۋىنەن ۇستاعانداي بولدىم. ونان سوڭعىسىن بىلمەيمىن...
كوزىمدى ءبىر شاقتا اشىپ الدىم، ەسىمە كەلىپپىن. ءوز ورنىمدا جاتىرمىن. ەكى دوس ەكى جاعىمنان تاعى ءتونىپ، كوز جاستارىن تاعى دا سورلاتىپ وتىر.
- نە بولدى؟! ... بىردەمە شاعىلعانداي بولدى ما؟ - دەپ سۇرادىم.
- جوق، ەشنارسە بولعان جوق، تىنىشتال!
باسىمدى كوتەرىپ دىبىس شىققان جاققا قاراسام، بار تاس اياق جەردە كۇيرەپ جاتىر. ەكىنشى بوساعاداعى دارەت بوشكەسىنىڭ اعاش قاقپاعى مەن جارتى اياق تابالدىرىققا لاقتىرىلىپتى.
- ۇيقىلارىڭىزدى قيماي، سۋدى ءوزىم بارىپ ءىشىپ كەلۋگە تۇرعانمىن. ەسىم دۇرىس سياقتى ەدى... جاسىرماي ايتا بەرىڭىزدەرشى، سەرگۋىم ءۇشىن جاقسى عوي!
- كەيىن ەستىرسىڭ، ەندى جات تا ۇيىقتا!...
بولعان «وقيعانى» تاڭ اتقان سوڭ ەستىدىم: جىعىلىپ بارا جاتىپ، تاس اياقتى تۇگەل شاعىپپىن دا، سونىڭ بۇتىنىرەك ءبىر جارتىسىن ۇستاپ، دارەت بوشكەسىنە ەڭبەكتەي ۇمتىلىپپىن. بوشكە قاقپاعى ەسىككە ۇرىلعاندا ويانعان ەكى دوس ىرشىپ كەلگەنشە الگى سىنىق اياقپەن اۋىز ءتيىپ تە ۇلگىرگەن سياقتىمىن....
- ۇرتتاي بەرگەنىڭدە قولىڭنان تارتىپ الدىق، - دەدى ماناپ، «وقاسى جوق» دەگەندەي، جەپ-جەڭىل سويلەدى، - ارتىنان سۋدى كوپ ءىشتىڭ. ءبىرازى وتسە دە ەشتەڭە ەمەس، قايتا تىتىركەندىرگىش ءدارى بولىپ، نەرۆى جۇيەلەرىڭدى شيراتار.
راسىندا دا شيرىقتىرعانداي سودان سوڭ ەسىرمەيتىن دە، ەستەن تانبايتىن دا بولدىم. باس اۋرۋ مەن ىستىق ورلەۋى ونشاقتى كۇنگە سوزىلدى.
وسى كەزدە ءبىر شاقىرتتى تەرگەۋشى. تۇرمە ەسىگىنەن شىعا كوزىم شىبارتىپ، دۋالعا سۇيەنە جىعىلدىم. قىلمىستىنى ساقشى سۇيەمەلدەر مە. داۋالدان دۋالعا ءوتىپ، قابىرعالار اينالىپ جەتكەنىمشە ايداۋشىنىڭ ءوزى دە بار ءومىرىن قۇمارعا ۇتقىزعانداي قىنجىلدى. بۇل قينالىسقا مۇساتايمەن بەتتەستىرەر دەپ شىداپ ەدىم، وزىمنەن قىلمىس تابۋ ءۇشىن وسى ەسالاڭ كەزىمدى پايدالانباق ەكەن. تەرگەۋ بولىمىنە كىرە ەدەنگە قول تىرەپ وتىرا كەتكەنىمدە ورىندىق قويىپ، كوتەرمەلەگەن حاتشى دا زور قاسكۇنەمدەي سەزىلدى.
كوزىم شىبار الادان ءسال ايىقققاندا كوز جۇگىرتسەم، ءتورت بۇرىشقا ءتورت تەرگەۋشى ورنالاسىپتى. بۇل جولى تۇس-تۇسىمنان تالاماق سياقتى، تىم ىرسيىڭقى رايلار بار.
- سويلە! - دەدى بىرەۋى، - ويلانىپ بولعان شىعارسىڭ.
- نەنى؟!
- ماسەلەڭدى! - دەپ ارت جاعىمنان ءبىرى زەكىدى.
- قوجاڭنان الىپ كەلگەن تاپسىرماڭدى! - دەپ الدىمنان ءبىرى اقىردى.
- مەن سويلەپ بولعانمىن، ودان باسقا ەشقانداي ءسوزىم جوق!
قايسىسى قاي تۇستان قايتالاپ اقىرسا دا، ۇندەمەي قويىپ ەدىم، ەڭ سوڭىندا قاتتى اقىرعان بىرەۋىنە قايتارا اقىرۋىما تۋرا كەلدى:
- قىلمىستى دەسەڭ فاكتىڭدى قوي... تاپ تا اتىپ تاستا!
- ولاي بولسا، قالاي وتكەنىڭدى قايتادان سويلە! -دەپ بىرەۋى جۇمسارعاندا، مەنىڭ ءۇنىم دە جۇمساردى:
- ونى مىنا كىسىگە ءبىر كۇن سويلەپ جازدىرعانمىن عوي، سودان وقىپ الىڭىزدار، باسقا قوساتىنىم جوق!
- ولاي بولسا، مىنانى سويلە: مۇساتايدىڭ ماسەلەسىن نە ءۇشىن بۇرىن مالىمدەمەي، ءوزىڭ تەرگەلگەندە عانا ءسوز ەتتىڭ؟
بۇل سۇراقتى ۇقپاعانداي تاڭدانا قاراپ قالىپ ەدىم، بىرەۋى تاعى دا زەكىرىپ، ءتۇسىندىردى:
- تەرگەۋشىنىڭ نازارىن سوعان اۋدارىپ، ءوزىڭ قۇتىلىپ كەتپەك بولعانسىڭ!
- دۇيسەنبى كۇنى كورىپ، مۇساتاي ەكەنىن انىقتادىم; سەيسەنبى كۇنى ارەڭ كورىنگەن كىلتشىدەن شاقىرۋلارىڭىزدى تالاپ ەتتىم. سودان ەكى كۇن وتكەن سوڭ ارەڭ شاقىرىلعاندا مالىمدەگەنىم، تەرگەۋگە تاتيتىن قىلمىس پا؟... جازىپ جىبەرۋىمە قاعاز-قالام دا جوق!
- سەن نەمەلەردىڭ ءبارىڭ «قاشىپ كەلدىك» دەپ قانا جاۋاپ بەرەسىڭدەر، «تاپسىرمامەن كەلدىم» دەپ مويىندايتىن ءبىرىڭ دە جوق. جۇلىندارىڭا پىشاق تاقالعاندا عانا ءبىرىڭدى ءبىرىڭ كورسەتىپ قۇتىلماق بولاسىڭدار! وزدىكتەرىڭنەن مويىنداساڭدار بولماي ما؟! كەشىرىمگە يە بولۋ ءۇشىن الدىمەن ءوزىڭدى اشكەرەلە!
- قۇپ، وسى سىرلارىڭىزدى جاقسى ايتتىڭىز، -دەپ قۋانعاننان باسىمدى يزەپ-يزەپ قالىپ ەدىم، بىردەمە دامەتكەندەي ەدىرەيە قالىستى، - ءبارى دە ۇرىمجىدەن «قاشىپ كەلدىك» دەپ قيسىنداستىرعان سوڭ اڭىرىپ وتىرىپ قالادى ەكەنسىزدەر عوي؟ سونسوڭ انكەت الا سالا ءبىر-بىرلەرىڭىزگە جولداپ وتكىزە بەرەدى ەكەنسىزدەر. مەنىڭ سىزدەرگە كەلگەندە انكەت تولتىرماي قويۋىم دۇرىس بولعان ەكەن. وتكەلەكتەن ءوتىپ نەعىپ ايدالا بەرگەنىمدى ەندى ءتۇسىندىم. بۇلاردىڭ اق-ناحاقتىعىن تەز ايىرۋ ءۇشىن، ايعاق-كۋاسىمەن سويلەسىڭىزدەرشى! ايعاق-كۋا، كەپىل، دالەلدەرمەن قاناعاتتاندىرا الماعانىن عانا قاماڭىزدار، ونىڭ وبالى از بولادى....
- توقتات ۇستاتىلىقنى! - دەپ ەكەۋى ەكى جاعىمنان زەكىدى، - ءوز ماسەلەڭدى تاپسىر!
- ال توقتاتتىم! باسقالاردان سۇراڭىزدار، ءبارىنىڭ ادرەسىن ايتىپ جازدىرعانمىن، مەنىڭ اقتىعىما كۋا كوپ، تاپسىراتىنىم جوق، تيتتەي قىلمىسىم بولسا وكپەمە ءتيسىن وق!... ءبىتتى ءسوزىم!
- شىق!... اپار، جاپ! - دەپ اقىردى تۇكتى قارا سۇرى، - ماسەلەڭدى قاشان تاپسىراتىن بولعانىڭدى ايتقاندا شاقىرامىز!
- وزىمنەن قىلمىس تاۋىپ بەرە الماسام، ماڭگى قامايسىڭدار ما؟ ولاي بولسا، ەڭ زور قىلمىسىم - توڭكەرىسكە قاتىناسۋىم. ەندەشە جازالاي بەرىڭدەر! ايتىپ قويايىن، مۇساتايدى تەزدەپ انىقتاپ، سوتقا تاپسىرماساڭدار جوعارى سوتقا ارىز جازامىن!...
ەسىكتەن شىعا دۋالعا سۇيەنىپ، جىلجي بەردىم...
سول جاتقاننان جاتا بەرىپپىز، قۋاتتى مەنەن سوڭ ءبىر شاقىرىپ، بولەك كامەراعا جاتقىزدى. بۇل ايىرۋىنا قاراعاندا، ءبىر-بىرىمىزگە سويلەستىرمەي تاعى تەرگەۋ نيەتى بار سياقتى. «تاپسىرار ماسەلەم بار» دەي الماعان سوڭ، سەرت بويىنشا تەرگەۋشىلەر دە «شاقىرا الماي» جاتىر ما دەگەن ويدا عانا بولدىم. ەكى ايدان بەرى قىلاۋ تۇسكەن شاشىمنىڭ اۋرۋدان سوڭ جەدەل اعارعانىن ماناپ ايتىپ وتىردى. مۇساتايدىڭ ءبىر ادامدىق بەرىگىرەك كامەراعا كەتكەنىن ەستىپ، جوعارىعا ارىز جازبادىم. سوعان ايعاققا شاقىرىلۋدى كۇتە-كۇتە ءتورتىنشى ايدىڭ ورتا شەنىنە جەتكەندە، شاشىم تولىق اعارىپ، «ەندى اعارمايتىن» كەزگە جەتكەندە كىلتشى ەسىك اشتى دا، «شىق» دەدى جالعىز-اق، سۇق ساۋساعىمەن ىمداۋى بويىنشا توسەنىش-كورپەمدى كوتەرە شىعىپ ەدىم، قۋات تا كوتەرە شىعىپتى. «كەتىڭدەر، بوسادىڭدار» دەدى كىلتشى. بوساعانىمىزعا قۋانعاندىعىمىزدان ۇلكەن قاقپادان لەزدە شىعىپ، زاۋلاتا جونەلىپپىز.
- ءۇي، قايدا بارامىز؟! - دەدى قۋات. قۇلجانى بۇرىن كورمەگەنبىز. يۋسۋپ قاسىمنىڭ ءۇيىن تابا المايتىنىمىز دا، باسقا ەشقانداي تانىسىمىزدىڭ جوق ەكەنى دە ەسىمىزگە ەندى ءتۇسىپ ءبىر-بىرىمىزگە قاراسا توقتادىق. كۇن ەڭكەيىپ قالسا دا ىستىق ەكەن. تەرلەپ كەتۋىمىزدەن ەسىمىزگە تاعى ءتۇستى: باسىمىزدا مالاقاي، ۇستىمىزدە ۇزىن قارا تون، اياقتا جىرىلعان قونىشتارى اق جىپپەن كوكتەلگەن قارا پيما... مىنا ىستىقتا تابىلمايتىنداي كۇلكىگە ۇشىراي شىعىپپىز... قالتادا ءبىر تيىن بولا ما؟!...
- قايىر تىلەيمىز بە؟ - دەپ جىميدى قۋات، -وسى ءبىز اعارىپ شىقتىق پا، قارايىپ شىقتىق پا؟
- بۇل جايدى ساعان تۇسىندىرمەپ پە ەدى؟ سەن ەستىگەن شىعار دەپ ەرە بەرىپپىن. ءجۇر وندا تۇرمەمىزگە، قايتا جاتتىق!
- دۇرىس... قاراسىڭ دەسە اتسىن، اق ەكەنسىڭ دەسە، اياسىن دا ءوز اۆتوموبيلىمەن ۇيىمىزگە جەتكىزىپ سالسىن...
قارا سىرلى قاقپاعا قارا بوياۋلى تونمەن، قارا پيمامەن سۇيرەتىلىپ قايتا كىرىپ ەدىك، جاڭا عانا الدىنان وتكىزگەن قاراۋىلشى ايقاي سالىپ، كەزەكشىنى شاقىردى. وتىزدار شاماسىندا بولسا دا تالاي ازاپ كەشكەنى بەت سىزىقتارىنان كورىنىپ تۇراتىنداي قارا قازاق اسكەر كەلىپ سۇرادى ءجونىمىزدى.
- جۇرىڭىزدەر، ولاي بولسا، ءنابيجاننان سۇراڭىزدار، - دەپ ەرتە جونەلدى، - باسقارمانىڭ ساياسي ءبولىم باستىعى عوي، ءبارىن سول بىلەدى، بولىمىنە كىرگىزىپ جىبەرەيىن. مىنا تۇرلەرىڭمەن كوشەگە قايتىپ شىعاسىڭدار، بەيشارالار-اي، ۇيلەرىڭە قالاي جەتپەكسىڭدەر... انە، اناۋ زال ەسىگىنە سۇيەنىپ تۇرعان جالپاق قارا ءنابيجان، الدىنا تۋرا بارىپ، تۇرا قالىڭدار، ءوزى-اق سۇرايدى.
توسەنىشتەرىمىزدى ارقالاي سۇيرەتىلىپ جەتىپ بارىپ توقتادىق. دوپ-دومالاق، جۋان باستى قارا، شارديعان قارنىمەن دە، تۇكسيگەن قاباعىمەن دە قاراباۋىر بۇيىدەي تىم سۋىق كورىندى. تومپاق كوزىنىڭ استىنان بەدىرەيە قاراپ تۇر ەدى، قايتىپ كىرگەن جايىمىزدى ەستىسىمەن تىجىرىنا ءتۇسىپ، قىسقا موينىن تەرىس بۇرا، قولىن ءبىر-اق سىلتەدى:
- شىعارعان ەكەن، كەتە بەرىڭدەر، مەن بىلمەيمىن! -دەگەن ءسوزىن ايتىپ بولعانشا ارەڭ بۇرىلىپ، زال بويلاي جونەلدى.
- ساياسي ءبولىمنىڭ باستىعى ءسىز بىلمەسەڭىز كىم بىلەدى؟ - دەپ قۋات ارتىنان ورشەلەنە دابىستادى. - ءداتىمىزدى تىڭدار نەمەسە ماسەلەمىزدى تۇسىندىرەر دەگەن ءۇمىتتى سىزدەن عانا كۇتىپ كەلدىك. بىزگە ءجون سىلتەي كەتىڭىز، قايدا بارالىق؟
كەۋدە قاڭقاسىنا مويىنسىز، توتە قوندىرىلعانداي كورىنىپ بارا جاتقان ماي باس ءلام دەمەي، تىم بولماسا ءبىر جاق ەزۋىن قايتا ءبىر كورسەتپەي عايىپ بولعانشا قاراپ تۇردىق. وسى جالىنىشتى تالاپتى قۋات سويلەمەي، مەن سويلەپ زايا ەتسەم، نەرۆى ويرانشىلىعىمەن تاعى قۇلاپ تۇسەر ەدىم. لاجىسىزدىقتىڭ جىميىسىمەن عانا بۇرىلىپ جۇرە بەرىپپىن.
الگى كەزەكشى كەتپەي، ءبىزدى توسىپ تۇر ەكەن:
- جۇرىڭدەر، ولاي بولسا، ماسكالوۆتىڭ ءبولىمىن كورسەتەيىن... باسقارمانىڭ ۇلكەن باستىعى راقىمجان سابىرحاجى ۇرىمجىگە كەلىسسوز وكىلدەرىمەن بىرگە كەتتى. سونىڭ ورىنباسارى ماسكالوۆ قازاقشا تىلگە جەتىك، وسى قۇلجالىق ورىس، ارىزدارىڭدى سوعان توتە ايتىڭدار ەندى... مىنە، مىنا ەسىكتەن كىرسەڭدەر ءۇشىنشى نومەر - سونىڭ كابينەتى...
زالعا كىرىسىمىزبەن شاش-ساقالى تازا قىرىلعان، ۇزىن بويلى، اق سارى بىرەۋ الدىمىزدان ۇڭىلە قاراپ ءوتتى. بىزدە ۇڭىلە قاراپ كىدىردىك. قاراكوك شۇعا كيتەلى، گاليفە سىمى مەن قۇرىم ەتىگى تولىق دەنەسىنە قۇپ جاراسقان كەلىستى كىسى ەكەن. دوعالداۋ توق مۇرنى مەن قوڭىر سارى كوزىن ورىسقا ۇقساتا الماي، تاتار بولار دەپ وتە بەرگەنىمىزدە ءوزى قايىرىلا توقتاپ سۇرادى:
- بالالار، كىمدى ىزدەيسىزدەر؟
- ماسكالوۆتى... ارىز ايتا كىرمەك ەدىك، - دەپ قۋات جاۋاپ بەردى.
- ماسكالوۆ - مەن... ا....ا... الگى شاۋەشەكتەن كەلگەن ەكى بالا سىزدەر ەمەس پە؟... ەستىگەنمىن، ەستىگەنمىن، ءسال كۇتە تۇرىڭىزدار وسى جەردە، قازىر كەلەمىن، - دەپ جۇگىرە جونەلدى.
قىرىق-ەلۋ جاستار اراسىنداعى، مول دەنەلى ادامنىڭ بالاشا جۇگىرگەنىنە تاڭدانا قاراپ قالىپ ەدىك، دارەتكە شىققان ەكەن، لەزدە قايتىپ، كەڭسەسىنىڭ ەسىگىن اشىپ كىرگىزدى. ورىندىق نۇسقاپ وتىرعىزىپ، تەكسەرە قارادى بىزگە. كيىمىمىزدىڭ ماۋسىمعا تىم ورەسكەلدىگىنە دە، شىرايىمىزعا دا قاراي ءتۇيدى بىلەم.
- جاسىڭىز نەشەدە؟ -دەپ سۇرادى مەنەن. جيىرما ءبىرىنشى جاسقا ەندى اتتاعانىمدى ايتا سالا، بۇيىمتايىمىزدى باستاي بەرىپ ەدىم، «توسا تۇر» دەگەندى قولىمەن يشارالاي سويلەدى، - مەن ءسىزدىڭ دەلونى ءالى كورمەگەنمىن. ەرتەڭ تاڭەرتەڭ سويلەسەيىك، بۇگىنشە جاقسىلاپ دەم الىڭىزدار، - دەپ، تەلەفون ترۋپكاسىن الدى، - الو، بۇگىن كەزەكشى كىم؟... شاقىر!
الگى كەكسە قارا جىگىت جاقىن ماڭنان سىعالاپ جۇرگەن سياقتى، دەرەۋ ەسىك قاعىپ كىردى دە، اياقتارىن ساق ەتكىزىپ تۇرا قالدى.
- مىنا بالالار بۇگىن سەندەردىڭ قوناقتارىڭ، - دەگەن ماسكالوۆتىڭ قوڭىر سارعىش كوزى بۇركىتشە ءتوندى، - جاقسىلاپ كۇتىڭدەر!... مونشاعا تۇسۋلەرى كەرەك، دارىگەر قاجەت بولسا دا ورىنداپ بەرىڭدەر!
قازاقشا ءتىلىنىڭ مۇكىسسىزدىگىنە دە، مۇلتىكسىز بايقالعان ادامگەرشىلىگىنە دە تاڭدانىستى رازىلىقپەن راحىمەت ايتىپ شىقتىق.
- ءنابيجان ناعىز لاعنات ەكەن! - دەپ تىستەندى قۋات. كەزەكشى كۇبىرلەي تۇسىنىك ايتتى:
- وزدەرىن تۇرىكشىل دەگەن سوڭ سەندەردى الدىمەن سوعان باستاپپىن، قارنىندا سويقان بارىن قايدان بىلەيىن، تىم ارام باي ەكەن عوي؟ وسىنداعى تەرگەۋشىنىڭ كوبى گومينداڭ، ۇكىمەتتىڭ نەگە ساقتاپ وتىرعانىن بىلمەيمىن.
ءبىر ۇيدە تۇراتىن جەتى-سەگىز ساقشى ءۇش-ءتورت ۇلتتان قۇرالسا دا، تۇگەل جۇمىلىپ، قۋات ەكەۋمىزدى جازدىق كيىممەن تولىقتادى. جەتپەگەنىن باسقا ۇيدەگى ساقشىلاردان سۇراپ تا اكەلىستى، الىستان ىزدەلەتىن دارىگەردەن باسقا سىيىن قابىلداي بەردىك. كەڭ جايىلعان داستارقاندارىندا ۇزاق وتىرىپ، باستان كەشكەنىمىزدى سويلەپ ەدىك، كوزدەرىن ءسۇرتىستى، تۇنىمەن بايەك بولىپ كۇتتى. تاڭەرتەڭىنە بۇرىنعى ماسقارا كيىمىمىزدى قايتا كيە تۇرەگەلدىك، باسقارما قاقپاسىنان شىققانىمىزشا سول قالپىمىزبەن تۇرا تۇرۋعا كەلىسكەنبىز.
تاڭەرتەڭ اسكەرلەرمەن بىرگە ەرتە تاماقتانىپ ەدىك. ساعات ءدال سەگىزدە كەزەكشىگە كەڭسە تەرەزەسىنەن دابىستاعان ماسكالوۆتىڭ جۋان داۋىسى ەستىلدى.
- شاۋەشەكتىك ەكى جىگىت مۇندا كەلسىن!...
سالەممەن سۇيرەتىلە كىرىپ، كەشەگى ورىندىقتارعا وتىردىق. ورىنباسار باستىقتىڭ الدىندا قالىڭ سارى قاعاز قاپشىقتى ەكى دەلو جاتىر ەكەن، سونى الاقانىمەن ءبىر ۇرىپ قويىپ سويلەدى ماسكالوۆ:
- مىنە، ەكەۋىڭنىڭ دەلوڭ، ءبارىن وقىپ شىقتىم. كۇماندانارلىق ەشقانداي ماسەلە جوق. كۋاعا تارتقان ادامدارىڭنىڭ بىرىمەن دە سويلەسپەگەن. ونىمەن قويماي شاشتارىڭدى اعارتىپ، قارتايتقانشا جاتقىزعان. مۇنىڭ سەبەبىن قازىر كورەسىڭدەر. بىزدەگى مىنا ىستەپ جاتقان تەرگەۋشىلەر گومينداڭنان قالعان. وزىمىزدەن شىققانى جوق; مىنالار اياعىن قورقىپ باسادى، سەندەر سياقتى ۇرىمجىدەن كەلگەن ءبىر ادامدى اقتاپ جىبەرىپ، ارتىنان ونىڭ جاسىرىن مىندەتپەن كەلگەنى انىقتالسا، وزدەرى اتىلادى، سولاي قورقادى. سوندىقتان اقتاي الماي جاتقىزىپ قويادى. قورىقپاي ىستەيتىن الال تەرگەۋشىگە ءبىز كوپ-كوپ مۇقتاجبىز. وقىعان ازاماتتارىمىزدىڭ ءبارى ارميادا. ەكەۋىڭ وسى باسقارمادا تەرگەۋشى بولىپ قالىڭدار! مۇندا بەرگەن جاۋاپتارىڭنان جاقسى وقىعان جانە توڭكەرىسكە قاتىناسقان الال ازامات بولعاندىقتارىڭدى ءتۇسىندىم. اسىرەسە ۇرىمجىدەن كەلگەن ادامدى سەندەر تەز ايىراسىڭدار. سەندەر ىستەمەي مۇندا كىم ىستەيدى، سولاي ما؟
- سولاي، تەرگەۋشى بولاتىن كىسىدە الدىمەن نەرۆ قۋاتى بولۋ كەرەك قوي، - دەدىم مەن، - بىراق قازىر مەندە ول جوق، ەسىرىپ اۋىردىم. ىزالانسام ەسىمنەن تانىپ قالامىن. قانىم ءتىپتى از، سوندىقتان، ۇلكەن اۋرۋعا شالدىقپاي تۇرعاندا ۇيىمە جەتىپ، دەم الۋىم قاجەت، ىستەي المايمىن.
قۋات وسى پىكىردى جەتكىزە ايتىپ كەلدى دە، كۇشتىرەك تالاپ قويدى:
- ءبىز بۇل جەرگە ءوز ەركىمىزدەن ايرىلىپ، قاتتى ايازدا كىسەندەلىپ ايدالىپ كەلدىك. اق ەكەنىمىزگە كوزىڭىز راس جەتكەن بولسا، ۇيلەرىمىزگە، ءوز اۋدانىمىزعا سونى ءتۇسىندىرۋ ءۇشىن باسقارمانىڭ ءوزى جەتكىزىپ سالۋعا مىندەتتى... دەنساۋلىعىمىز تۇزەلگەن سوڭ قايتىپ كەلىپ ىستەلىك!
- تالاپتارىڭ ورىندى. بىراق، قازىرگى توڭكەرىس مۇقتاجىن ويلاساڭدار ولارىڭ قاتە. نەسى بار، بۇل جەردە ۆراش جەتكىلىكتى، كورىنىپ تۇراسىڭدار، ەڭبەكاقى الىپ ىستەي ءجۇرىپ، تۇرمىستارىڭ جاقسارعان سوڭ دەنساۋلىق تەز تولىقتانادى. قازىر يدەيالارىڭا ءبىر ءتۇرلى اۋرۋ پايدا بولعان. «تەرگەۋشىلەرى بۇزىق بولسا، ونى تۇزەيتىن باستىقتارى قايدا» دەپ بىزگە نارازى بولاسىڭدار. مۇنىڭ دا تولىق دۇرىس ەمەس ەكەنىن قازىر تۇسىندىرەيىن، ەكەۋىڭ اۋىز ۇيدە وتىرىپ ويلانىپ كورىڭدەر، قالاي دا وسىندا ىستەگەندەرىڭ جاقسى!
ءبىز اۋىز ۇيگە شىعىسىمىزبەن ماسكالوۆ تەلەفوندا گۇج ەتە ءتۇستى:
- ارشيددەن! مۇندا، ءۇشىنشى نومەرگە قازىر كەل!
- ارشيددەن دەيتىننىڭ تۇرمە باستىعى ەكەنىن ەستىگەنىمىزبەن مۇلدە كورمەي شىعىپ ەدىك. كەبەجەدەي قارنىن جارقىلداعان جالپاق بەلبەۋمەن بۋعان قابا ساقال قارا تويعان قازداي الشاڭداپ كىرىپ كەلدى. ءبىر مىقىنىنا اسقان قىلىش قىنابىنىڭ ۇشى ەسىك تابالدىرىعىنا سوزىلىپ، شاق ەتە تۇسكەندە كۇلىپ جىبەرە جازداپ ەدىم، ءبىر مىقىنىنا «ارقاندالعان» ماۋزەرى ءتور ۇيگە ءجۇر-جۇرلەپ، ماي قۇيرىقتىڭ استىنان تۇرتكىلەگەندەي كورىنىسىنەن سول قۇرالداردى اسىنۋدى دا بىلمەيتىنىنە تىجىرىندىم.
- كەسكەكتى قابان كورىپ پە ەدىڭ؟ - دەپ قۋات سىبىرلادى.
- قۇرىق الا قاشقان بورسىق شىعار، - دەپ مەن جىميدىم. قىلىشىنىڭ تابالدىرىققا تاعى سوعىلۋىنان ساقتاندى ما الدە ساسقاندىعى ما، ارشيددەن ىشكى ەسىكتى شالا جاۋىپ كىردى.
- اۋىز ۇيدەگى ەكى بالانى كوردىڭ بە؟! - دەپ ماسكالوۆ بىزگە ەستىرتە داۋىستاپ سۇرادى. نە جاۋاپ العانىن ەستي الماي قالدىق. باستىق ەندى زىركىلدەي جونەلدى، - مىنە، ول ەكەۋىنىڭ دەلوسى، وقىپ تا كورگەن جوقسىڭ... ەشبىر جاۋابىندا ءىلىنىپ قالارلىق كۇمان جوق... ءبارى فاكت، كۋالى، كەپىلدى... نە ءۇشىن ءتورت اي جاتادى؟! مۇنداي ازاماتتاردى ءۇش اي، ءتورت اي تۇرمەلەپ، شاشى اعارعانشا ازاپتاۋ كىمنىڭ ءىسى؟ تۇرمەدەگىلەردى كورىپ تۇراتىن دارىگەر قايدا؟ قىلمىسى ەداۋىر اۋىر ادامنىڭ ءۇش ايعا كەسىلەتىنىن كورمەي ءجۇرمىسىڭ؟! سەنىڭ تۇرمەڭدە مۇنداي ادام ءالى كوپ. وسىلاردى انىقتاپ شىعۋىڭا ءۇش تاۋلىك ۋاقىت بەرەمىن. ارتىنان مەن تەكسەرەمىن، قالعانى تابىلسا، ورنىنا ءوزىڭدى قامايمىن!... ۇقتىڭ با؟... بار، تەز انىقتا!
مىلتىق-قىلىشىن سارپىلداتا جونەلگەن ارشيددەننىڭ سوڭىنان جىميىسا قاراپ قالىپ، ءوزارا باس يزەستىك. ماسكالوۆتىڭ سوزىنە ءسۇيىنىپ، جادىراعانداي ەدىك. قۋات، «قالىپ ىستەسەك قالاي» دەپ ىمدادى دا، مەن دەنساۋلىعىمنىڭ جارامايتىنىن ءبىلدىرىپ ىمدادىم. ماسكالوۆ ءبىزدى ويلانىپ السىن دەدى مە، ءوزى ويلاندى ما، ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ شاقىردى.
- مىنە، تۇرمە جاعدايىنا، وبالعا قاراۋعا ءتيىستى باستىعى وسى پومەششيك! بىزدە قولىنان ەشقانداي ءىس كەلمەيتىن، بىراق نايزاسىن تاستامايتىن دون كيحوتتار بار، قولىنان ءىس كەلسە دە بىتىرگىسى كەلمەيتىن تەرگەۋشى بار. قىزمەت قالاي جۇرەدى؟... ويلانعان شىعارسىڭدار؟
ءبىز ويلانعانىمىزدى دا، وزىنەن قاتتى اسەرلەنگەنىمىزدى دە بىلدىردىك. بىراق، دەنساۋلىعىمىزدى ءبىراز وڭالتىپ الىپ ىستەمەسەك، باياندى قىزمەتكەر بولا الماي قالاتىندىعىمىز جايىندا كەزەكپەن ەسەلەپ سويلەپ، ارەڭ تۇسىندىردىك.
- وندا بىلاي بولسىن، - دەپ كىدىردى ماسكالوۆ، - دەنساۋلىقتارىڭدى تەز وڭالتاتىن جايلاۋلى جەردىڭ قىزمەتىنە تانىستىرايىن، اقشا دا، قىمىز بەن قوزىسى دا تابىلىپ تۇراتىن جەر. ەل جايلاۋدان تۇسكەن سوڭ وسىندا قايتىپ كەلىپ ىستەيسىڭدەر.... قالاي؟
ءبىز كەلىسە قويدىق. تاس جول قۇرىلىسىنىڭ زاپحوزدىق-بۇعالتىرلىق قىزمەتى ەكەن. ماسكالوۆ تەلەفون الىپ، جول قۇرىلىسى مەكەمەسىنىڭ باستىعىن شاقىردى.
- سەندەر دايىندالا بەرىڭدەر، مىنا كيىم بولمايدى، - دەپ كۇلدى ماسكالوۆ سونسوڭ، - تۋندرادا ەمەسسىڭدەر... قازىرشە جاندارىڭداعى جاتقان اسكەرلەردەن كيىپ تۇراتىن جازدىق كيىم تابىلادى، مەن ايتامىن.
شىعىپ بارا جاتىپ، قايرىلىپ تۇرا قالدىم، ارشيددەنگە «ءۇش تاۋلىك انىقتاپ بولاسىڭ» دەپ تۇسىرگەن بۇيرىعى بويىنشا مۇساتاي دا اپ-امان، اپپاق بولىپ شىعا جونەلۋى مۇمكىن عوي. ونىڭ ۇستىنە تەرگەۋشىلەرگە تاپسىرعان ماتەريالىمدى مىنا مىقتىنىڭ وزىنە دە مالىمدەپ كەتكىم كەلىپ ەدى.
- جاقسى، جاقسى، - دەدى مەن قىسقاشا بايانداپ شىققان سوڭ، اتىن جازىپ الدى، - «سىرىن بىلەتىن اكەڭە ءوزىڭ قۇران وقى» دەپتى ءبىر قازاق. وزدەرىڭ سىرىن بىلەتىن جەردىڭ ادامىن وزدەرىڭ تەكسەرسەڭدەر، قانداي ءادىل بولار ەدى، مەن سونى ايتقامىن، ۇمىتپاڭدار... وزدەرىڭدى كوپ قاماپ قويعان تەرگەۋشىلەردى دە وزدەرىڭ تەرگەيسىڭدەر!
* * *
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، وسى سوڭعى سوزدەن جانىڭىز تۇرشىگىپ-اق قالعان شىعار. قۇدايدى الباستىعا تەرگەتكەندەي، تەرگەۋشىلەرىن قىلمىستىلارىنا تەرگەتۋدەن زور سۇمدىق بار ما؟ «پارتياعا جالبىزبالاپ كىرىپ العان كەرى توڭكەرىسشى» دەپ كوبىنەسە، ءوز سەرىكتەرىنىڭ قۇپيا ايىبىن اشكەرەلەپ قويۋشىلاردى ايتىپ ءجۇرسىز عوي، وسى ءپاتۋا بويىنشا، مىنا تاقىر باستىڭ توستىگىن ىستىككە ءشانشىپ، قاقتاپ جەسەڭىز دە كەگىڭىز قايتارما! ال، ونىڭ پىكىرىنە يمانداي ۇيىعان مەندەي ءمۇريتتى قازاندا قايناتارسىز-اق!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* شتيك - مىلتىق نايزاسى.
** ۋتاي، تاقيا - جەر اتتارى
* ءپارانجى - بەت پەردە.
