قازاق ازاماتتارىنىڭ قازاقستاندا قازاق تىلىندە قىزمەت كورسەتۋدى تالاپ ەتۋى – قىلمىس پا؟ سۇراقتى بۇلاي قويۋىمىزدىڭ سەبەبى دە جوق ەمەس. سوڭعى ءۇش-ءتورت كۇننىڭ ىشىندە قازاقستان مەن رەسەي اراسىندا ءتىل داۋى قايتا ءورشىدى.

رەسەيلىك جانە وزگە دە ورىس ءتىلدى اقپارات قۇرالدارى «قازاقستاندا ۇلتشىلدىق بەلەڭ الىپ بارادى. ورىستار مەن ورىس تىلدىلەرگە قىسىم كۇشەيدى»، - دەگەن ارانداتۋشى اقپاراتتى وتقا ماي قۇيعانداي قىزدىرىپ اكەتتى. كرەمل اينالاسىنا توپتاسقان ورىس ساياساتكەرلەرى اقوردانى اتاپ كورسەتىپ، وا-داعى، ونىڭ ىشىندە «قازاقستانداعى ورىس ءتىلىنىڭ مۇددەسى» جايلى ءسوز ەتىپ جاتىر.

اقوردا دا ءۇنسىز قالمادى. داۋرەن اباەۆتىڭ «ۇڭگىردەگى ۇلتشىلدىق» تۋرالى سوزدەرى قازاق قوعامىندا قىزۋ تالقى بولدى.

وسىدان كەيىن مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ، قازاق ءتىلدى تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىن زاڭ شەڭبەرىندە قورعاپ جۇرگەن قوعام بەلسەندىسى قۋات احمەتوۆكە قارسى اقپاراتتىق شابۋىلدار باستالدى. رەسەي سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى ق.احمەتوۆكە رف اۋماعىنا كىرۋگە 50 جىلعا تىيىم سالدى. ال بەلگىلى زاڭگەر ابزال قۇسپان الەۋمەتتىك جەلىدە «ءتىل مايدانى» قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىسى، قوعام بەلسەندىسى قۋات احمەتوۆتىڭ ۇستىنەن الدەكىمدەر قر قك-نىڭ 174 بابى بويىنشا شاعىم تۇسىرگەنىن جانە ارىز تۇسىرۋگە ۇندەگەنىن ايتىپ دابىل قاقتى.

سونىمەن، ارىز جازعان كىمدەر؟ ءتىل ماسەلەسى قوعامداعى نارازىلىقتى ورشىتە مە؟ رەسەي بيلىگىنىڭ رەيتينگى ماسەلەسى مەن ۇلتتىق ساناق اراسىندا بايلانىس بار ما؟ وزگەنىڭ ىقپالىمەن ءوز ازاماتتارىمىزدى سوتتاۋ سوڭعى 30 جىلداعى ءتىل ماسەلەسىن شەشە مە؟

ءبىز زاڭگەر ابزال قۇسپان مىرزاعا حابارلاسىپ، از-كەم سۇحبات جاسادىق. ءىستىڭ ءمان-جايىن سۇراپ بىلدىك.

زاڭگەر ابزال قۇسپاننىڭ جاۋاپتارى:

رەسەي ىقپالىمەن ءوز ازاماتتارىمىزدى سوتتاۋ – تاۋەلسىزدىگىمىزگە قاتەر توندىرەدى!

ءورىستىلدى باق پەن سەرگەي ۋتكين سياقتى زاڭگەرلەر «ءتىل مايدانىنا» قاتىستى، قۋات احمەتوۆ سياقتى جىگىتتەرگە قاتىستى «ۇلتارالىق ارازدىقتى قوزدىرۋ» بابى بويىنشا تەكسەرۋ جۇرگىزۋ قاجەت دەپ مالىمدەمە جاسادى. ونى قازاقستانداعى ءورىستىلدى باق جارىسا جازىپ جاتىر. ودان بولەك، بەلگىسىز ەكى ازاماتتان رەسمي تۇردە ىشكى ىستەر ورگاندارىنا ارىز تۇسكەنىنەن حاباردارمىز. وندا ءدال قۋات احمەتوۆتىڭ جانە «ءتىل مايدانىنىڭ» ۇستىنەن 174-باپپەن ءىس قوزعاۋ تۋرالى شاعىم تۇسكەن.

ەندى بۇل جاعدايدا ءبىز نەگە نازار اۋدارۋىمىز كەرەك؟ «بەسىنشى كولوننا» تۋرالى اڭگىمە بۇرىننان قوزعالىپ كەلە جاتىر. رەسەيدە وسىنداي ماسەلە كوتەرىلە مە، ونىڭ جاڭعىرىعى مىندەتتى تۇردە قازاقستانعا جەتەدى. جالعاسىن قازاقستاننان تابادى. بۇل وتە ءبىر قاۋىپتى قۇبىلىس. رەسەيدىڭ، بوتەن مەملەكەتتىڭ ىقپالىمەن مارعۇلان بورانباي، دانات نامازباەۆ سياقتى ءوز ازاماتتارىمىزدىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعاتىپ، سوتتاتا بەرۋدىڭ ءتۇبى جاقسىلىققا اپارمايدى. بۇل تاۋەلسىزدىگىمىزگە نۇقسان كەلتىرەتىن، تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ بار-جوق ەكەندىگىنە كۇمان تۋدىراتىن ماسەلە.

قازاق ءتىلىنىڭ ماسەلەسى – ءپرينتسيپتى ماسەلە!

ءتىل ماسەلەسى قوعامدىق نارازىلىقتى ءسوزسىز ۋشىقتىرادى. ءبىز الدىندا جاساعان مالىمدەمەمىزدە اشىق ايتتىق. ءبىز «ءتىل مايدانىنىڭ» جۇمىسىن جالعاستىرمايمىز، ءبىز ودان ءارى جانداندىراتىن بولامىز. بۇدان دا ۇلكەن اۋقىمدا، بۇدان ۇلكەن قارقىنمەن جۇمىس ىستەيتىن بولامىز. ەگەر، قۋاتتىڭ ۇستىنەن ءىس قوزعايتىن بولسا، وندا ءبارىمىز سونىڭ ارتىنان ەرىكتى تۇردە بارىپ، سوتتالۋعا دايىنبىز.

ءتىل ماسەلەسى – مەنىڭ ءومىرىمنىڭ ءمانى. ەڭ العاشقى قوعامدىق جۇمىسىم وسى ءتىل ماسەلەسىنەن باستالعان. 2007 جىلدان باستاپ اينالىسىپ كەلە جاتىرمىن. سوندىقتان بۇل مەن ءۇشىن ءپرينتسيپتى نارسە. ءوزىن قازاق دەپ ەسەپتەيتىن بارلىق ازامات ءۇشىن سولاي دەپ ويلايمىن.

ەڭ قىزىعى – بۇعان قازىر قازاق ءتىلدى ەمەس، ورىس ءتىلدى قازاقتار كوبىرەك اتسالىسۋدا. ازىرگە كورىنىس تابا قويعان جوق، بىزگە حابارلاسىپ جاتقاندار كوپ. ۋكراينا، قىرعىزستاننان حابارلاسىپ، قولداۋ ءبىلدىرىپ جاتىر.

بىزدىكى مادەنيەتتى، زاڭدى جول عوي. ءبىزدىڭ ارەكەتىمىز بىرەۋدىڭ كوزىن شىعارىپ، تۇمىسىعىن بۇزىپ مادەنيەتسىزدىككە بارۋ ەمەس. قايتا كەرىسىنشە، ءبىزدىڭ «ءتىل مايدانىنىڭ» جىگىتتەرىنە نەشە ءتۇرلى دورەكەلىك كورسەتىلەدى. ونىڭ ءبارىن الدىن-الا ەسكەرتىپ ايتىپ وتىرامىن. «ەشقانداي دورەكىلىككە بارىپ، كۇش قولدانبايسىڭدار. ءتىپتى، بىرەۋ ۇرىپ جىبەرسە دە، سەندەردىڭ جۇمىستارىڭ كەلىپ ءتيىستى ورگاندارعا ارىز جازۋمەن شەكتەلەدى. بولدى»،- دەپ ايتىپ وتىرامىن.

ەندى وسى جاعداي قىرعىزستانداعى ستاكان لاقتىرعان جاعدايدان كەيىن وزەكتى بور شىقتى عوي. بىزدە جىگىتتەر ونداي جاعدايعا بىردە-ءبىر رەت جول بەرگەن ەمەس. سوندىقتان ءبىزدىڭ بۇل ارەكەتىمىزدى قىرعىزستان دا ءوز تاجىريبەسىنە ەنگىزبەكشى.

 رەسەيدىڭ كەزەكتى ارانداتۋى

رەسەيدىڭ ىشكى-سىرتقى ساياساتى بىزدەر ءۇشىن وتە ماڭىزدى. ويتكەنى ول جاقتا بىرنارسەنىڭ دىبىسى شىقسا، جاڭعىرىعى مىندەتتى تۇردە قازاقستانعا جەتەدى. جانە ول بىزدە قايتالانادى. بۇل جەردە رەسەيدىڭ ادەيى ىستەگەن شارۋاسى ەكەنىن ءبىز ءتۇسىنىپ وتىرمىز. ەندى وسىنى نىسانا قىلىپ الدى دا، شاعىستىرۋدى باستاپ كەتتى. بۇل جەردە مەن «نوۆايا گازەتانىڭ» جازعانىمەن كەلىسەمىن. ولار: «بۇل ءپۋتيننىڭ ەجەلگى ساياساتى. ولار وسىنداي كەزدە سىرتقى جاۋ ىزدەيدى. سول كەزدە ورىس حالقىنا جاۋ بولسا بولدى. ىشكى ماسەلە ۇمىت قالادى»، - دەپ جازدى. بۇل ءسوزسىز. بۇعان كەلىسەمىن.

ءتىل ماسەلەسىندە ءبىر قادام دا ارتقا شەگىنبەيمىز

وسى كەزگە دەيىنگى قازاقستاننىڭ ساياساتى ۇندەمەڭىزدەر، ۇلتتىق مۇددەمىزگە كەلگەندە تاعى دا ارتقا شەگىنەيىك، ەڭ باستىسى اناۋ شەشىلسىن، مىناۋ شەشىلسىن دەپ كەلە جاتىر. ءتىل ماسەلەسى ساۋداعا ءتۇسىپ وتىرعانى ءبىرىنشى رەت ەمەس. مۇنى دوس كوشىم اعامىز جاقسىلاپ ايتىپ بەرەر. تالاي رەت ءبىز رەسەيدىڭ قاس-قاباعىنا قاراپ، سىرتقى ساياسات، اناۋ-مىناۋ دەپ ۇلتتىق مۇددە ماسەلەسىنەدە شەگىنىپ كەلدىك. وسىلاي ءبىز 30 جىلىمىزدى وتكىزىپ الدىق. وتىز جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن بالا قازىر ساقالى شىققان ەر ازامات بولدى. وتباسىلى، بالالى-شاعالى. ولار قازاق ءتىلى قاجەت ەمەس دەپ ەسەپتەيدى. ەڭ قاۋىپتىسى وسىنداي قۇبىلىسقا تاپ بولىپ وتىرمىز.

استانادا، الماتىدا كورىپ جاتىرسىزدار. اۋلادا قازاق تىلىندە سويلەپ جۇرگەن بالالاردى كورمەيسىز. سول 30 جىل بۇرىن دۇنيەگە كەلگەن بالالار مۇلدە قاجەتتىلىگىن سەزىنبەيدى. ەندى سونى تاعى دا ون جىل كۇتەمىز بە، تاعى 20, 30 جىل كۇتەمىز بە؟ ءويتىپ وتىرساق ءبىز مۇلدەم تاۋەلسىز كەزەڭدە تىلدىك قاسيەتىمىزدەن ايىرىلىپ قالامىز.

«رەسەي ادەيى ۇيىمداستىرسىن»، «ول سوعىس اشۋى مۇمكىن»، «جەرىمىزدىڭ جارتىسىن تارتىپ الادى». بىزدەگى قۇبىجىق اڭگىمەلەر وسى عوي؟.. ونى ماعان ايتپاي جاتقان ادام جوق. اراسىندا دەپۋتاتتار دا بار. مەنىڭ جاسىم 43-تە. مەن 7-8 سىنىپتان باستاپ گازەت-جۋرنال وقىپ كەلە جاتىرمىن. سودان بەرى كورىپ، ەستىپ كەلە جاتقانىم وسى اڭگىمە. مەن ول كەزدە جاي تۇتىنۋشى ەدىم. قاشانعى ءبىز شەگىنە بەرەمىز؟ شەگىنۋدىڭ دە شەگى بولادى.

ەگەر بىزگە نازارباەۆ نەمەسە توقاەۆ: «10 جىل ۋاقىت بەرىڭىزدەر، ءبىز تىلدىك احۋالدى تۇزەيمىز»، - دەسە ءبىر ءسارى. بىراق، ولار ولاي ايتا المايدى عوي. ايتسا دا ەندى ەشكىم سەنبەيدى. سوندىقتان ەندىگى جەردە مەملەكەت قانداي ساسياات ۇستاناتىنىن بىلمەيمىن، بىراق، ءبىز ءتىل ماسەلەسىندە ءبىر قادام دا ارتقا شەگىنبەيمىز. ونى اشىق مالىمدەيمىز.

ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزدىڭ سوتتالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن

ءبىز بۇل ماسەلەدە «تۇتىنۋشىلار قۇقىعىن قورعاۋ» تۋرالى زاڭدى ورىنداپ وتىرمىز. بۇل جەردە ون جەردەن تىرىسسا دا 174 باپتىڭ بەلگىلەرى جوق جانە شىقپايدى دا. بىراق، ءبىزدىڭ بيلىك ەگەر ارنايى تاپسىرما بەرەتىن بولسا، ەشنارسەگە قاراماي شىعارا سالادى.

مىسالى، مارعۇلان بورانباي مەن دانات نامازباەۆتىڭ جازعان پوستارىندا 174 باپتىڭ بەلگىلەرى جوق. قايتا ولارعا قارسى جازىپ جاتقان «جابىرلەنۋشىلەردىڭ» ارەكەتتەرىندە 174 باپتىڭ بەلگىلەرى بار. ءيۋريننىڭ ارەكەتى، مىسالى. بىراق، سوعان قاراماستان يۋريندەر، ارۋجان سايندار جابىرلەنۋشى بولىپ وتىر. ال، ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىزدىڭ سوتتالىپ كەتۋى ابدەن مۇمكىن. بۇل ابسرۋد. بىراق، بىزدە مۇندايعا تاڭقالۋدىڭ قاجەتى جوق...

ءۇش اي بۇرىن ءبىز قۋات احمەتوۆتىڭ «You Tube» كانالىنىڭ اككاۋنتى بۇزىلىپ، بۇكىل مالىمەتتەر جوعالىپ كەتتى. ونىڭ ىشىندە مەنىڭ 15-كە جۋىق ۆيدەو ساباقتارىم بار. ءاربىر ساباعىمدا «ءتىل مايدانىنا» قاتىستى ايتامىن: مادەنيەتتىلىك، داۋىس كوتەرمەۋ، بالاعاتتاماۋ، تەك قانا زاڭ شەڭبەرىندە ارەكەت ەتۋ... بىراق، ول ۆيدەو ساباقتارىمدى قازىر قايتادان ءتۇسىرىپ جاتىرمىن. پالەنباي جىلدىق جۇمىستارىمىز ءوشىپ كەتتى. شابۋىلدىڭ قايدان بولعانىن انىقتايتىن مىقتى مامان بىزدە جوق.

سايلاۋ مەن ساناقتىڭ تەحنولوگياسى ءبىر

بۇل ارەكەتتى حالىق ساناعىمەن بايلانىستىرا المايدى ەكەنمىن. ول ءۇشىن مۇنداي ستسەنا ۇيىمداستىرۋدىڭ قانداي قاجەتى بار؟ ويتكەنى ساناق جۇمىسى ءبىز قالاساق تا، قالاماساق تا ەركىمىزدەن تىس بولادى. قانشا جەردەن باقىلاۋدا ۇستايمىز دەسەك تە، باقىلاي المايمىز. سايلاۋ سياقتى عوي. سايلاۋ مەن ساناقتىڭ تەحنولوگياسى ءبىر. ەڭ سوڭىندا وتىرعان ادام قانداي تسيفر بەرەدى ءبىز سوعان سەنۋگە ءماجبۇرمىز. ال، جالپى ساناقتا قازاق تىلدىلەردىڭ سانىن كەمىتىپ كورسەتەدى دەگەن اڭگىمەنىڭ ايتىلىپ كەلە جاتقانى ءبىرىنشى رەت ەمەس. جانە ول تەگىن اڭگىمە ەمەس. ءبىز ونىڭ كىمنەن قاي جاقتان شىققاندىعىن بىلەمىز. جانە شىندىققا سايكەس كەلمەيتىندىگىن ءوزىمىز دە كورىپ ءجۇرمىز. بىراق، ول ءۇشىن مىناداي ستسەنا ۇيىمداستىرۋدىڭ قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن.

ءتىل ماسەلەسى جارىلايىن دەپ تۇرعان بومبا

مەن قازاق تىلىنە قارسى ناۋقان باستالدى دەپ ويلامايمىن. سانالى تۇردە قازاققا قارسى ناۋقان باستالدى دەپ ەسەپتەمەيمىن. بىراق، وسى ويدى جالعاستىرايىن: جىلدار بويى قالىپتاسقان داعدى بويىنشا، قازاقستاننىڭ بيلىگى رەسەيدىڭ الدىنداعى ءوزىنىڭ ادالدىعىن دالەلدەپ جاتىر. بۇل ءبىرىنشى رەت بولىپ جاتقان جاعداي ەمەس.

بىراق، قازاقستان بيلىگى قازىر قوعامنىڭ وزگەرگەنىن، اسىرەسە قازاق ءتىلدى ورتانىڭ وزگەرگەنىن اڭعارا الماي قالدى. قاتەلەسپەسەم، 2018 جىلى مەن ايتتىم: «كەز-كەلگەن ۋاقىتتا، كەز-كەلگەن قازاق ءتىلدى ورتادان شۋ شىعادى. ويتكەنى ول جارىلايىن دەپ تۇرعان شيقان».  ول تۇرعىن ءۇي ماسەلەسى بولسىن، جەر ماسەلەسى بولسىن، ساپاسىز ءومىر بار، ءتىل ماسەلەسى بار وسىنىڭ ءبارى قازاق ءتىلدى ورتانىڭ ابدەن شامىنا ءتيىپ تۇر. مىسالى، قاراعاندى وقيعاسى بولاردان ەكى كۇن بۇرىن سايتقا شىقتى. «مەن بىلمەيمىن قازىر، قاي وڭىردەن قانداي نارسە بۇرق ەتە قالارىن. بىراق، قازاق ءتىلدى ورتا قازىر بۋىرقانىپ وتىر. كەز-كەلگەن ۋاقىتتا كوتەرىلە الادى. جانە ونى بيلىك تۇسىنبەيدى»، - دەپ ايتقام. ارتىنشا، ەكى كۇننەن كەيىن قاراعاندىدا حالىق كوتەرىلدى. قاراپ تۇرساڭىز تۇرمىستىق ماسەلە عوي، ءبىر قازاقتى ءولتىرىپ الدى. ارميان جىگىتتەرىنىڭ اراسىندا بولعان جاعداي. ءورىستىلدى دەپ ەسەپتەيتىن قاراعاندىدا كوشەگە ادام سىيماي كەتتى. ال، مۇنداي ماسەلە قازاقتىلدى دەپ ەسەپتەيتىن شىمكەنتتە نە بولادى؟ قىزىلوردادا نە بولادى؟ باتىستى مۇلدە ايتپاي-اق قويايىق. الماتىدا نە بولادى؟

ءتىل ماسەلەسى ول – وڭاي ماسەلە ەمەس. مۇنى انىق ءبىلۋ كەرەك. قاراعاندىداعى ماسەلەمەن سالىستىرىپ وتىرمىن. ول سول جەردەگى ازاماتتاردىڭ شامىنا تيگەن ماسەلە، قازاقتىڭ ازاماتىن ارميان ءولتىرىپ تاستادى دەگەن. ال، ءتىل ماسەلەسى قازاقستاننىڭ بارلىق ءوڭىرى ءۇشىن ابدەن ءپىسىپ، جەتىلىپ، جارىلايىن دەپ تۇرعان بومبا. بۇل بومبانى قوزعاماي-اق، قويسىن. قۋاتتى سوتتاپ، ابزالدى ارانداتىپ بۇل ماسەلەنى شەشەمىز دەۋ ۇلكەن قاتەلىك. وندا ولار ۇلكەن مەحانيزمدى ىسكە قوسىپ جىبەرەدى.

ورىس جەردى باسىپ الار، بالكىم الماس، بىراق، ەندى قازاق ءتىلدى ورتا بۇل ماسەلەدە بيلىككە قاراپ وتىرمايدى. بۇل جەر ماسەلەسىنەن ارتىق بولماسا، كەم بولمايدى.

دايىنداعان نۇربيكە بەكسۇلتانقىزى

Abai.kz