قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
باقاي تۇرمەدە جيىرما شاقتى كۇن جاتىپ شىقتى. ونىڭ قولعا الىنعان نەگىزگى سەبەبىن وزىنەن ۇقتىم. ساقشىنىڭ «جاعدايدى ياناتتادى» دەيتىن - سىلتاۋ ءۇشىن جاريالاعان جالا «سەبەپ» ەكەن دە، باقايدىڭ مەھىرگە ارا ءتۇسۋى - استىرتىن، شىن سەبەپ ەكەن: شىندىعىندا «جاقاڭدى» ياناتتاماپتى، مەھىردى ۇيىندە قىلقىندىرىپ جاتقان «جاقاڭنىڭ» قولىنان ءلام دەمەي-اق ۇيالتىپ ايىرىپتى.
اۋداندىق ۇكىمەت اباقتىسىنا ءبىر تۇنەپ شىققانىمنان سوڭ ماعان مەھىردىڭ كەيىنگى احۋالىن باقاي دا، ونىڭ ءوزى دە تولىق ايتپاي، جاسىرىپ ءجۇرىپتى. اكەسىنىڭ باي ساۋداگەرگە بايلاپ زورلاپ بەرۋ رايىن تولىق ۇققان مەھىر اپەكە-جەزدەسىنىڭ ۇيىنە پانالايتىن بولعان ەكەن. ءبىر كەشتە اكەسى بارىپ «ەرتىپ اكەلىپ» وڭاشا، قوناق ۇيىنە كىرگىزىپتى دە، ەسىك الدىنا تۇرىپ اپ، اكەلىك ۇكىمىن اشىق ايتىپتى:
- ءبىز سەنى ايماقتىڭ ەڭ جوعارى سەميالارىنىڭ بىرىنە اتاستىردىق... جاقسى جىگىت!... باراسىڭ!
- بارمايمىن!
- نە ءۇشىن؟!
- جاقسى جىگىت بولسا، ەكى ايەل شىعارا ما؟
- ءالى ۇيلەنبەگەن انا بىرەۋىنە ءشى؟
- ەشقايىسىنا!
- ەندى كىمگە بارماقسىڭ؟
- ءوزىمنىڭ ۋاعدالاسىپ قويعان ادامىم بار.
- ءىھى...ى، - دەپ ۇمتىلىپ بەرىپتى اكەسى، - بىزدەن تۋىلىپ، جەتىم-كەدەيگە بارماقسىڭ عوي؟ ولاي اياق استى بولعانىمشا ءولتىرىپ، تىنىش بولايىن!
V
باقاي تۇرمەدە جيىرما شاقتى كۇن جاتىپ شىقتى. ونىڭ قولعا الىنعان نەگىزگى سەبەبىن وزىنەن ۇقتىم. ساقشىنىڭ «جاعدايدى ياناتتادى» دەيتىن - سىلتاۋ ءۇشىن جاريالاعان جالا «سەبەپ» ەكەن دە، باقايدىڭ مەھىرگە ارا ءتۇسۋى - استىرتىن، شىن سەبەپ ەكەن: شىندىعىندا «جاقاڭدى» ياناتتاماپتى، مەھىردى ۇيىندە قىلقىندىرىپ جاتقان «جاقاڭنىڭ» قولىنان ءلام دەمەي-اق ۇيالتىپ ايىرىپتى.
اۋداندىق ۇكىمەت اباقتىسىنا ءبىر تۇنەپ شىققانىمنان سوڭ ماعان مەھىردىڭ كەيىنگى احۋالىن باقاي دا، ونىڭ ءوزى دە تولىق ايتپاي، جاسىرىپ ءجۇرىپتى. اكەسىنىڭ باي ساۋداگەرگە بايلاپ زورلاپ بەرۋ رايىن تولىق ۇققان مەھىر اپەكە-جەزدەسىنىڭ ۇيىنە پانالايتىن بولعان ەكەن. ءبىر كەشتە اكەسى بارىپ «ەرتىپ اكەلىپ» وڭاشا، قوناق ۇيىنە كىرگىزىپتى دە، ەسىك الدىنا تۇرىپ اپ، اكەلىك ۇكىمىن اشىق ايتىپتى:
- ءبىز سەنى ايماقتىڭ ەڭ جوعارى سەميالارىنىڭ بىرىنە اتاستىردىق... جاقسى جىگىت!... باراسىڭ!
- بارمايمىن!
- نە ءۇشىن؟!
- جاقسى جىگىت بولسا، ەكى ايەل شىعارا ما؟
- ءالى ۇيلەنبەگەن انا بىرەۋىنە ءشى؟
- ەشقايىسىنا!
- ەندى كىمگە بارماقسىڭ؟
- ءوزىمنىڭ ۋاعدالاسىپ قويعان ادامىم بار.
- ءىھى...ى، - دەپ ۇمتىلىپ بەرىپتى اكەسى، - بىزدەن تۋىلىپ، جەتىم-كەدەيگە بارماقسىڭ عوي؟ ولاي اياق استى بولعانىمشا ءولتىرىپ، تىنىش بولايىن!
مەھىردىڭ القىمىنان الا تۇسكەندە شەشەسى باجالاقتاپ، بالالارىن تۇگەل جيىپتى. الۋەتتى، جۋان اكە جالىنۋمەن جابىسۋعا بوي بەرمەي قىلقىندىرا بەرىپتى. «اتا-اناڭنىڭ اقىلىنا كونەمىسىڭ، جوق پا» دەپ زىركىلدەي ءبۇرىپ جاتقاندا، سىپايى كيىنگەن ەكى جىگىت ەرتىپ باقاي كىرىپ كەلىپتى. (مەھىردى كارلەنگەن اكەسى ايداپ اكەلە جاتقانىن كورگەن تەتەلەس ءسىڭىلىسى باقايعا جۇگىرىپ بارىپ حابارلاي قويعان ەكەن.)
«اسسالاۋماعالايكۇم» دەگەندە بوگدە داۋىسقا جالت قاراعان نامىسقوي، ابىرويلى اكە القىمداعى قولىن جيا قويىپ، سىرت اينالا بەرگەندە، مەھىر ىرشي جونەلىپتى. «ءبىز ابدولدى ىزدەپ كەلىپ ەدىك، ۇيدە مە» دەپ شەشەسىنەن سۇراعان باقاي، باس شايقاۋدان باسقا جاۋاپ ەستىمەگەن سوڭ، شىعىپ جۇرە بەرگەن ەكەن.
- سەنىڭ اتىڭ كىم؟ -دەپ سۇراپتى مەھىردىڭ اكەسى،
- اتىم - باقاي.
- ابدولدا نە جۇمىسىڭ بار؟
- مىنا جىگىتتەردىڭ جۇمىسى بار ەكەن، ءۇيىن بىلمەگەن سوڭ مەنى ەرتىپ كەلدى... «ابدىرەشيت ىزدەپ كەلدى» دەپ ايتا سالىڭىزشى! -دەپ باقاي حانىمعا تاپسىرا سالا جونەلىپتى.
قىزىنىڭ باقاي «سوتاناقپەن» بىرگە جۇرگەنىن سىرتتاي كوپ ەستىگەن «جاقاش» سول «سوتاناقتىڭ» ءوزى كىرىپ كەلىپ قۇتقارعانىن كورگەن سوڭ اياسىن با. مەھىردى وسىلاي دومبىتىپ جۋاسىتىپ، قاشان ۇزاتىلعانشا قاماي تۇراتىن بەرىك ۇيىنەن قاشىرىپ جىبەرمەدى مە. قىزىن «جونگە سالۋعا كەدەرگى» بولعان وسى جايىن اكىمشىلىك باسىنداعى كيبىر احۇنعا سىبىرلاپ قويعان سياقتى...
ادەتتە بايدى مىسقىلداپ كۇلە جۇرەتىن باقايدىڭ «جاعدايعا قارسى ۇرانداعانىن» ساقشى وسىلايشا، كيبىر احۇننىڭ كۇشەۋىمەن تاۋىپ تۇرمەلەگەن ەكەن. «جاعدايعا قارسى سويلەمەيمىن، مەھىرگە جاقىن جۇرمەيمىن» دەگەن ءتىل حاتقا قول قويعىزىپ شىعارىپتى.
باقايدان وسىنى ەستىگەن سوڭ مەھىردى ىزدەپ، مەكەمەسىنە باردىم، تەرەزەسىنەن كورىنىسىمەن شىعا كەلدى. كوزى جاۋدىراپ تۇراتىن شىنشىل اق قۇبا سۇلۋ بارىنشا جاسانىپ، ءتىپتى كورىكتەنىپ الىپتى.
- ءۇي، سەن باقايدى كورسەتىپ سورلاتقانشا ءبىزدىڭ ءۇيدى نەگە پانالاماعانسىڭ؟ - دەپ سۇرادىم امانداسا سالىپ، - ءبىزدىڭ ءۇيدى اكەڭ تۇگىل، بالالارى دا تابا المايتىن ەدى عوي!
- تابىلمايتىن سەنبىسىڭ، سەنى ءتىپتى سورلاتپايمىن با؟ - دەپ سىقىلىقتادى مەھىر، - باقايدى جيىرما كۇن قاماتقانىمدا، ۇيىڭنەن تابىلسام، سەنى كەمىندە قىرىق كۇن قاماتارمىن... باقايدىڭ ءوزى ايتتى ما؟... ءوزىڭ ءسۇرىنىپ جۇرگەندە توڭقالاڭ اسىرمايىن دەپ ساعان مۇنى ايتپاعانمىن، كەشىر!
- قازىر قايدا تىعىلىپ ءجۇرسىڭ؟
- كۇندىز مەكەمەدەن ايداپ اكەتە المايدى، شاقىرعانىنا بارمايمىن. كەشتە... ومىربەكتىڭ ورنىندا، شەشەمنىڭ قاسىندا بولامىن.
- ول ۇيدەن اكەتۋ ءتىپتى وڭاي عوي.
قازىر وندا ەكەنىمدى بىلمەيدى. بىلسە دە شەشەم قيىن، كىرىسىممەن قاقپانى مىقتاپ قۇلىپتايدى. بىرەۋ ەسىك قاقسا، «جالعىزبىن، توناعالى ءجۇرمىسىڭ» دەپ ايقاي سالىپ قۋادى، جانداس قورالادا مىقتى تۋىستارى بار عوي... بىراق، ماعان تونگەن پالە كوبەيىپ بارادى، -دەپ مەھىر مۇڭايا كۇرسىندى، - ءتىپتى ءار كۇنى حات جازىپ وندىرشەكتەپ جۇرگەن ەكى-ۇشەۋى بار. اكەم ءوزى جاقتىراتىن جەرلەرىنە «ارزان قىز» دەپ استىرتىن قۇلاقتاندىرىپ قويعان سياقتى. ولارى مەنىڭ سىرتىمنان ءوزارا تالاسادى، - دەپ تاعى دا سىقىلىقتاي كۇلىپ الدى دا، جىلامسىراي ءتۇسىندىردى. - «كەدەي، جەتىم قازاققا كەتكەنشە قايتسە دە باي بالالارىنىڭ بىرەۋى السىن» دەيدى ەكەن... ءما، مىنا ەكى حاتتى سەن وقىپ كورشى! حاتتاردى كورە سالا-اق اتى تانىس كاپيتان مەن لەيتەنانتتىڭ حاتتارى ەكەنىن بايقاپ جان قالتاما تىقتىم، ايىرىم تۇسىنىك جازىپ، ولاردى بىلەۋبايدىڭ شەكتەۋىن تالاپ ەتكىم كەلدى.
- اكەمنىڭ ەڭ قىزىعىپ جۇرگەنى شاۋەشەكتە ەكەنىن بىلەسىڭ، -دەپ مەھىر ءسوزىن جالعاستىردى، - ونىڭ ءوزى كەلىپ زورلاپ اكەتە المايدى. بىراق وسى جەردەگى ءبىر-ەكى باي ساۋداگەر دە اكەم ءۇشىن نامىستانىپ، ماعان وشىگىپ ءجۇر; قاستاندىق ىستەر مە ەكەن دەپ ويلايمىن... قىزعانشاقتىقپەن كەزىگۋشىلەر كوبەيىپ بارادى.
- ءوزىڭدى ءوزىڭ كورىكتەندىرگىڭ كەلگەندەي، جارقىراي تۇسكەنىڭ نە؟ مۇندايدا اسا سۇلۋ بولىپ الۋدىڭ ءوزى قىرسىق ەمەس پە؟
- باسە، انەۋ كۇنگى كورسەتكەن سۇلۋىما قاراماي قويىپ ەدىڭ، سۇلۋدىڭ ءبارىن قىرسىق دەپ تانيتىن بولىپسىڭ دا؟ - دەپ كۇلىپ جىبەردى مەھىر، - ايتۋعا ۇلگىرە الماي قالىپپىن، ءشۇيىنشى! - دەدى سونان سوڭ، - ومىربەك قايتىپ كەلە جاتىر، تەلەگرامماسى كەشە كەشكە جاقىن جەتتى. مىنە شەشەم ەكەۋمىزدىڭ ارىزىمىز ىسكە اسپاي قويعان سوڭ كوپ ادامعا قول قويعىزىپ جولداپ ەدىك، ارميادان بوساتىپ قايتارىپتى.
- «باسە» دەگەندى وسىنداي شىندىققا عانا ايتۋ دۇرىس... مولدىرەي قالۋىڭ سودان ەكەن عوي؟ -دەپ مەھىرگە جىميا قاراسام، ول قولىمداعى تەلەگرامماعا مۇڭايا قاراپ تۇر ەكەن. كوز جاسىن ىرشىتىپ قالىپ سويلەدى:
- مەنى مىرزالاردىڭ بازارىنا سالىپ جاتقان مىنا تالاستا كەسەلىم ومىربەككە تيمەس پە ەكەن؟
- سولاي بولۋى بولادى. بىراق كەسەل مەن كەسىردەن قورقاتىن جەتىم قازىرگى اۋقىمدا سەنى الا الماق ەمەس. كورىپ الارمىز، قورىقپاي-اق قوي... سويتسە دە تويىڭا رۇقسات العانشا ونىمەن ءبىر ۇيدە تۇرما، ءبىزدىڭ ۇيدە بول.
- جوق، سەنى ءتىپتى دە شارپىتپايمىن! تۋىلىپ وسكەن جەرىم عوي، پانا بولاتىن ساباقتاس قىزدار دا كوپ.
- ولاي بولسا ءوزىڭ ءبىل، ايتەۋىر سەنىڭ مىقتى تۇرۋىڭ شارت. تالاستىڭ زورى ەندى باستالادى. وزىڭە قاۋىپ تونە قالسا، ماعان حابارلا، بۇدان بىلاي باقايدى ىزدەمە.
ءبىر جاقسى مۇعالىمنىڭ ارميادان بوساپ قايتىپ كەلە جاتقانىن الدىمەن وقۋ-اعارتۋ بولىمىنە بارىپ ايتتىم. ءبىزدىڭ مەكتەپتە وقىتۋشى ءالى كەم ەدى. اسىرەسە جارامدى وقىتۋشىدان تارىعىپ جۇرگەن تىنىسقان وزىنە تانىس ومىربەكتىڭ قايتۋىنا قۋانا قۇلشىندى.
مەھىردى قيناپ جۇرگەن «جاعداي» جايىن توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمىنا مالىمدەۋگە باردىم سونان سوڭ. مەھىردىڭ ءوزى دە ەكى رەت ارىز جازعانىن، بىراق، ونىڭ ىسىنە تۇرعان اليەۆ تە بەتتەي الماي قالىپ وتىرعانىن ايتتى ەربول; اكەسى: «ءبىزدىڭ سەميالىق ىسىمىزگە ارالاسپاۋلارىڭدى تالاپ ەتەمىن» دەپ قايتارىپتى.
- سويتسە دە، مەھىر جاستار ۇيىم مۇشەسى عوي، -دەدى ەربول، - ايماقتىق توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمىنا مالىمدەدىك. سونىڭ نۇسقاۋىن كورمەكپىز... ال ءوزىڭنىڭ ۇستىڭنەن ماحكاما شارعيا ءتونىپ تۇر، ەستىدىڭ بە؟
- نە ىستەپپىن؟
- دىنگە شابۋىل جاساپ، «ءدىن ساباعىن بۋىپ تاستايمىن»، «كومىپ تاستايمىن» دەپسىڭ، سەنى تيۋ جونىندە قاتال تالاپ قويىپتى.
- استاعىپىراللا! - دەگەنىمدە ەربول قارقىلداپ كۇلدى، - «قۇدايدىڭ ءوزى دە، كورىپ تۇرعان»، بۇكىلدەي كەرىسىنشە! -دەپ كۇرسىنە جىميدىم.
- ولاي بولسا، اليەۆكە ايتىپ قوي، شارعيا قاتىناسى سونىڭ قولىندا.
تورگى بولمەگە كىردىك. شىنشىلدىعى دا، شيراق پرينتسيپشىلدىگى دە تىگىل قارايتىن تومپاقتاۋ كوزى مەن قوڭىرقاي جۇزىنەن بايقالىپ تۇراتىن، وتىز جاستار شاماسىنداعى ۇزىن بويلى اليەۆ امانداسا سالا ورىن نۇسقادى:
- كەل، كەل، وتىر... ۇلكەن پالە تۋعىزىپسىڭ سەن!
- جوق، تۇكە، ۇلكەنىنە شۇبىرتا كىشىسىن دە تۋىپ جۇرگەن مولدەكەمدەردىڭ ءوزى. پالەگە كىم-كىمنىڭ جۇكتى ەكەنى قارىندارىنان دا كورىنىپ تۇرماي ما؟ - دەپ جىميا وتىرىپ باياندادىم. ەكى كلاستى قوسىپ الىپ سويلەگەن نابيوللانىڭ ءسوزىن دە، ءوز ءسوزىمدى دە، مەكتەپ وقىتۋشىلارىنىڭ جيىنىندا بولعان سوزدەردى دە تۇگەل سويلەپ بەرىپ ەدىم، اليەۆ كۇلە وتىرىپ تىڭدادى دا:
- جاقسى ىستەپسىڭ! -دەپ ۇستەلدى الاقانىمەن سارت ەتكىزدى، - ەربول، بيعابىلدىڭ بۇل جاۋابىن تولىق كوشىر دە، ماعان بەر. قاتال تالاپتى شارعياعا ەندى ءبىز قويۋعا ءتيىسپىز... مەكتەپ ماحكاما شارعيا اشىپ وتىرعان مەدىرەسە ەمەس، ءبىز اشقان جاڭا زامان مەكتەبى. عىلىمعا قارسى كوكۋلەرىن وسى ماسەلەنى فاكت ەتىپ-اق تيۋعا بولادى ەكەن! راحىمەت بيعابىل! - دەپ قايتا كۇلىمسىرەدى سونان سوڭ، سوپاقشا قوڭىر ءجۇزى قۋانىشقا تولا قالعانداي كورىندى، - شارعياعا جاۋاپ بەرە بەرۋدەن قىسىلىپ ءجۇر ەدىك. ەندى زاڭ بويىنشا وزدەرىن تەرگەيتىن كۇش تاۋىپ بەردىڭ.
مەكتەپتەگى وقۋ ءبولىم مەڭگەرۋشىسىنىڭ ءىسى مەن ءوزىمىزدىڭ تارتىپ جۇرگەن قيىنشىلىعىمىزدى قايتالاپ مالىمدەدىم سونان سوڭ، «سارسەن دە جاعداي ءۇشىن عانا ساقتالىپ تۇرعان ادام» ەكەنىن تۇسىندىرگەن اليەۆ «قورىقپاي، باتىل ىستەي بەر» دەگەندى دە تاپسىرىپ قايتاردى.
ومىربەك قايتىپ كەلىسىمەن مەھىردىڭ اكە-شەشەسى قۇرمەت ابىرويى بار تىڭ تۋىستارىن قىزىنا ەلشىلىككە سالدى: «ەشكىمگە دە باراسىڭ دەپ زورلامايىق، ءوز ەركىمەن-اق كورسىن. كەشتە قاڭعىپ ءجۇرىپ الدە كىممەن كەتسە، سونىڭ قۇساسىمەن ولەرمىز، ونان دا ءوز قولىمىزدان، ءوز رۇقساتىمىزبەن ۇزاتۋعا ۋاعدا بەرەيىك! جالعىز-اق شارت، قاشان ۇزاتىلىپ كەتكەنشە ءوز سەمياسىندا بولسىن. قىزمەتتەن قايتىسىمەن ەشقايدا بارماي، ءوز ۇيىنە كەلىپ تۇرسىن» دەپتى، مەھىر ولارعا، «ويلانىپ كورىپ، جاۋابىن ەرتەڭ بەرەيىن» دەپ قايتارعان ەكەن.
مەن سول كۇننىڭ كەشىندە مەكتەپتەن كەشىرەك قايتتىم. (وقۋشىلارىمنىڭ ساباقتان سوڭعى ەكى ساعاتتىق پىسىقتاۋ ۋاقىتىندا ءوزىم بىرگە بولماسام، سارسەن ولاردى كلاستان قۋىپ شىعاتىندىقتان، كەش قايتاتىن بولعانمىن.) ومىربەك كەلىپ، ۇيدەن توسىپ وتىرىپتى. مەھىر ەكەۋى مەنىمەن اقىلداسپاق ەكەن.
ىمىرت جابىلا مەھىر ءۇش بويجەتكەننىڭ دالداسىمەن كەلىپ كىردى. ءبارى ءبىر ءتۇستى، ءبىر مودىلى كيىممەن، ىڭعاي «شولاق پەرىشە» جاسانىپتى. ءبىرى مەھىردىڭ ماعان كورسەتىپ جۇرگەن «كۇنىكەي سۇلۋى» ەكەنىن شام جارىق بولسا دا ءۇڭىلىپ ارەڭ تانىدىم. بۇلاي ۇڭىلۋىمە ءۇش بويجەتكەن تومەن قاراسىپ جىميدى دا، ومىربەك پەن مەھىر ءبىر-بىرىنە قاراسىپ الىپ، اشىق كۇلدى. شەشەم مەن تۋىستارىم اۋىز ۇيدە بولعاندىعىنان ۇيالىپ، ازىلدەي الماپ ەدىم.
- مىنا شالدىڭ كوزى جەتپەي جاتىر، - دەپ ومىربەك قارقىلدادى.
- كوزىنە كوزىلدىرىك كەرەك ەكەن، - دەپ مەھىر كۇبىرلەي سىقىلىقتادى، - باسە، نەعىپ تانىماي ءجۇر دەسەم...
كوزىمدى ەلەۋسىز قىسىپ قالدىم وعان:
- شپيون بار ما ەكەن دەپ بايقاستىرعانىم عوي، ءبارى ءوز قارىنداستارىم ەكەن. ال، جايلانىپ، ەركىن وتىرىڭىزدار.
- ءبىز كلۋب جاققا بارا تۇرايىق، - دەپ ءبىرى باستاپ تۇرەگەلدى، - مەھىردىڭ ىزىنە ءتۇسىپ جۇرگەندەر بار. كورىنە جۇرمەسەك وسىندا ىزدەپ كىرۋلەرى مۇمكىن. ءبىر اينالىپ كەلىپ ەرتىپ اكەتەمىز.
سانى كەم بولىپ قالماۋى ءۇشىن بيعايشانى قوسىپ شىعاردىم. ۇشەۋ ارا «توپتىق» كەڭەسىمىز ولار شىعىپ كەتكەن سوڭ باستالدى. سويلەسە كەلە مەھىردىڭ ءوز ۇيىنە ادەپپەن تۇرا تۇرۋىن ءجون كوردىك.
مەھىردىڭ اكەسى ءوز تابىنا ءتان كوزقاراسپەن نامىستانىپ، قىزىنىڭ «جەتىم كەدەيگە» بارۋىنا قاتال قارسى بولىپ جۇرگەنىمەن، حالىققا قاتال مىنەز كورسەتپەگەن، ىنسايى بار، وزىنە كەلەر-كەتەرىن ءبىراز ويلاي الاتىن، ابىرويى شايقالماعان جەر يەسى بولاتىن. كوپ ادامعا جاريا بولىپ قالعاندا، اسا ۇياتتى جاۋىزدىق ىستەي قويماس دەپ مولشەرلەدىك.
- ەندىگى ىستەيىن دەپ وتىرعان ءىسى - قىزىنا ىقپال جاساي الاتىندارىن ىسكە قوسۋ، ومىربەككە استىرتىن تيىم سالۋ، قىزىن ودان ءتۇڭىلدىرىپ، بۇزاتىن شارا قولدانۋ، - دەدىم مەن، - وسى امالدارعا توتەپ بەرە الساق بولعانى.
ءسوزىمىز اياقتاي بەرگەندە قىزدار قايتىپ كەلدى. ومىربەك پەن مەھىر ەندى تەزىرەك شىعىپ كەتىپ، ۇيلەرىنە جەتىپ الۋ جوبالارىن ايتتى: ءۇش قىز بەن مەھىر الدىمەن شىعىپ جۇرە بەرمەك تە، ومىربەك ەكەۋمىز ارتتارىنان قارا كورە ەرمەك ەكەنبىز. بۇل جوسپارلارىن مەن بۇزدىم; اڭدۋشى قاسكۇنەمدەر بولسا، سوڭىندا جۇرگەن ومىربەكتى باسسالماي ما، وعان كەلەتىن قاتەر وسىندايدا عوي، سولاي ارەكەتتەنۋشىلەردىڭ بار-جوعىن الدىن الا بايقاعىم كەلدى:
قىزداردىڭ ءبىرىنىڭ قول شىراعىن سۇراپ الدىم دا، ومىربەكتىڭ قارا پوبرىك پالتوسى مەن مالاقايىن كيدىم. ومىربەكتى كەيىنىرەك جەتكىزەتىنىمدى ايتىپ، قىزداردىڭ سوڭىنان ءوزىم عانا ەردىم.
جۋان ومىربەكتىڭ پالتوسى ماعان كەڭىرەك كەلسە دە سىرت قاراۋشىعا بايقالمايتىنداي ەكەن. اسپان ءسال بۇلىڭعىر، كوشە قارى ەرىپ كەتكەن، مارت سوڭىنىڭ جىلىلىق ءتۇنى. كوشەدە كلۋب الدىنداعى «جالعىز كوزدەن» باسقا شام جوق ەدى، پىشاعىن سالىپ جىبەرىپ زىتۋشى بولسا، ەشكىم دە تاني المايتىنداي.
كلۋب الدىنان ۇزاڭقىراپ، ءتورت كوشەگە جاقىنداعانىمدا ارت جاعىمنان بىرەۋ ىسقىرىپ قالدى. ءتۇزۋ كوشەنىڭ قىزدار ءوتىپ بارا جاتقان تۇستاعى ەكى شەتىنەن ءتورت ادام شىعىپ كەلدى دە، شەپ جايا جىلجىدى ماعان قاراي. قانداي ادامدار ەكەنىن انىق ايىرۋ ءۇشىن بەلگى بەرمەيە ەلەمەگەنسىپ وتە بەرىپ ەدىم، الدىمدى كەسكەستەي كەلىپ ۇڭىلىسە قالدى. قىزداردىڭ ءتورت كوشە مۇيىسىندە دالدالانا قاراپ تۇرعانىن بايقادىم. ارت جاعىمنان الگى ىسقىرعانى ەنتىگە جۇگىرىپ جەتتى. ومىربەك دەپ تانىپ توسقانى انىقتالعان سوڭ قول شىراق جاعا قويىپ، ارقايسىسىنا مەن دە ۇڭىلە قارادىم.
- كوشە ءتارتىبىن تەكسەرۋشىگە ۇقسامايسىزدار عوي؟ -دەگەنىمدە ەشقايسىسى ءۇن قاتپاي جۇرە بەردى. ءتۇس تانىس ۇيعىر جىگىتتەر ەكەنىن تانىپ قالدىم دا، قايىرىلا سۇرادىم، - ەي، سىزدەر كىمدى ىزدەپ جۇرسىزدەر؟
ارتىندا كەتىپ بارا جاتقانى تۇرا قالدى.
- جۇرە بەرىڭىز، جۇرە بەرىڭىز، - دەپ كۇلدى ول، ءىشىپ شىققان سوڭ تانىماي قالعان عوي.
- سىزدەر بۇل كوشەدە اراق ىشپەيتىنسىزدەر، ءبارىڭىزدى تانيمىن.... بۇلاي جۇرۋلەرىڭىزدە ءبىر ماقسات بار سياقتى. وزدەرىڭىزگە شاتاق تاۋىپ الماڭىزدار.
ولار جاۋاپسىز جونەلە بەردى دە، مەن ءتورت كوشەگە باردىم. قىزدار توسىپ تۇر ەكەن. الگى سوزدەردى ەستىپ تۇرىپتى.
- كوردىڭىزدەر مە، قاتەردىڭ كىمگە تونەتىنىن؟ - دەگەنىمدە تۇسىنگەندىكتەرىن بىلدىرە قۇپتادى، - بۇلار ومىربەكتىڭ قاي جاققا كەتكەنىن ءبىلىپ اڭدىعان. ەندى ول كەشتەردە جالعىز ەشقايدا شىقپاسىن، اسىرەسە «سبيدانيانى»* قازىرشە قويا تۇرۋ كەرەك!
مەھىر مەنىڭ قولتىعىمنان ۇستاپ، وڭاشاراق شىعاردى:
- ەرتەڭ مەن ۇيگە بارىپ قامالامىن عوي، بۇگىن اڭگىمەلەسىپ الايىق! قازىر وسى كيىممەن بارىپ ءوزىڭ عانا ومىربەكتى ەرتىپ كەل دە كىشى بولمەسىنە كىر، ءاليا ەكەۋمىز سوندا وتىرامىز، ءسوزسىز كەلۋىڭ كەرەك!
- تۇسىنەمىن، - دەپ جىميدىم مەن، - ساۋىقپاي تۇرعان باسىما تاعى ءبىر ساقينا تاۋىپ بەرمەكسىڭ... مىناۋىڭ... تۇرىنە قاراعاندا، اىرينە، جامان قىز ەمەس قوي، بىراق، ەكىنشى ورتكە تۇسپەي تۇرا تۇرۋىم كەرەك. قازىر نەرۆىم ناشار، ەندى بۇدان دا ساتسىزدىككە ۇشىراسام، شورت سىنىپ كۇيرەيمىن عوي، سونى ءتۇسىن، كەشىر مەنى!... باقايدى تاۋىپ، ومىربەككە قوسىپ دەرەۋ جىبەرەمىن. جاڭاعىلار قارا پالتولىنى تاعى دا مەن ەكەن دەپ بىلەدى دە، كەزىكسە دە بۇگىنشە ۇڭىلمەيدى.
مەھىردىڭ ەكىنشى ءسوزىن تىڭداماي، اسىعا جونەلىپ ەدىم. قىزدار دا قولتىقتاسىپ جۇرە بەردى. جۇمىستان شارشاپ ەرتە جاتقان باقايدى ۇيشىگىنەن تاپتىم دا، ومىربەككە اپارىپ قوسىپ بەردىم. مەھىرگە ايتىلعان ءسوز وزىنە مىقتى ەسكەرتىلدى....
ءۇش كۇننەن سوڭ ومىربەك ءبىزدىڭ مەكتەپكە جولدانىپ كەلىپ، وقىتۋشىلىققا ورنالاستى، مەنىڭ مىندەتىم سوندا دا جەڭىلدەر ەمەس: ءۇش كلاستان ماعان مىندەتتەلەگن التى ءتۇرلى ساباقتىڭ تورتەۋى مەنەن بۇرىن شالا جانسار وقىتىلعان، ۇمىتىلعان، شيكى ساباقتار ەدى. قىس بويى جاڭا ساباق وتەردە الدىمەن سوعان بايلانىستى بۇرىنعى ساباعىن سويلەپ، تولىق ەسكەرتىپ الىپ ءوتۋ ارقىلى ءبىرشاما جاقسى ءسىڭىرىپ كەلدىم. ءار ساباقتان تولىق يگەرىلمەي كەلە جاتقان تاقىرىپتار سوندا دا بارشىلىق. جىلدىق سىناۋ ۋاقىتى جاقىنداعان سايىن كۇشەي ءتۇستىم، ۋاقىتىم جەتپەيتىن بولعان سوڭ، كەشتەردە ءۇش كلاس وقۋشىسىن ءبىر-اق بولمەگە جيىپ، ۇشەۋىنە دە ورتاق شيكى ءبىر تاقىرىپتا قوسپا ساباق وتۋگە تۋرا كەلدى. ءسويتىپ، ماتەماتيكا، جاراتىلىس، جاعىراپيا، بوتانيكا ساباقتارىنىڭ كەنجە ميلاردى اينالدىرىپ تۇرعان تاقىرىپتارىنان ايرىقشا لەكسيالار جاسادىم.
مۇنىما عىلىمي مەڭگەرۋشىنىڭ نارازىلىعى كۇشەيە ءتۇستى; كلاس تازالاپ، وت جاعىپ، مەكتەپ كۇزەتەتىن ستورجىنىڭ ۋاقىتى ءوز ءۇيىنىڭ جۇمىسىن ىستەۋگە قايشىكەز بولىپ قالدى. سارسەن مەنى اتۋعا مىلتىق، ءسۇزىپ تاستاۋعا ءمۇيىز ىڭعايلاعانداي، تۇنا قاراپ قويىپ، جان-جاعىنا الاقتاي بەرەتىن بولدى. وزىنە جىلى كۇلكىلى كوز مەكتەپ مەڭگەرۋشىسىنەن عانا تابىلعانداي، سوعان عانا جىلپىلداپ، قوناققا شاقىرعىشتاي ءتۇستى. بۇل شاقتا مولدا وزىمەن-ءوزى، ءۇنسىز، دەربەس قالعان. ارىسبەكتى ەندى «ەمە» الماسا دا، قۇيرىق تىرەپ، سۇيەنىپ جۇرگەن ماكەن مەن كىشى مولدا سول قوناقپەن بىرگە قوناقتاپ ءجۇردى. بۇل ەكەۋى قازىر بىزگە دە جالپەك. مەنىڭ جۇزىمە تومەندەي قارايتىن كۇيگە ءتۇسىپ ەدى.
باسقا ءتاۋىر مۇعالىمدەر بۇل ەڭبەگىمە ءدان ريزا. بۇل ارتىق ميحىناتتانۋىم ارقىلى ولاردىڭ، اسىرەسە قايسەننىڭ اۋىرى جەڭىلدەي ءتۇستى. ولار العىس ايتىپ ءجۇردى.
مادەنيەتتىلىك پەن عىلىمگەرلىك تونىنا ورانىپ العان ادامنىڭ ناداندىعىن وزدىگىنەن اشكەرەلەۋى قيىنعا تۇسەدى عوي. ءبىزدىڭ سارسەن ءوزىنىڭ بايلىق قۇدىرەتىنە سەنەتىن باتىرلىعىمەن وقۋشىلار الدىندا ونىسىن تەز اشكەرەلەپ الدى; مەن جوقتا كوسەۋ الا الدە قامشى ۇيىرە قۋالايتىن عىلىمي مەڭگەرۋشىدەن كلاسىندا تىپ-تىنىش ساباق پىسىقتاپ وتىرعان ءىرى وقۋشىلار تۇگەل قارقىلداي كۇلىپ قاشاتىن دا، سول كۇلكىلەرىن مۇرىندارىنان شىعارا كەلىپ، ماعان مالىمدەپ قايتاتىن. ستورجىنىڭ مەكتەپتەگى جۇمىسىن تەز بىتىرتۋگە اسىعىپ، ءوز باسىمەن قۋزاۋعا ءتيىستى مىندەتىنە قۇيرىعىمەن قارايتىن عىلىمي مەڭگەرۋشى ەكەنىن تۇسىنگەن سايىن قومسىنىپتى. ول كەلىپ قۋالاعاندا وقۋشىلارى قاسارىسىپ وتىرىپ الىپ، قارسى جاۋاپ قايتارۋدى شىعارىپتى:
- ءبىز مۇعالىمدەرىمىزدىڭ تاپسىرۋىمەن ساباق پىسىقتاپ وتىرمىز.
- كلاستا بىرگە پىسىقتاماساق، تۇسىنە المايتىندارىمىز كوپ. باس مۇعالىمىمىز قاتتى تاپسىرعان، تاراي المايمىز.
- بيعابىل اعاي مۇعالىمدەر بولمەسىندە وتىر، سوعان ايتىڭىزشى، - دەسەدى ەكەن.
- مەنىڭ اتىما «اعاي قوسىلىپ، سوعان «جۇگىنۋ» تالابى تاعى قوسىلا ەستىلگەندە، ارينە، ەسىرە زەكىرىپتى سارسەن، ءار پارتانى كوسەۋلەپ ءجۇرىپ قۋىپ شىعىپتى، كلاس باستىعى ماعان القىنا جەتىپ حابارلادى. بۇل شاقتا جيىن اشقالى ارىسبەكتىڭ كەلۋىن كۇتىپ وتىرعانبىز. وقىتۋشىلار تۇگەل ەدى. تالقىعا وسى ماسەلەنى دە سالماق ەدىك.
ەسىك الدىنا شىعا كەلسەم، وقۋشىلارىم كىتاپ-داپتەرلەرىن كوتەرە شىعىپ، سىرتتا تۇر ەكەن. سارسەن كلاس ەسىگىندە قاقشيا قاراپ تۇر. قولىن ارتىنا قايىرا ۇستاپ تۇرعان تاياعىن ويناتادى. تۇلا بويىم لاپىلداپ، ءبىر ءتۇرلى كۇش كەرنەي جونەلدى. اشۋ مەن ىزانىڭ قايراتى «كوردىڭ بە، كوردىڭ بە» دەسكەندەي، ارىلى-بەرىلى شاپقىلاپ، تاسي جونەلگەندەي. نەرۆىم كوتەرىلە قالعانىن بايقادىم دا، القىنىمدى باسا، وقۋشىلارعا قاراپ باسەڭدەي ءۇن قاتتىم:
- قازىرشە دەنە تاربيە الاڭىنىڭ ءدال ورتاسىنا مالداستارىڭدى قۇرا وتىرىپ وقي تۇرىڭدار، مەكتەپ مەڭگەرۋشىسى كەلىپ كورسىن! - دەگەنىمدە قارقىلداي كۇلگەن وقۋشىلار ايتقانىمدى ءمۇلت جىبەرمەي، قۇرعاق جەرگە كەلە قورالانىپ وتىرا قالىپتى.
- نەمەنە، قايتاتىن ۋاقىتتارىڭ بولمادى ما؟ بوساتىڭدار مەكتەپتى! - دەپ اقىرا ۇمتىلعان سارسەن كوسەۋمەن ءبىر-ەكەۋىن جونداتىپ تا ۇلگىردى. وقۋشىلار قايتا ۇدەرە تۇرەگەلگەندە سارسەننىڭ الدىنا ىرشىپ بارىپ تۇرا قالدىم. كوزىن ماعان شەكشيتە قاراعان سارسەننىڭ شيكىل سارى ءجۇزى تۇگەل وڭىپ، كوگىلدىر سۇرىعا اينالا قالدى. پىستەلەۋ دوڭەس مۇرىنى ەدىرەيىپ، تولىق بەتى مەن قالىڭ ەرنى جىبىر-جىبىر ەتە ءتۇستى. ءوزىم دە پالەندەي ءتاۋىر كورىنىپ تۇرماعان سياقتىمىن.
- نەمەنەگە قانىڭدى ىشىڭە تارتا قالدىڭ؟ -دەپ ماعان، - قايتىڭدار! - دەپ وقۋشىلارعا اقىردى.
- سەن نەمەنەسىڭ؟! - دەدىم مەن، - وقۋشىلارىڭنىڭ ساباق پىسىقتاۋىنا قارسىمىسىڭ؟ وقۋشىلاردىڭ ءوز الاڭىن دا وزدەرىنەن قورىماقپىسىڭ؟ وسى الاڭدى دا جۋعىزىپ، سۇرتكىزبەكپىسىڭ؟ كىرىڭدەر، كلاستارىڭا! - دەپ وقۋشىلارعا ەندى مەن اقىردىم.
وقۋشىلار كلاسقا قاراي جۇرگەندە، سارسەن ەسىككە جۇگىرىپ بارىپ، توسا قالدى دا، كوسەۋىن يتتەن قورىنعانداي شايقاي بەردى. ارتىنان تاعى ىرشىپ بارىپ قولىن ۇستادىم دا، كوسەۋىن جۇلىپ الدىم. ەندى ماعان ۇمتىلعان سارسەندى مۇعالىمدەر ۇستاپ، بولمەگە جەتەكتەپ اكەتتى. مەن وقۋشىلاردى كلاسقا كىرگىزىپ، تىنىشتاندىرىپ شىقسام، قۇلا جورعا ۇيرەنىستى دىڭگەگىنە كەلىپ بايلانعان ەكەن. بولعان وقيعانى مۇعالىمدەر ارىسبەككە بايانداپ وتىرعان ۇستەنە كىردىم.
وقيعا سويلەنىپ بولىسىمەن ارىسبەكتىڭ يەك قاعۋى بويىنشا ءسوز العان سارسەن ساقىلداپ جىبەردى:
- سويلەپ بولدىڭدار ما؟! - دەپ ول ەكى مولدا مەن ماكەننەن باسقاسىنا باعجيا قاراپ شىعىپ، - وقۋشىلارىنىڭ الدىندا عىلىمي مەڭگەرۋشىنى ساباپ بەرۋدىڭ نە ەكەنىن سويلەمەيسىڭدەر عوي؟
- قاشان سابادى؟ - دەدى ومىربەك. قارا تورى، تولىق ءجۇزى قىزعىلت تارتا قالىپ، كەلتەلەۋ مۇرنىنىڭ دەلديە قالۋىنان ونىڭ جۋىردا كەلە قويمايتىن ىزاسى كەرنەي قالعانى بايقالدى، - وقۋشىلاردى قيراتا ساباپ جۇرگەن كوسەۋىڭدى العانى ساباۋ ما، الدە ساباۋعا قارسىلىق پا؟... وقۋشىلارىن الاڭدا دا وقىتپاي سابايتىن عىلىمي مەڭگەرۋشى بولا ما ەكەن؟
- ھى، سەندەر توسا تۇرىڭدار، كىم ءۇشىن سويىل سوعىپ وتىرعاندارىڭ تۇسىنىكتى. سويلەپ بولايىن; بيعابىلدىڭ وقۋشىلاردى قۇتىرتىپ، ماعان قارسى سالعانىنا جارتى جىل بولعان. ولار ساباۋعا باتىنا الماعان سايىن قايرايتىنىن دا كەيبىرىنەن ەستىپ جۇرگەنمىن. سول قايراۋلارىمەن جەتىلدىرىپ بولعانى بۇگىن تولىق كورىندى: «ارىزىڭ بولسا، باس مۇعالىمىمىزگە ايت، سەنى تانىمايمىز» دەگەنگە كەلدى بۇگىن. سولاي جەتىلگەن وقۋشىلارىنىڭ الدىندا ۇستازى بۇگىن ازازىلدىكتىڭ جاڭا ساباعىن ءوتتى. قولىمدى قايىرىپ تۇرىپ تاياعىمدى جۇلىپ الدى. مۇنىسى نە؟! «وسىلاي بۇراپ، وسىلاي ۇرىڭدار» دەگەندى ىستەپ كورسەتۋى ەمەس پە؟... وسى سويقاننىڭ انەۋ كۇنى عانا مىنا مولدانى «كومىپ، بۋىپ، تارپىپ تاستايمىن» دەگەنىن ەستىپ ەدىڭدەر عوي؟ بۇگىن ءبارىڭ تاعى دا جاقتاي قالىپسىڭدار. كەشە مولدانى كومىپ، بۇگىن مەنى جەرلەسە، ەرتەڭ ارىسبەكتى قايتەتىنى بەلگىلى ەمەس پە؟ وسىنداعى تاجىريبەلى كونە ۇستازداردىڭ بارلىعىن جوعالتىپ، مۇراتىنا جەتپەك!... قورىتىپ ايتقاندا، مۇنى مولدانىڭ ءازازىل دەپ اتاۋى دۇپ-دۇرىس. سونداعى جيىنعا وسىنى ءبىلىپ قاتىناسپاي قويعانمىن، بۇل ازازىلگە ەرگەندەرىڭ وڭبايسىڭدار، ايتارىم سول. الاستاماي تىنىشتىق كورە المايمىز!
سارسەننىڭ ءسوزى اياقتاي بەرگەندە ونى كەكەتكەن داۋىستار ۇدەي ءتۇسىپ، دۋ كۇلكى كوتەرىلدى سوڭىندا، ارىسبەك ۇستەلدى ۇرىپ قالىپ، شاق ەتە ءتۇستى:
- نەگە كۇلەسىڭدەر؟ قالجىڭ با بۇل؟... شورتي، وقۋشىلاردى كونە ۇستازدارىنا قارسى سالۋ دەگەن نە بۇل... راس بولسا بولماپتى، بولماپتى! سەن سويلە ەندى بيعابىل!
- سارسەننىڭ ءسوزى راس دەپ سەنسەڭىز، راسىندا دا بولماپتى، - دەپ باستادىم مەن، - قانشا دەگەنمەن اتى سارسەن ساياسات ەمەس پە ەدى. گومينداڭنان يگەرگەن امالى جەتەرلىك كورىنەدى. ءبىر مەڭگەرۋشىنى يلاندىرا الماعان ساياساتشى ساياساتشى بولار ما؟... بىراق، تاجىريبەلى باسى بار كىسىگە بۇل ماسەلەنىڭ دۇرىس-بۇرىستىعىن ايىرۋ قيىن ەمەس ەدى. كوپتەن ايتىلىپ كەلە جاتقان ماسەلە عوي! سىزگە مەن ءوزىم ونشاقتى رەت مالىمدەگەنمىن. مەنىڭ سوزىمە قۇلا جورعانىڭ قۇلاعى دا ەلەڭدەيتىن بولعانىن قوسا ايتپاپ پا ەدىم. وقۋشىلارىڭ مەن وقىتۋشىلارىڭدى قۇتىرتقان بولسام، ۇكىمەت تەكسەرىپ كورەر. ەندى سول قۇلا جورعا ۇركە جونەلەتىن جاۋاپتى ءبىر-اق قايتارۋدىڭ شارتى تولدى. ءبىرىڭ - ءبىر، ەكىڭ - ەكى، نە ماقساتپەن جالا جابا بەرەسىڭدەر ماعان؟! كەنجە قالعان وقۋشىلاردى ءوز كلاستارىنا لايىق دارەجەگە جەتكىزۋ جولىنداعى الال تالاپقا نە ءۇشىن قارسى بولا بەرەسىڭدەر؟... گومينداڭنىڭ كەسىرى از بولعانداي، ەندى وزدەرىڭ كەسە كولدەنەڭ جاتىپ العاندارىڭ قالاي؟! ... مەن دە سارسەننىڭ وزىنشە «قورىتىپ، ايتايىن»، بۇل ءازازىل عىلىمي مەڭگەرۋشى بولىپ تۇرعان مەكتەپ وڭبايدى! بۇل تۇرعاندا مۇعالىم بولىپ مەن دە وڭبايدى ەكەنمىن!... ال، «الاستالدىم»، ەندى كەلمەيمىن بۇل تۇرعاندا!
وسىنى ايتا شىقتىم دا كلاسقا كىردىم، وقۋشىلارعا ەرتەڭ ساباق وتەۋگە كەلە المايتىنىمدى عانا ەسكەرتىپ، تاپسىرما بەرىپ قايتتىم.
ەرتەڭىنە مەكتەپكە قايسەن دە بارماي قالعان ەكەن، كەشە كەشتە مەن كەتكەن سوڭعى ايتىستى ماعان كەلىپ حابارلادى: مەن شىعىپ كەتىسىممەن تىستەنگەن ەكى مولدا دا، ءتىسىن جاسىرىپ، ءتىلىن شىعارىپ وتىرعان ماكەن كوك كوز دە اقسيا تۇرەگەلىپتى; مەنەن كورگەن «زورەكەرلىكتەردى» جاۋدىرا جونەلىپتى ءسويتىپ، سول جيىنعا مەنىڭ ۇستىمنەن قاۋلى قابىلداتپاق ەكەن. جالاعا قارسى جاۋاپ ايتقانداردى تىقسىرعان سوڭ مەنىڭ جاقتاۋشىلارىم دا تۇرەگەلمەسىن بە، جالعاستىرا قويعان ەكى ۇستەلدىڭ ەكى جاعى - ەكى جاق بولا داۋرىعىسىپ، تىكتەسە كەتىپتى.
ماكەن قاي جاقتا بولسا مۇرتى سولاي باساتىن ارىسبەك مەنىڭ سالماعىمدى دا ەداۋىر تۇيسىنەتىن بولعان. سوندىقتان، ەكى قۇيرىعى ورىندىققا كەزەك ءتۇسىپ، ىستىق پەشتە وتىرعانداي دامىلسىز قوپاقتاي بەرگەن ەكەن. ءبىر جاعىندا عىلىمي مەڭگەرۋشى شىرەنىپ وتىرعان ءزىل سارسەننىڭ سىبىرى بوكسەسىنەن باسا قويعان سياقتى، ارىسبەكتىڭ قۇيرىعى تىنىشتىق تاۋىپ، ارقالىققا شالقالاي قويىپتى.
وقىتۋشى بولعان ون جىلدىق تاريحىندا قارسى جاعىندا تۇرىپ سارسەندى جەڭىپ كورمەگەن ەر قاشتى داۋلەت ايقايدان اۋاشا دەپ بىلگەن ەسىك جاق تەرەزەنىڭ الدىنا كولدەنەڭىنەن سۇلاپتى دا، جاڭا كەلگەن ومىربەك كەلە سالا كەڭىردەكتەسۋدىڭ ءجونىن تابا الماي وتىرىپ قالىپتى.
تۇرەگەپ تۇرىپ تىلدەسكەندەردىڭ نەگىزگى تارتىسى - وسى مەكتەپكە مەنىڭ كەرەكتىگىم مەن كەرەكسىزدىگىم عانا ەكەن. مەنىڭ كەرەكتىگىم جەڭسە، سارسەن كەرەكسىز بولىپ قالادى. ولاي بولعاندا نابيوللا دا، ماكەن دە كەرەكتەن مۇلدە شىعامىز دەپ ويلايدى; ارىسبەك كەرەككە جاراعانىمەن ات ۇستىندە جۇرە الماق ەمەس; سويتە-سويتە سارسەننىڭ لوگيكاسىنشا ول دا «كەرەكتەن قالدىرىلماق»....
مەن كەرەكسىزگە ۇيعارىلسام بىلتىرعىسىنشا مەكتەپتى الباستى قايتا باسادى; وقۋشىلار سىناۋدان تاعى دا دۇرىس وتە المايدى; قايسەندەر مىجىلادى. سوندىقتان، بۇل تارتىس ەكى جاقتىڭ دا ومىرگە تالاسى سياقتى ءورشىپتى.
ەكى مولدا، ءبىر ماكەنى جەڭىلە باستاعاندا سارسەن ىرشىپ تۇرىپ ايقايلاپتى دا، سونىڭ ايقايىمەن ۇشەۋى قايتا ورشەلەنىپتى. مەكتەپ مەڭگەرۋشىسىنىڭ «قارا مىسىعى» تىشقاندى ەندى كورگەندەي ىرشىپ كەپ ءتۇسىپتى وسى كەزدە، سولاردىڭ ءسوزىن قاۋلىعا الا قويىپتى.
مۇرنىن سۇق ساۋساعىمەن قانشا جاپىرسا دا ءسوز سىڭىرە الماي تۇرعان قايسەن پىسقىرىپ قالىپتى ەندى:
- مەن ءبىر پىكىرىمدى ايتىپ قانا كەتەيىن، - دەپتى اق قۇبا ءجۇزى قىپ-قىزىل بولىپ، تۇنشىعىپ بارا جاتقانىن سەزدىرىپ، - ەگەر بيعابىلدىڭ ءىسى تەرىس بولسا مەنىڭ دە ءىسىم تەرىس. وسى كلاستار بيعابىلدىڭ تالابىنسىز وڭالمايتىنىنا كوزىم تولىق جەتىپ ىلەسكەنمىن. ەگەر ول كەرەكسىز بولسا، مەن دە كەرەكسىز! مەن دە كەتتىم ەندەشە!
وسى سوزبەن شىعىپ جۇرە بەرگەن قايسەننىڭ ارتىنان ارىسبەك: «شورتىي ماس ەشكى» دەپ قالىپتى. جايشىلىقتا موپ-مومىن قايسەننىڭ مىنا قىلىعىن، تاستان-تاسقا سەكىرە جونەلگەن ماس ەشكىگە تەڭەگەن «تاپقىر» باستىعىنىڭ سوزىنە تورتەۋى قارقىلداي كۇلىپ الا جونەلىپتى.
قارسى جاقتىڭ جەڭىسكە جەتكەندەي ءماز-مايرام قارقىلىنا ولاردىڭ قارسى جاعى تۇگەل تۇتىككەنىن داۋىستارىنان ەستي قايتىپتى قايسەن، ارتىنان ىلە-شالا ماۋلەن مەن ومىربەك تە شىعا جونەلىپتى.
- زورلاپ تاڭعان وسى قاۋلىسىن مەكتەپ قاۋلىسى ەتىپ، وقۋ-اعارتۋ بولىمىنە اپارماق. سەنى قارالاپ شىعارماق، - دەدى قايسەن ءسوزىنىڭ سوڭىندا، - ولاي بولعاندا وسى مەكتەپتەن مەن دە شىعامىن!
بۇل پىكىرىنە مەن قارسى بولدىم:
- «بيتكە وكپەلەپ، تونىمىزدى وتقا تاستامايىق»، سەن بارىپ ساباق وتەي بەر، مەنىڭ ورنىما ومىربەك ىستەيدى. سەندەردىڭ جولدارىڭدى مەنىڭ وسى كەتۋىم-اق اشىپ بەرە الاتىنىنا سەنىپ بار، بۇل مەكتەپتەن سارسەن قۋىلماسا، مەنىڭ اۋىسىپ ىستەيتىن قىزمەتىم دايىن تۇر: شاۋەشەككە كەتەمىن، دۋبەك شالعىنباەۆتىڭ مەنى «حالىق داۋىسى» گازەتىنە سۇراپ جاتقانىن ەستىگەنمىن. اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ ءبولىمى بەرمەي تۇرعان ەكەن. ءدال وسى كەزەڭدە ءبىزدىڭ تالابىمىز ۇستەم شىعاتىنىنا داۋ جوق!
- جوق، بۇلار اۋداندىق ۇكىمەتكە قارالاتىپ شىعارسا، سەنى ەشقانداي جەرگە قابىلداتپاي تاستاي الادى.
- ءسۇرت مۇرنىڭدى، - دەپ مىرس ەتە ءتۇستىم مەن، - اۋداندىق ۇكىمەت قارالايتىنداي مەن قايسىسىنىڭ اۋزىنا جىبەرىپ قويىپپىن؟
- سەن ءسۇرت مۇرنىڭدى. جاعدايعا قارسى سولشىل بۇزاقى دەسە بۇرالماعانىڭدى كورەرمىن!
- ۇزىنسىڭ عوي، مەن بۇرالعاندا سەن ءۇزىلىپ كەتەرسىڭ، بار قىزمەتىڭە، وقۋشىلاردىڭ ۋاقىتى بۇكىلدەي زايا كەتپەسىن!
- كەلمەيمىن دەپ شققامىن، سەن بارعانشا مەنىڭ دە جاتقانىم-جاتقان... بىراق، وقۋ-اعارتۋ بولىمىنە مالىمدەپ كەلىپ جاتۋىمىز كەرەك!
- مەن ايتىپ بولعانمىن. سەن بارىپ ءوز جايىڭدى مالىمدە، «ماس ەشكىنى» بيعابىل قۇتىرتتى دەمەيتىن بولسىن.
قايسەن سوعان كەتتى دە، مەن گازەتكە فەليەتون جازۋعا كىرىستىم، ءتۇس ۋاقىتىندا بەسىنشى كلاستان ەكى وقۋشى كەلىپ مەنى ارىسبەكتىڭ شاقىرعانىن ايتتى.
- بۇگىنگى ەسەپ ساباعىڭىزعا ماكەن كىرگەندىكتەن ساباقتاستاردىڭ ءبارى تەرىس قاراپ وتىرىپ الدى، - دەپ كۇلىستى.
ارىسبەكتىڭ ۇكىمەتتەردى شارلاپ كەلىپ، لاجىسىز شاقىرتقانىن، مەنىڭ ورنىما ومىربەكتى ەمەس، تاعى دا ساۋاتسىز ماكەنىن «وسىرمەك» ەكەنىن تۇسىنە قويدىم. بىراق وقۋشىلاردىڭ مىنا قىڭىرايۋى ماعان قىرسىق سياقتى سەزىلدى. سارسەننىڭ «وقۋشىلاردى قۇتىرتتى» دەيتىن اش جالاسىنا ازىق بولىپ شىقپاي ما؟ وقۋشىلارعا قانداي وقىتۋشى كىرسە دە باعىنىپ، دۇرىس وقۋلارى مەكتەپتىڭ بۇزۋعا بولمايتىن نەگىزگى ءتارتىبى ەكەنىن ايتىپ باعىنۋدى قاتتى تاپسىرىپ شىعاردىم.
- ماكەن بىلتىر ءتورتىنشى كلاستاعى ەسەبىمىزدى دۇرىس وقىتا الماعاندا بيىل قالاي وقىتپاق؟ -دەپ كۇڭكىلدەي قايتتى ولار.
اۋداندىق وقۋ-اعارتۋ ءبولىمى مەنى سول كۇننىڭ كەشىندە شاقىردى. ارىسبەك باستاعان مەكتەپ قىزمەتكەرلەرى اۋدان اكىمىنىڭ كەڭسەسىنە جينالىپتى. وتكەن كۇز سوڭىندا تاعايىندالىپ كەلگەن دوسان اكىم جامىلىپ وتىرعان قارا پالتوسىنىڭ ىشىنە تىعىلا ءتۇسىپ، ماعان تىمىرايا قارادى. قوڭىر جۇزىندە قانداي راي بارى باسا كيگەن قوڭىر ءشىلاپادان بايقالار ەمەس. رايى تۇرماق ءجۇزىنىڭ ءوزىن دە كورۋ قيىن سياقتى; ءشىلاپا باسقىنشىلىعىنان قالعان قۋشىقتاۋ بەتىن دوڭەس مۇرنى مەن توقپاقتاي قارا مۇرتتى قاپتاپ الىپتى. مەنىڭ سالەمىمدى العان-الماعانىن بىلۋىمە سول جۋان مۇرت ءتىپتى كەسىر بولىپ ەرنىن مۇلدە كورسەتپەي قويدى. ءبىر ورىندىقتى تارتىپ اپارىپ، قىزمەتتەستەرىمنىڭ سىرتىنا، اۋلاقتانا وتىردىم.
اكىمنىڭ قاتارىندا وتىرعان تىنىسقان جىمىڭداي قارادى ماعان. سۇلۋ اق سارى ءجۇزى ءالى دە نۇر اتىپ تۇرعانداي، مەن وعان ءالى دە يبا ساقتاپ، يىلە قارايتىنمىن.
- مۇندا، مىنا قاتارعا كەلىپ وتىرساڭشى!
- مەن الاستالعانمىن عوي، وسىلاي وتىرايىن اعاي، - دەپ قالعانىمدا، «لاۋازىمدى» اكىم مەن جاۋلاسقان سارسەن - ءنابيوللادان باسقاسى تۇگەل كۇلدى. ەڭ جاقسى ەستىلىپ تاڭداندىرعانى - ارىسبەك پەن ماكەننىڭ كۇلكىسى، «ە، قۇداي قولداي كور» دەپ، مەن دە كۇلدىم ىشىمنەن. قۇداي ەمەس، تىنىسقاننىڭ قولداۋى ەكەنىن سەزگەندەيمىن.
تىنىسقان جيىن جايىن ءتۇسىندىردى دە، اكىمگە ءسوز بەردى.
- ارقانداي ءىس ىنتىماقپەن عانا جەڭىسكە جەتەدى، - دەپ باستادى اكىم ءسوزىن، - ۇلكەندەرىڭ - ۇلكەنشە كەشىرىمشىل بولىپ، كىشىلەرىڭ - كىشىشە قۇرمەت ساقتاپ، جول بەرىسىپ ىستەسەڭدەر، ىنتىماق دەگەن سول، مەكتەپتەرىڭدە ءوزارا تۇسىنبەستىك وقيعا بولعان ەكەن. كىمدىكى وڭ، كىمدىكى تەرىس، ءبارىڭ دە پىكىر قاتىناستىرىڭدار، قانداي پىكىرلەرىڭ بولسا دا ىنتىماقتاسۋ جولىمەن باسەڭ سويلەڭدەر! -دەپ ءوزى دە مۇرتىنىڭ استىنان عانا جىبىرلاتىپ، باسەڭ سويلەدى، - ەڭ قاتتى نارازىلىق سەنەن شىققان ەكەن، بيعابىل، الدىمەن سەن سويلە!
مەن دە وزىنشە «باسەڭ» ۇنمەن سويلەپ، الدىمەن بىلتىرعى، مەن جوق ۋاقىتتاعى راحات «ىنتىماقتارىنان» باستاپ باياندادىم، ۇلكەنى «كەشىرىمشىل»، كىشىلەرى «يبالى» قالپىندا، «تىپ-تىنىش»، جول بەرىسىپ جۇرگەندە وقۋشىلارىنا قايسىسى نە وقىتقانىن وزدەرى دە بىلمەي قالعانىن ايتقانىمدا، ءبىرسىپىراسى جىمىڭداپ، باستارىن تومەن سالا بەردى. نەگىزگى ءپان ساباقتارىنىڭ بىلتىر تىم شالا وقىتىلۋىنان سال اۋرۋىنا ۇشىراپ، جۇرە الماي قالعان ءجايىتىن، سونى ەمدەۋ جولىنداعى تالابىما بيىلعى بولعان بوگەت-كەدەرگىلەردى، «الاستالعانىما» دەيىن تولىق سويلەپ تىندىم.
اكىمنەن جاسقاندى ما، ءسوزىمنىڭ شىندىعى باسقانى ما، ەشكىم قارسى ءسوز قوسپادى دا، المادى. ءبارى دە تارتىپپەن ءوزدى-ءوز پىكىرلەرىن ايتىپ، ءسوز بەرىلمەگەن سارسەن مەن ءنابيوللادان باسقاسى تۇگەل مەنى اقتادى. بۇل اقتاۋلاردى ارىسبەك قيپىجىقتاي قۇپتاعاندا، سارسەن ادىرايا قاراپ قويعانىن بايقادىم. بىرنەشەۋى بۇل مەكتەپتى قالپىنا كەلتىرۋ ءۇشىن مەنىڭ ءرولىم «ەرەكشە» ەكەنىن ايتقاندا عانا ارىسبەك پەن ماكەننىڭ قۇيرىقتارى قوزعالا بەرگەنى بولماسا، پىكىرلەر سارقىلىپ، ءبىر ارناعا ءتۇسىپ ەدى. «ەكى جاۋعا» ءسوز بەرمەستەن مايموڭكەلەگەن اكىمنىڭ ءسوزى ءبىزدىڭ كۇتكەنىمىزدەن باسقاشا شىقتى:
ماسەلەنى سارسەن ەكەۋمىزگە تەڭ ءبولىپ بەرە كەلىپ، جۋىپ-ءشايدى دا، ءجونسىز-جولسىز «ىنتىماق» ورناتۋعا كىرىستى: «مەكتەپتەن ول كەتپەسە مەن كەتەم دەيتىن ءسوز مۇنان سوڭ قايسىنىڭنان شىقسا، ماسەلە سوعان اۋادى، -دەپ تىندىردى، ءبىز ءۇنسىز تىنىپ قالىپ ەدىك، - «باسقا پىكىرلەرىڭ بار ما؟» دەپ اكىم قىسىقتاۋ كوزىن قىدىرتا قاراپ جىبەرىپ، ماعان توقتاتتى.
- باسقاسىن قويىپ، وسى باستى ماسەلەمىزدىڭ ءوزى شەشىلمەسە، نە پىكىرىمىز بولماق؟ - دەپ جىميدىم مەن.
- ءيا، سولاي بولدى! - دەسىپ قالدى ماۋلەن، قيالزات، ومىربەك ۇشەۋى.
- قالاي شەشىلمەيدى؟ - دەپ اكىم ماعان شىتىنا قارادى.
- «ىنتىماق» دەگەن سوزدەن جاقسى ءسوز الەمدە جوق، - دەپ، تۋرا قارادىم مەن، - بىراق، ءادىل نەگىزى، تياناقتى ءپرينتسيپى بولماعان «ىنتىماقتان» جامان ءسوز ءتىپتى جوق... سەبەبىن ايتايىن: جامان بولاتىنى: «قاسقىر، سەن جەسەڭ ۇندەمەي عانا تىپ-تىنىش تارتىپ جەي بەر! قوي، سەن جەلىنسەڭ ۇندەمەي، تىپىرلاماي ولە بەر; قۇلاعىمدى اۋىرتپاڭدار!» دەگەن ماعىناداعى «ىنتىماق» بولىپ شىقپاي ما؟ قاسقىر قاسقىرلىعىن قويماسا، قوي ودان ۇركۋىن، القىمىنان الىنعاندا تىپىرلاۋىن قويار ما؟ ىنتىماقتىڭ مۇنداي قوتانىندا ەكەۋى قالاي تىنىشتالماق؟ ءتاڭىرى الدىندا قاسقىرمەن بىرگە كىنالانعان قوي بەيشارا قالاي جاساماق؟!...
- سەن ءوزىڭدى قويمىن، قويداي قوڭىر، بەيۋازبىن دەپ سانايمىسىڭ؟ - دەپ اكىم دە جىميدى، بىراق، جۋان مۇرتى تارامدالىپ، جاعىنان قۇلاعىنا دەيىن جاپقان ەكەن.
- ءاسىلى مەن دە قوي سياقتى جانۋارمىن، بىراق، بەيۋاز ەمەسپىن. ولاي بولاتىنىم، ءتىلى بار، ساناسى بار، ولەرىن الدىن الا بىلەتىن قويمىن. «قاسەكە، ءبىر قوتاندا جاساعان كورشىمىز عوي، قوزىلارىمىز بەن بولتىرىكتەرىمىزدى جاقسى تاربيەلەپ وسىرەيىك» دەگەن «جازىعىم» بار، قايتىپ بەيۋاز بولماقپىن. وسى جازىعىم ءۇشىن «الاستالعانمىن»، وسى جازىعىم ءۇشىن قازىر دە قاسەكەڭمەن تەڭ كىنالانىپ وتىرمىن عوي....
بۇل سوزىمە كوپشىلىك تۇگەل كۇلگەندە اكىم زورلانعانداي ارەڭ كۇلدى:
- ءوزىڭ اتاپ ايتشى، نە تالابىڭ بار؟!
- ءسىزدى بۇرىن ءبىرتالاي جىل مەكتەپتە بولعان، تاجىريبەلى مۇعالىم دەپ ەستىگەنمىن. سول ءۇشىن الدىڭعى سوزىمدە مەڭگەرۋشىلەردىڭ دە، وقىتۋشى-وقۋشىلاردىڭ دا بار جايىن ءسىز دۇرىس ساراپتار دەپ سەنىپ، تولىق ايتقانمىن، ءبىر-بىرىنە ۇقسامايتىن بەس-التى ءتۇرلى ساباقتى بۇرىن جاقسى وقي الماعان وقۋشىلارعا يگەرتۋدى قانداي مۇعالىم مىندەتىنە الا الادى؟ مۇنداي مۇعالىمنىڭ يگەرتۋ جولىنداعى جانقيار تالابىن قانداي عىلىمي مەڭگەرۋشى تويتارادى؟! كلاستا پىسىقتاتۋ ۋاقىتىندا قانداي عىلىمي مەڭگەرۋشى قۋىپ شىعىپ، ەسىك قۇلىپتاتادى؟! مەكتەپ ستورجىسىن مالايلانۋ ءۇشىن وسىلاي ەتۋ كەرەك بولىپتى. ساباق پىسىقتاۋ ۋاقىتىندا وقۋشىلاردى كلاستان عانا ەمەس، دەنە تاربيە الاڭىنان دا قۋالاپ سابايتىن، وسىنداي عىلىمي مەڭگەرۋشى بولعان با جەر ۇستىندە؟ جوق، بولماعان، بولمايدى دا! قازىر بىزدە بولۋى ءتىپتى دە مۇمكىن ەمەس!... مىندەتىن تولىق تانيتىن عىلىمي مەڭگەرۋشى كەرەك بىزگە...
- ۋاقىت كەش بولىپ قالىپتى، - دەدى اكىم ساعاتىنا قاراپ جىبەرىپ، - كەيىن جانە سويلەسەرمىز. بۇگىنگى اڭگىمە وسىمەن توقتاپ تۇرسىن! بيعابىل، سەن ەرتەڭ مەكتەبىڭە بار، ەشقايسىنىڭ ءوز بەتتەرىڭمەن كەتۋشى نەمەسە «الاستاۋشى» بولماڭدار! ارالارىڭداعى ماسەلەنى تاتۋ-ءتاتتى ىنتىماقپەن شەشىپ، بولماعاندا تىنىسقانعا ايتىپ تۇرىڭدار!... جىگىتىم، سەن باسەڭ بول، - دەپ جىميا شىقتى ماعان قاراپ، - ىنتىماقپەن جاۋلاسپاعانىڭ جاقسى!
وسى سوزدەردى مۇرتىنىڭ استىنان عانا بۇلكىلدەتىپ، ماڭعازدانا شىققان اكىمنىڭ سوڭىنان ارىسبەكتىڭ «بەتپاق ەكەن، پو، بەتپاق ەكەن» دەگەن كۇبىرى قۋا شىقتى. بادىرايا قاراپ قالعان مەنى تىنىسقان يشارالاپ، كەيىن قالدىرىپ سىبىرلادى:
- بۇل اكىمنىڭ «جاعداي» ءۇشىن ايتىپ جۇرگەن ءسوزى عوي. تالابىڭ دۇپ-دۇرىس. اليەۆ ەكەۋمىز سويلەسكەنبىز، تەز ارادا ورىندالادى. سەن ءۇنسىز بارىپ، ساباعىڭدى وتەي بەر، وقۋشىلارىڭدى قۋماۋدى مىقتاپ تاپسىردىق!...
وسى سوزبەن جىبەرگەن بەتپاق كەڭىردەگىم ەرتەڭىنە بارىپ ساباعىن وتەي بەردى. وقۋشىلارىم ءبىر كۇن ىشىندە اق ساعىنىپ قالعان سياقتى...
دانىشپان «تەرگەۋشىم، «بەتپاق» دەگەن ءسوز ماعىنا جاعىنان، «توڭمويىن - كەرى توڭكەرىسشى» دەگەن ءسوزدىڭ ءدال ءوزى ەمەس پە؟ سول كەزدە-اق سويديىپ شىققان ەڭ سويقاندى قىلمىس ەكەن عوي. بەتپاق كەڭىردەگىمدى قيا سالسا نە وبال بار؟
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
* سبيدانيا (ورىسشا) - كەزدەسۋ، كورىسى (بۇل شاقتا قالىڭدىق پەن كۇيەۋدىڭ كەشكى سەيىلى وسىلايشا اتالاتىن).
