قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
IV
تارباعاتاي پولكى ءوز كۇشىنە سەنبەگەندىكتەن اتقىلاي بەرىپ شىعىنداپ العان بۋىرشىنعا ىلە-شالا ىلەدەن ءبىر پولك جەتتى. قارسى شابۋىلداعى العاشقى وسى ساتسىزدىكتىڭ تاجىريبە-سەبەپتەرىن جيناقتاي ويلانعان قولباسشىلار قاريتانى جايىپ سالىپ، باتاليون دارەجەلى وفيتسەرلەردىڭ كەڭەيتىلگەن جيىنىن اشتى. بۋىرشىن - سارسۇمبە تاس جولىنىڭ سارسۇمبەدەگى جاۋ كوزدەرىنە كورىنەتىن «قاسقا جولدارىن» تۇگەل كورسەتتى دە، الپىس اۆتوموبيل سولاردىڭ ارقايسىسىنان ون رەت كورىنىپ ءتۇسۋى قاجەتتىگىن ايتتى.
- ازاماتتار، وسىلاي جوڭكىلسەك، ءبىزدىڭ ءبىر جارىم پولكتىك قوسىن جاۋ كوزىنە نەشە پولك بولىپ كورىنەتىنىن تۇسىنەسىڭدەر مە؟! - دەپ جىميدى دالەلقان.
- «ون بەس پولك»، «ون بەس پولك»، -دەسىپ وفيتسەرلەر قارقىلداي كۇلدى.
- جاۋجى قورقىتا الامىز عوي، سولاي ما؟! ءوزى قورقىتاتىن كوپ قول ۇرەيلەنبەيدى، ءوزى ۇرەيلەنبەسە مىلتىق كەزەنبەگەن ادامدى اتا بەرمەيدى، جاۋىز نيەتى بولماسا قىرعىنداماي باسادى، سولاي عوي؟! ال، ساپار ءساتتى بولسىن، ءجۇرىس ىمىرت جابىلا باستالادى!...
IV
تارباعاتاي پولكى ءوز كۇشىنە سەنبەگەندىكتەن اتقىلاي بەرىپ شىعىنداپ العان بۋىرشىنعا ىلە-شالا ىلەدەن ءبىر پولك جەتتى. قارسى شابۋىلداعى العاشقى وسى ساتسىزدىكتىڭ تاجىريبە-سەبەپتەرىن جيناقتاي ويلانعان قولباسشىلار قاريتانى جايىپ سالىپ، باتاليون دارەجەلى وفيتسەرلەردىڭ كەڭەيتىلگەن جيىنىن اشتى. بۋىرشىن - سارسۇمبە تاس جولىنىڭ سارسۇمبەدەگى جاۋ كوزدەرىنە كورىنەتىن «قاسقا جولدارىن» تۇگەل كورسەتتى دە، الپىس اۆتوموبيل سولاردىڭ ارقايسىسىنان ون رەت كورىنىپ ءتۇسۋى قاجەتتىگىن ايتتى.
- ازاماتتار، وسىلاي جوڭكىلسەك، ءبىزدىڭ ءبىر جارىم پولكتىك قوسىن جاۋ كوزىنە نەشە پولك بولىپ كورىنەتىنىن تۇسىنەسىڭدەر مە؟! - دەپ جىميدى دالەلقان.
- «ون بەس پولك»، «ون بەس پولك»، -دەسىپ وفيتسەرلەر قارقىلداي كۇلدى.
- جاۋجى قورقىتا الامىز عوي، سولاي ما؟! ءوزى قورقىتاتىن كوپ قول ۇرەيلەنبەيدى، ءوزى ۇرەيلەنبەسە مىلتىق كەزەنبەگەن ادامدى اتا بەرمەيدى، جاۋىز نيەتى بولماسا قىرعىنداماي باسادى، سولاي عوي؟! ال، ساپار ءساتتى بولسىن، ءجۇرىس ىمىرت جابىلا باستالادى!...
سارسۇمبەگە جورىقتى ىمىرت جابىلا جۇرگىزدى ءسويتىپ. الپىس اۆتوموبيل ءار كەزەڭنەن «كوزدەرىن» بادىرايتا جارقىراتىپ ءتۇسىپ، تۇسە سالا «جۇمىپ» قايتا اينالىپ شىعىپ، قايتا بادىرايتىپ تۇسە بەردى. تۇندە جارقىراعان بۇل «كوپ كوز» سارسۇمبەدەن قاراپ جاتقان جاۋدىڭ كوزىن سۋىرا بادىرايتتى. «اقشامنان تاڭ بوزارعانعا دەيىن ۇزدىكسىز اعىلعان سانسىز كوپ اۆتوموبيل» قاي باتىردى قايمىقتىرماسىن، جاۋ توپ-توبىمەن سۋىرىلا زىتتى. «شابۋىلعا سوۆەت قىزىل ارمياسى تۇگەل شىقتى»، «كوممۋنيستەر قۇرتپاي تۇرعاندا كوشىڭدەر، قاشىڭدار... مال بىتكەندى بايتىككە، بايتىككە» دەي قاشتى.
سارسۇمبەنى ۇرىس ەمەس، وسى ءجۇرىس قايتاردى. «قاس باتىرلار» مەن «باس باتىرلار» ەندى قاشا سوعىستى. «توسا سوعىسۋ»، «بوسا سوعىسۋ»، «توسىن سوعۋ»، «قىلت ەتپەدەن قىرا سوعۋ»، «بۇلت ەتپەدەن جىرا سوعۋ» سەكىلدى شىڭ شىساي مەن گومينداڭدى اقىل-ەستەن تاندىرعان بۇل جاڭىلتپاش تاكتيكالارعا دالەلقان جاڭىلماي، ءدال جاۋاپ بەرە قۋدى. وكشەلەپ قۋا سوعىپ، الدى-ارتىن بۋا سوعىپ اپارىپ شىڭگىلدەن ارى ىعىستىردى. «باتىرلار» زورلاپ-جارلاپ ايداي قاشقان كوپ اۋىلىن، ەلىن-قۇدىرەتىن قۋ دالاعا، قۇبا سالاعا، قۇمدى شولگە تاستاي قاشتى. حالىقسىز قاس باتىرلىق پەن باس باتىرلىق تۇگىل ءىشى قۋىس بوس باتىرلىق تا بولمايتىندىعىن تۇسىنبەيتىن كەرەڭ بايتىكتىڭ ەرەن قامالىنا قايتا بەتتەدى.
ءتورت-بەس كۇننىڭ الدىندا عانا شەكارانىڭ تۇس-تۇسىنان وتە قورعانعان ارميا بولىمشەلەرى سول تۇس-تۇستارىنان قايتا شىعىپ، تۇرە قۋىسىپ ەدى، شىڭگىلدەن وتە ۇشتاسا كەلىپ تۇگەندەلدى، بەكەمدەلە ءتۇستى. تۇگەندەۋگە كەلمەگەنى - «ىلە اتتى پولكى» ەكەن، بۇل پولكتىڭ باسقا اۋداندارداعى بولىمشەلەرى توز-توز بولىپ جويىلىپتى دا، نۇسىپقان پولكوۆنيك باستاپ شىڭگىل شەكاراسىنان ءوتىپ كەتكەن ەكى سكادرونى عانا قالىپتى.
مۇنى ەستىگەن ۇسەننىڭ «قىراندىعى» قايتا وت الدى، كەرتارتپالار جاعىنان ولتىرىلگەندەرىنىڭ ىشىندە رۋلاس-تۋىستارى بار ەكەن.
- قاپ، الپىس كەرەي، قولىما ەندى تۇسسەڭدەر ەدىڭ! - دەپ باسىن شايقاپ-شايقاپ جىبەردى. بۇكىس تاناۋى تاعى دا شودىرايا ءتۇستى. ءبىز بۋىرشىن - جەمەنەي جولىن توسقان ءۇش تاۋلىك ىشىندە الپىس شاقتى ادام ۇستاپ، جەمەنەي ساقشىسىنىڭ تەرگەپ انىقتاۋىنا جونەلتىپ ەدىك. سولاردى امان ۇستاپ، امان جولداعانىمىزعا ىزالاندى، - بۇزىلعاندارعا ەندى ارا ءتۇسۋشى بولسا ءوزىن دە قوسىپ اتامىن! -دەپ كىجىندى.
وسى جەڭىس حابارىمەن بىرگە جاڭا مىندەتتىڭ بۇيرىعى دا جەتتى بىزگە: وسپانشىلار يەنگە شاشىپ كەتكەن اۋىلداردى تاۋىپ، ءوز جەرلەرىنە قايتارۋ جورىعىنا ءبىزدىڭ روتانى دا ءبولىپتى. بۋىرشىنعا سول كۇنى-اق جەتتىك. باتاليون شتابى بىزگە مىقتى، كۇيلى اتتاردى ىڭعايلاعان ەكەن. ۇلىڭگىر كولىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى جىلى كولدەن وتە جايىلاتىن شەپتىڭ قۇم كەزەر، ەڭ شەتكى قاناتى بولعاندىعىمىز ءۇشىن ءبىزدىڭ روتاعا مولىنان، التى تۇيەلىك ازىق-تۇلىك كەرۋەنى ءتيدى. الدىمەن وڭتۇستىككە-ۇلىڭگىر كولنىڭ باتىس جاعالاۋىنا قاراي تارتتى جول باستاۋشىمىز.
سول بەتىمىزبەن جىلى كولدەن ەلۋ-الپىس شاقىرىمداي، الىستاپ بارىپ، شىعىس-وڭتۇستىككە بۇرىلا شەپ جايدىق، قيىرلاپ بارىپ بايتىككە دەيىن شارلاماقپىز.
كوپتەن بەرى تامشى تامباعان قاعىر دالا، تاعى سورتاڭ، كۇلگىن قۇمايت، اسا شاڭقيماسا دا باعجيا قاراعان ەرتە كۇزدىڭ كۇنى، كۋسەپ جاتقان سيرەك سەكسەۋىل، مىقىر جىڭعىل، قىرىقبۋىن قىلتاندار - قاۋساپ جەتكەن كۇركەلى بوسقىن اۋىلداردىڭ دامىلدايتىن مەكەنىنە اينالىپتى، دامىلدايتىن عانا ەمەس، تىنىسى ماڭگى توقتاپ، ءبىرجولاتا تىنىم الاتىن «و دۇنيەسى» بولىپتى. ۇرتى سۋالىپ، شالقالاي جاتقان كەمپىر-شال، «سۋ-سۋلاپ» شىرىلداعان جاس بالا، كوز جانارى ءسونىپ، ءتورت اياقتاي تۇرەگەلگەن نارەستەلى ايەلدەر كورىندى. اتىسۋ دايىندىعىمەن مىلتىق كەزەنە جەتكەن جاۋىنگەرلەرگە: «ازاماتتارىم-اي»، «اعاتايلارىم-اي»، «سەندەردى دە امان كورەتىن كۇنىمىز بار ەكەن-اۋ» دەسىپ، شۋلاي قارسى الدى، «سۋ بەر، اعاتاي، سۋ بەر» دەسىپ بالالار قۇشاقتايدى تىزەمدى...
- مۇنداي شولگە نەگە قاشتىڭدار؟
- قاراقتارىم-اي، «قابانعا ەرگەن بالشىققا، بۇلانعا ەرگەن شەشەككە اۋنايدى» دەۋشى ەدى عوي، -دەپ كەمپىر-شال بوزدايدى. - ەرگەنىمىزدىڭ قابان ەكەنىن بىلمەي قاشىپپىز، كەشىرىڭدەر ءبىزدى.
- مىقتىلارىڭ قايدا؟! - دەپ ۇسەن تۇكسيدى، اتۋعا جارايتىن ەشكىمىن تابا الماي، ارقايسىسىنا ءبىر تونەدى، مىلتىقتارىڭ قايدا؟!
- ولاردى قالدىرا ما، ءبىز بوسپاي تۇرعاندا زورلاپ الىپ كەتكەن.
- اتىسپايتىن وزدەرىڭ نە ءۇشىن بوستىڭدار؟ -دەپ سۇرادىم مەن.
- ازاماتتارى قۇيىرشىق بولىپ كەتكەن ءبىزدى سەندەر قىرارسىڭدار.. قورقىپ قاشتىق... سورلانعانعا شوقپار ءوش ەمەس پە، شىراقتارىم، قۇتقارىڭدار ءبىزدى، قۇتقارا كورىڭدەر!...
جول باستاۋشىلارىمىزدىڭ جاقىن ماڭنان سۋ تابۋ-تابا المۋ جاعدايلارىنا قاراپ سۋسىنداتىپ، كوشىرىپ قايتارا بەردىك، ءوزى قايتىپ بارعاندارعا ۇكىمەتتىڭ تيىسپەيتىندىگىن ءتۇسىندىرىپ، جول قاعاز بەرىپ كوشىردىك.
كەگىن قايتارا الماي ۇسەن تۇنجىرادى دا، نۇريانىڭ اۋىلىنان حابار تابا الماي مەن تۇنجىرادىم. ول اۋىلدى وسپان بۇرىنىراق كوشىرىپ، بايتىككە جونەلتكەنىن ەستىگەندە مەن نازالاندىم دا، «سۇڭقارىن» ءبىر ءتۇنى قاسقىر الىپ كەتكەندە ۇسەن نازالاندى.
ىلگەرى جۇرگەن سايىن قاسقىر كوبەيە ءتۇستى، تۇنەگەن جەرلەرىمىزدە ماڭايلاپ كەلىپ ۇلىپ، قورشاي قالىپ ۇلىپ ۇيىقتاتپاۋدى شىعاردى. مىلتىق اتۋعا «ءبىز مۇندالاپ» جاۋ قورشاۋىنا تۇسۋدەن ساقتاندىق. تۇس-تۇسقا كۇزەت كەزەگىنە تۇرعان جاۋىنگەرلەر قالجاۋراپ قالعىپ، قاسقىردىڭ «قالجاعىنا» اينالا بەردى. ۇيىقتاپ قالعان ءبىر كۇزەتشىمىزدى جارالاپ كەتكەن ءتۇنى تىم قاتەرلى مازاققا قالعانىمىزدى ءبىلىپ، كۇزەتتى قوس-قوستان قويدىق. وعان دا سەنبەي، وفيتسەرلەر كەزەكپەن اينالىپ جۇرەتىن بولدى.
سول كەزەكشىلىك ءبىر ءتۇنى تاڭ الدىندا ءتيدى ماعان. جەتى جەردەگى كۇزەتشىنى سوزبەن سەرگىتىپ، سوڭعى كۇزەت ورنىندا تىرشىلىك بەلگىسى بىلىنبەگەن سوڭ جەر باۋىرلاپ ەپپەن جاقىندادىم. كۇزەتشىنىڭ ءبىرى وتىرىپ، مىلتىعىنا سۇيەنە ۇيىقتاپتى دا، ءبىرى جاتىپ ۇيىقتاپتى. سۇرى جەردەن تۇندە سۇرى قاسقىر بايقالسىن با، جاتقانىنىڭ ماڭىنان جىلتىلداعان «شيراق» كوبىرەك كورىندى دە، وتىرعانىنىڭ الدىنان «قوس شىراق»، ارتىنان «قوس شىراق» كورىندى، - قاسقىردىڭ كوزدەرى. تاعى بىرنەشە «شىراق» سىرت جاقتان جىلتىراپ جاقىنداپ كەلەدى. تەگى، «جاتقانى قايدا بارار دەيسىڭ، وتىرعانىن الدىمەن جاركەمدەيىك» دەگەنگە كەلىسكەن ءتارىزدى، وتىرعان كۇزەتشىنىڭ الدى-ارتىنداعى ەكەۋى جەر باۋىرلاپ جاقىنداي ءتۇستى، ماعان دا ايقىن كورىندى: الدىنداعىسى جاۋىنگەرىمنىڭ اسىراندى كۇشىگىنە «ەركەلەپ»، قۇيرىعىن بۇلاڭداتا بەردى دە، سىرت جاقتاعىسى ءتىپتى جاقىنداپ، ىرشۋعا دايىندالعانداي، كۇرجيە قالدى. ول ارقاسىنان ساپ ەتە ءتۇسىپ وزىنە جالت قاراتقاندا، الدىنداعىسى القىمىنا الا تۇسپەك ەكەن.
- شوشىما! - دەگەن داۋىسىممەن كوزەۋلى گەرمانكامنىڭ داۋىسى قوسا شىقتى، وزىمە ايقىن كورىنىپ جاتقان الدىڭعىنى اتتىم، قاسقىر قاڭق ەتە ءتۇستى دە، ەكى كۇزەتشى قاتار ىرشىدى، ارت جاعىنان زىتا جونەلگەندەردى بايقاماي، وق تيگەن قاسقىرعا قاتار شانىشتى شتيكتەرىن.
- كىم وق شىعارعان؟! -دەپ ۇسەن ۇيىقتاپ جاتقان روتاسىنىڭ ءدال ورتاسىنان اقىرا تۇرەگەلدى.
- مەن، جولداس كاپيتان! وق شىعارعان بيعابىل، وق جۇتقان وسپاننىڭ ءدال وزىندەي كوكجالى!
- جاۋعا حابار بەرگەنىڭ بە بۇل؟!
- تاڭ بوزاردى، ەكى اياقتىسى دا، ءتورت اباقتىسى دا ەندى كەلە المايدى، ءبارىڭ ۇيىقتا!
قاسقىردىڭ نەلىكتەن مۇنشالىق دانىگە باسىنعانىن وسىنىڭ كۇندىزىندەگى جۇرىستە تۇسىندىك:
الدىمىزدان بۇلدىراپ كورىنگەن جەتىم شاعىلعا جاقىنداپ قالعانىمىزدا، وڭ جاق بۇيىردەن ءبىزدىڭ ەكى بارلاۋشى شاپقىلاپ جەتتى. تۇسىمىزداعى قۇمنىڭ وپاڭ قويناۋىندا ۇيمە-جۇيمە كوپ كۇركەلى اۋىل وتىر ەكەن. «قانشا باسپالاساق تا ادام ءيا مال بالاسى كورىنبەدى» دەدى. قۇرالدى باندىلاردىڭ تۇراعى بولىپ ءبىزدى كورە بەكىنگەن بولار دەگەن ويمەن تۇيەنى شوگەرتىپ تاستاپ قاناتتاس كەلە جاتقان ۆزۆودتارىمىزدى جيىستىردىق، ساقتىقپەن جۇرۋگە بۇيىرىپ قويناۋداعى اۋىلدىڭ جان-جاعىنا بولىمشەلەر جونەلتتىك. «باتىر» كومانديرىمىز جيىرما شاقتى كۇركەنىڭ جەلكەسىنەن قىديا كەلىپ پۋليمەت قۇردى دا، بىلەگىن سىبانىپ جىبەرىپ اتۋعا ءوزى دايىندالدى. ءبىزدىڭ ايىر قالپاقتارىمىز اۋىلدىڭ ءار تۇسىنداعى قىراتتاردان قىلتيىپ، قۇرالدارىن كەزەي ءۇڭىلدى. ال جاتپايمىسىڭ. قىبىر ەتكەن ەشتەڭە كورىنبەگەندىكتەن الدىمىزعا قاراۋدان ارتىمىزعا جالتاقتاۋىمىز كوبەيدى. «ءبىر بولىمشەنى باستاپ سەن كىر» دەپ ماعان بۇيىردى ۇسەن. سايلاۋىت وندىقتىڭ ءبىرىن باستاپ، اۋىلعا قۇلداي جونەلدىم.
جەر وشاق نەمەسە كوپ ەكەنى بەلگىسىز، ويران-اسىر قازىلعان ۇيمەلەر كورىنگەن، ەڭ ۇلكەن قورقىنىشىمىز سولار ەدى. ەڭ شەتكى ءبىرىنىڭ دالداسىنان ەرتوقىمدى اتتىڭ قاڭقا سۇيەگى ارسيعاندا ورنىمنان ىتقىپ تۇردىم. تايازداعى سۋ ءيىسىن سەزگەن جانۋار تارپىپ-تارپىپ سۋ شىعارا الماي قالجىراپ جاتقاندا، وسى تارپىعان جەرىندە قاسقىرعا جەم بولعان. قازىلعان ەكىنشى ءبىر تەرەڭىرەك شۇڭقىردىڭ قاسىنان ەكى ادامنىڭ قاڭقاسى كورىندى ەندى. ىشقىنا جۇگىردىك كۇركەلەر جاققا، شاشىلىپ جاتقان ادام سۇيەگى، مال سۇيەگى، ساۋساقتار، باقايشىقتار، توگىلگەن قان-جىن داقتارى...
ءار كۇركەنىڭ ەسىگىنەن ۇڭىلە قاراپ ىرشىپ ءجۇرمىز. ساسىق-قاڭسىق يىستەر قولقانى قويىپ جان-جۇرەكتى تۇيرەگەندەي. ءبىر ۇيدەگى ءىرىلى-ۇساقتى بار ادامنىڭ سۇيەگى قاسقىردىڭ قاراقشى تىسىنەن ۇساقتالىپ ارالاسىپ كەتىپتى، نەشە ادام ەكەنىن دە ايىرىپ بولار ەمەس. ۇزىن قارا بۇرىمدى، قىسقا بۋرىل بۇرىمدى باستار مەن سيرەگەن قىرما اق شاشتى باستاردان عانا كىمنىڭ كىمى ەكەنىن بايقاعاندايسىڭ. قاندى كيمەشەك-شلاۋىش، قىزىل جەلەك، شوشاق تىماق، دال-دۇل بولعان قارا، قوڭىر، قىزىل كويلەك-شتاندار، وسى ارالاسىپ-ايقاسىپ جاتقان سۇيەكتەردىكى عوي...
- ءتىرى قالعانىڭ بار ما، قۇتقارايىق، - دەپ ايقاي سالىپ ەدىم، داۋىسىم بوزداي شىقتى، -شىعا عوي، سۋ بار! - دەدىم دە ەڭىرەپ جىبەردىم. ءبىر ەسىكتەن سىنعان دومبىرا مەن قانعا بويالعان بەسىكتى كورىپ ءتىپتى ەگىلدىم.
- جاۋدى وسىلاي جىلاپ جوقتايتىن كىم ەدىڭ ەي، نەڭ ەدى بۇلار سەنىڭ؟ - دەپ زىلدەنە جەتتى ۇسەن ارتىمنان، - جاۋىنگەرلەرگە بەرەتىن تاربيەڭ وسى ما پوليترۋك جولداس؟!
- قاسقىر ەكەۋىڭنىڭ كەكتەرىڭ ءالى دە قايتپادى ما؟ - دەپ مەن دە زىلدەنە قارادىم، - بۇلار مەنىڭ نۇرياشىمنىڭ شىققان ءۇيى، اكە-شەشەسى، اپەكە-ءسىڭىلىسى، باۋىرلارى!
تەمەكىسىن وراي تۇرىپ، مىرس-مىرس كۇلە سۇرادى ۇسەن:
- نۇرياشىڭ كىم ەدى تاعى دا؟ ءاليانى قۇشاقتاپ شىققانىڭ وتىرىك بولعانى عوي!
«اكەسىنە قوسىپ نۇرياشتىڭ ءوزىن قانعا ءدال وسىلاي بوياعان گومينداڭعا ەندى شەشەسى، باۋىر-تۋعاندارى قاشىپ بارا جاتىر-اۋ، -دەگەن اسا نازالى ويعا كەتتىم مەن، - ادام ساناسىنىڭ جەتىلۋى نەتكەن ماشاقات ەدى؟ وسپاننىڭ ءىسىن قاراشى! ءوز ومىرىندە ءپىر تۇتا سەنەتىن ەسىمقان، ىرىسباي سىندى مىقتى ۇستازدارىن الداپ ۇستاتىپ ولتىرىسكەن جانىمحاننىڭ ارام جۇرەگى مەن قاندى قولىن كورە ءجۇرىپ، ەندى سونى ءپىر تۇتقانى قايتكەنى ەكەن؟ وزىنە ىلەسكەن تۋىستارىن وسى قاسقىرلارداي قاندى اۋىز گومينداڭعا قىرعىزا ءجۇرىپ سەگىز جىل سوعىسىپ، ەندى سول جاۋىنىڭ بولتىرىگىنە اينالۋى، «قالعانىن تاعى قىر» دەگەندەي، جاۋ اپانىنا باستاي جونەلۋى - ادام ساناسىنىڭ ءىسى مە؟ كورگەن-بىلگەنى، ومىردەن تۇيگەنى قايدا مۇنىڭ...؟»
- قايران ەلدىڭ ەندى قاسقىرعا جەم بولعانى-اي! - دەپ كۇلكىشى ىبىراي پورۋچيك تۇيىلە ءتۇستى. اتقا ءمىنىپ، جەتىمتوبە جاققا قايتا بەتتەدىك.
- ولگەنىڭدى... وزدەرى اقىماق، -دەپ ۇسەن وعان قاراپ ءتۇيىلدى، - بالا-شاعاسىن قاسقىرعا جەم قىلىپ، قاي مۇراتىنا جەتپەك ەكەن؟
- جوق، قارۋلى ازاماتتارى بىزدەن قورقىپ قاشىپ، كوشتەرى يەندە قالعان عوي. بۇلاردى قاسقىرعا جەم قىلعان ءبىز بولدىق!
- ۇسەن زەكىرىپ جىبەردى پارۋچيككە:
- ءوشىر ءۇنىڭدى، بۇلاردى گومينداڭعا ساتىلدىرعان دا ءبىز بە ەكەنبىز؟
- ءبىز ەمەسپىز «تاقسىر»، ول بەلگىلى عوي، - دەپ ەندى جىميا سويلەدى پورۋچيك، - وسى اۋىلدىڭ قارۋلى ازاماتتارى بار بولسا جاڭا ءسىز-اق قىرار ەدىڭىز، ولار سول مىنەزىڭىزدى ءبىلىپ قاشقان. بۇلاردى قاسقىردىڭ قىرۋىنا ءبىزدىڭ دە سەبەپشى بولۋىمىز سول ەمەس پە؟
قىپ-قىزىل ۇسەن سۇرلانا قايرىلىپ، ماۋزەرىن سۋىرىپ العاندا، پورۋچيك اتىن تەبىنىپ قالىپ، ماعان تىعىلا كۇلدى. مەن تانىسقالى كومانديرىنە قارسى سويلەگەنى وسى ەدى. مەن دە كۇلە قورعادىم:
- سابىر، سابىر جولداس كاپيتان! «قاسقىر دا قاس قىلمايدى جولداسىنا!» بۇل ءوزىڭىزدىڭ تۋىسىڭىز ەمەس پە؟ وسى ساپاردا قاسقىردى قاسقىر جەگەنىن كوردىڭىز بە؟ - دەدىم. ۇسەن مىرس ەتە ءتۇسىپ، قارۋىن قابىنا قايتا سالدى، - ىبىرايدىڭ وسى سوزىندەگى شىنشىلدىققا رازى بولۋىمىز كەرەك. بىراق، بۇل جايتكە ءبىز قىلمىسكەر ەمەسپىز، سوعىس قوزعاۋشى، بۇلىنشىلىك سالۋشى جاۋ قىلمىسكەر! ىبىراي جولداس، وسىنى قوسىپ ايتساڭىز، كوماندير ماۋزەرىنىڭ ءىشى كەپپەيتىن ەدى، جىبەرىپ قويا جازدامادى ما؟
- راس، سوزىمدە شالالىق قالىپتى، -دەپ جىمىڭدادى پورۋچيك، - ەندى ءبىر بىلگەنىمدى ايتايىن: تۇندە قاسقىرلاردىڭ ءبىزدى باسىناتىن بولىپ قۇتىرۋىنا وسى مارقۇمدار سەبەپشى بولىپتى، تىم دانىكتىرىپ جىبەرىپتى، حالىنەن كەتكەن ادام، كورىپ وتىرسا دا، قاسقىرعا قايرات كورسەتە الا ما، وسىلاردىڭ كوزىن جاۋدىراتىپ قويىپ جەي بەرگەن ەكەن. قاسەكەڭ اقىماقتار ءبىزدى دە سونداي ازىق دەپ قۇترىپتى عوي!
- ءيا، سولاي، - دەپ كۇرسىندىم مەن، - سوعىستا ەت حورەكتى ماحلۇقتاردىڭ ءبارى قۇتىرادى، ءبارى دە ادام ەتىنە قۇنىعادى. سوعىسقا قاتىناسقان ادام دا سولاي قۇنىعادى ەكەن. بىراق، جازىقتى-جازىقسىزدىعىنا، ءزابىرلى-زابىرسىزدىگىنە قاراماي قۇنىعۋ ادامگەرشىلىككە جاتپايدى.
ۇسەن كۇلىمسىرەي قارادى ماعان:
- سەن قۋ تاعى دا مەنى شىمشىلادىڭ با، قالاي؟
- ءسىزدىڭ ءوزىڭىزدى شىمشىلامايمىن عوي، «بۇل ەلگە ارا تۇسۋشىلەردىڭ ءوزىن دە اتامىن» دەگەن ءسوزىڭىزدى شىمشىلاسام ۇيات بولماس. ونان سوڭ پىكىر بىلدىرگەن دوسىڭىزعا دا مىلتىق كەزەي قوياتىنىڭىزدى شىمشىلاۋ عانا ەمەس، جۇلىپ الىپ تاستاۋ قاجەت.
ۇسەن ۇزەڭگىدەگى اياعىمدى اياعىمەن ءتۇرتىپ قالىپ كۇبىرلەدى:
- دومبىتۋىم عوي، ايتپاي-اق قوي بۇل جەردە.
- بۇلاي دومبىتۋ سوعىس كەزىندە وزىڭىزگە قاتەرلى بولماي ما؟ - دەپ مەن سىبىرلادىم، - وشىگىپ كەتكەن جاۋىنگەرلەرىڭىزدىڭ ءبىرى ارتىڭىزدان باسىپ قالسا، قايتەسىز؟
ۇسەن جاۋاپسىز قىزارىپ، تومەن قاراي بەردى.
قاسقىرعا جەم بولعان بوسقىنداردىڭ سۇيەگىن ىلگەرى جۇرگەن سايىن ءجيى كورىپ، ءجيى كۇرسىنەتىن بولدىق. قاسقىر ءتىپتى كوبەيدى، سوڭىمىزدان باسپالاپ ەرىپ كەلە جاتقاندارىنا جول-جونەكەي قوسىلىپ كوبەيەتىن سياقتى. كوبەيگەن سايىن وبىعا ءتۇستى. جۇتىنىپ جۇرگەن سانسىز اجالدان اتقىلاماي قۇتىلۋ مۇمكىندىگى بولماي قالدى. تۇندەردى تارسىلداتا وتكىزىپ ءجۇرىپ قۇمنان شىقتىق.
سيرەك بۇتالى تاقىر دالاعا كۇن ەڭكەيىپ قالعاندا ءىلىنىپ ەدىك. جول باستاۋشىلارىمىز ءبىراز جۇرسەك بۇلاققا جەتەتىنىمىزدى ايتتى. كولىكتەرىمىز تاڭ اتقالى سۋ تاتپاعان. الدىمەن ءبىر وندىق شولعىنشى جىبەرىپ، سوڭىنان اياڭدادىق.
«ءبىراز» دەلىنگەن جەرگە ىمىرت ۇيرىلگەنشە جەتە المادىق. الدىمىزدا تارس-تۇرىس اتىس بولا كەتتى ءبىر كەزدە.
- پورۋچيك ىبىراي! -دەپ كاپيتان ساڭق ەتە ءتۇستى، - كومەككە بار، ۆزۆودىڭمەن تەز جەت!
ىلە-شالا ارت جاعىمىزدان دا تارسىلدادى. سوڭىمىزدان قورعاي ىلەسۋگە ءتورت جاۋىنگەر قالعان، ولاردىڭ اتتان تۇسە اتىسقانى بايقالدى.
- ىبىراي، توقتا! - دەدى كوماندير ايعاي سالىپ، -بارما، كەرۋەندى قورعاڭدار! شوگەر تۇيەنى!
اتتان تۇسە قالدى ءوزى. وڭ جاعىمىزدان دا اتىس باستالا كەتتى سونىڭ اراسىندا. بۇل تۇسىمىزدا ءبىر وندىق شارلاۋشى، ءبىر جەڭىل پۋليمەت بار ەدى. ولار شۋ دەگەننەن-اق ساقىلداتىپ جىبەردى. سول جاعىمىزدا تولىق ءبىر ۆزۆود بار. جاۋ اسا كوپ بولماسا بۇل تۇستان تيىسە الماۋى مۇمكىن.
- ارت جاققا كومەك جىبەرىڭىز، -دەدىم مەن. ۇسەن اسپانعا قاراتىپ ءۇش راكەتانى ىركەس-تىركەس اتتى. بۇل - ساپارعا شىعارداعى كىلىسىمىمىز بويىنشا قاناتتاس روتادان شۇعىل كومەك سۇراۋ بەلگىسى بولاتىن. ەسى شىعىپ كەتكەن سياقتى، مەنىڭ تالابىمدى جاۋاپسىز قالدىرىپ، ءار جاققا ءبىر ۇمتىلىپ ءجۇر. سول قاناتتاعى ۆزۆودىمىزدىڭ شاپقىلاپ كەلە جاتقانى ەستىلدى. ول جاققا ءبىر بولىمشەسىن عانا قالدىرىپتى. كۇلكىشى پورۋچيك سىقىلداپ تاعى ءبىر كۇلىپ جىبەردى دە، ءۇش جاۋىنگەرىن ءبىر جەڭىل پۋليمەتپەن ارت جاققا جاياۋ جونەلتە قويدى.
پۋليمەت اتىلىپ جاتقان وڭ جاعىمىز تىنا قالدى، بۇلاققا كەتكەن شولعىنشىلار اندا-ساندا اۆتومات تىرىلداتىپ قويادى. بىزگە بىرەر حابارشى كەلمەۋىنە قاراعاندا، قورشاۋدا قالعان سياقتى.
- جولداس كوماندير، بۇلاققا كەتكەندەرگە ۇلكەن كومەك كەرەك، - دەدىم تاعى.
- ءبىر وتدەلەنيەمەن ءوزىڭ بار، «تۋىسقاندارىڭدى» تىلگە كوندىرىپ توقتاتا الارسىڭ... باسقا بارلىق كۇشپەن كەرۋەندى، وق-ءدارىنى، ازىق-تۇلىكتى قورعاۋىمىز قاجەت!
- بىرىنشىدەن، «تۋىسقاندارىمىز» قارۋلى كۇشپەن باسىلماسا، بۇل جاعدايدا تىلگە كەلە قويمايدى. ەكىنشىدەن، وسى تۇندە سۋدى تارتىپ الا الماساق، اتتار قىرىلادى، قاتقان بولكە مەن تارى-تالقانىڭ، وق-ءدارىڭ جاۋ قولىندا قالادى. بۇلاقتى قايتسەك تە الۋىمىز قاجەت.
«تاقسىردىڭ» ەكى جاعىنان ەكى ۆزۆود كومانديرى چەس بەرىپ، مەنى قۋاتتاپ ەدى، ول ەرەگەسە ءتۇستى:
- بۇيرىق بۇزىلمايدى، ءبىر وتدەلەنيەمەن عانا بارسىن! - دەپ قولىن ءبىر-اق سەرمەدى دە، سوڭىن جايما-شۋاقتاي ءتۇستى، - بولماي بارا جاتسا ارتىنان كورمەيمىز بە؟
كەرۋەن ءۇشىن ەمەس، ءوزىن قورعاۋ ءۇشىن عانا بار كۇشتى ءيىرىپ ۇستاپ، قورشاۋعا تۇسكەلى تۇرعانىنا ىزام قاتتى كەلسە دە، كۇلكىشىمنىڭ تاڭداپ قوسقان ءبىر وندىعىن باستاي جونەلدىم. «مەن اتتان تۇسكەندە سەندەر دە سول جەتكەن جەرلەرىڭە تۇسە قالىڭدار» دەي جورتتىم.
شولعىنشىلار قورشالىپ اتىسىپ جاتقان مايدانعا جاقىنداپ بارىپ ءتۇسۋ ءۇشىن ات قابىرعاسىنا بار يكەمىممەن جابىسا شاپتىم. ءتۇن قاراڭعى بولسا دا ۇيرەنىستى كوزىمە ادام جاۋ كورىنەتىندەي تەسىلە قاراپ كەلەمىن. جارىم جولعا جەتە بەرگەنىمدە مىلتىق تارس ەتە ءتۇستى. وڭ جاق تۇسىمنان باسىمنان كوزەپتى، قالپاعىم ۇشىپ كەتتى. وق تيگەندەي بەينەمەن ءوزىم دە ۇشىپ ءتۇستىم. اۆتومات ۇستىنە تۇسكەن قابىرعام مەن سول جاق شىنتاعىمنىڭ ءسال اۋىرعانى عانا بايقالدى. ۇرىككەن اتتىڭ شىلبىرىنا جان دارمەن جابىسىپ، سۇيرەتىلە بارىپ ءشيدىڭ تۇبىرىنەن ۇستاپ توقتاتتىم. سيرەك شي ءتۇبىرلى، تاقىر جۋساندى دالا ەكەن. كوزىم شۇبارتىپ، قارايعاننىڭ بارلىعى قىمىرلاپ ءتونىپ كەلە جاتقانداي شوشىنۋ مەزەتى لەزدە وتە شىقتى، ءومىر تالاسى سونشالىق تەز ايىقتىرعانداي. جان-جاعىما ءۇڭىلىپ، ءبىر شۇقاناقشاعا اۋناپ ءتۇستىم. اتىم تىڭىراق، كۇتىمدى ەدى، سەرىكتەرىمنەن ۇزاڭقىراپ كەتكەن ەكەنمىن، قۇلاسىممەن-اق اتتان ءبارى دە ءتۇسىپ، مەنىڭ ماڭايىمدى اتقىلاي بەردى. جاۋدى ماعان جاقىنداتپاۋ ءۇشىن اتىپ جاتقاندىقتارىن ءتۇسىندىم. جىرىندى، تاقىس باندى سول ءبىر اتۋدان باسقا وق شىعارمادى.
- وسى شارقيدىڭ قۇرالى دا وزىمدىكى، - دەپ باسەڭ ۇنمەن سويلەدى ءبىرى، ەڭبەكتەپ كەلە جاتقان سياقتى، -تۇسىرگەن ءوزىم عوي؟
- مەنىڭ اتىم ارىقتاپ ءجۇر ەدى.
- ءاي اناۋ قاسقىرلارى بەرە قويار ما ەكەن؟ -دەدى ءۇشىنشى بىرەۋى، - بىزدەن كوپ، قۇرالدارى مىقتى كورىنەدى.
- وسىنىڭ ءوزى اتىنىڭ شىلبىرىنان تارتقانداي بولدى عوي جاڭا، بايقايىقشى، -دەدى ەكىنشى سويلەگەنى.
- تەز الۋ كەرەك، كىسىم، ارتتاعىلارى كەلىپ قالماسىن.
ءبىرىنشى بولىپ سويلەگەنى وسى سوزبەن وندىرشەكتەي كوتەرىلگەندە، اۆتوماتتى اعىتىپ كەپ قالدىم، «اللا-اللا» دەسىپ قايتا بۇقتى، بىرىنە دە تيگىزە الماعان سياقتىمىن.
بۇل جاۋدىڭ از ەكەنى سوزدەرىنەن دە بايقالدى، بۇلاققا بارعان شولعىنشىلاردى جايعاستىرىپ بولعانشا نەگىزگى كۇشىمىزدى بوگەي تۇرۋ ءۇشىن كەلگەنى بولسا كەرەك.
- اتپاڭدار! - دەپ داۋىستادىم سەرىكتەرىمە، - وزدەرى ازعانتاي ەكەن، قورشالىپ تا بولعان شىعار؟
- بۇل - قورشاڭدار دەگەنىم ەدى.
- نە دەيدى مىناۋ؟ - دەپ بىرەۋى ارت جاعىنا بۇكشەڭدەي جونەلگەندە، تورتەۋى ءتورت جەردەن بۇكشەڭدەدى، - بار-جوعى بەسەۋ ەكەن. مەنى ماڭايلاتىپ قورعاي اتقىلاعان ەكى جاۋىنگەر جەتىپ اماندىعىمدى سۇرادى. بىرنەشەۋى شەگىنگەن جاۋ توسقاۋىلشىلارىنىڭ الدىنان وراي جونەلىپتى. كەلگەن بۇل ەكەۋىن بۇلاق جاعىنان وق شىعارىپ توسۋعا جىبەردىم دە، ءوزىم ۇمتىلىپ وكشەلەي قۋدىم، اتتارىنا قاراي ەركىن جۇگىرتپەي، بۇقتىرا اتقىلاپ قويىپ، سويلەي ەردىم:
- اتپاڭدار، اتپاڭدار! ميلارى بولسا وزدەرى-اق بەرىلەدى. ءبىز بۇلاردى ءولتىرۋ ءۇشىن ەمەس، يەننەن ءوز ەلىنە قايتارىپ، تىنىش ورنالاستىرۋعا جيىپ ءجۇرمىز عوي، اتپاڭدار، اتپاڭدار! مىلتىقتارىڭدى تاستاپ، قول كوتەرسەڭدەرشى، ەي، بەكەر ولەسىڭدەر عوي!
ءبىر ساتتە قارسى الدارىنان دا، وڭ-سولىنان دا ءبىزدىڭ مىلتىق، اۆتوماتتار اتىلدى.
- انە، ايتپادىم با؟ - دەدىم مەن، - قۇتىلار جايلارىڭ قالمادى، تاستاڭدار مىلتىقتارىڭدى! ءبىز سەندەردىڭ قاڭعىرىپ شولدە قالعان كوشتەرىڭدى قۇتقارۋعا شىققان باتاليونبىز. قاسقىردان امان قالعان اۋىلدارىڭ اپاتتان قۇتىلدى، ءوز جەرلەرىنە، قونىستارىنا قايتتى. اسا ۇلكەن قىلمىستارىڭ بولماسا سەندەردى دە قۇتقارامىز، قۇرالدارىڭدى تاپسىرساڭدار بولعانى!
كۇبىر-كۇبىر سويلەسكەن بەسەۋىنىڭ ءبىرى داڭعىرلاي سۇرادى:
- ەي، ازامات، وسى ايتقانىڭ راس پا؟
- ىپ-راس، بۇل - قولباسشىمىز - دالەلقاننىڭ تاپسىرعان مىندەتى. زور قىلمىستىلارىڭنان باسقالارىڭ جازالانبايسىڭدار! سەبەبى، بىزگە بارىنەن دە حالىقتىڭ بۇتىندىگى، اماندىعى كەرەك. سويلەپ وتىرعان - وسى كەلە جاتقان قولدىڭ ساياسي جەتەكشىسى، ازاماتتىق ار-نامىسىمەن ۋاعدا بەرىپ وتىرعان دا سول.
- ءوزىڭدى ءبىز اتتىق قوي، وعان نە دەيسىڭ؟
- قالپاعىم مەن توبە شاشىم عانا كەتتى عوي! مىڭ ساداعا بولسىن سەندەردەن! ءوزى دە گومينداڭنىڭ قورلاۋىنان، قيناۋىنان اعارعان شاش بولاتىن، ەندى قارا شاش شىعادى، وقاسى جوق، سەندەردى اتپاي قۇتقارساق بولعانى...
قورشاپ جاقىنداعان جاۋىنگەرلەر تۇگەل كۇلگەندە، داۋىستارى دىرىلدەي تۇرەگەلدى بەسەۋى.
- ال، مىنە، بەسەۋىمىزدە بەس مىلتىق قانا بار ەدى، قۇدايعا تاپسىردىق، - دەسىپ قولدارىن كوتەردى...
قىسقاشا تەرگەي سالىپ، بۇل باستاۋ ماڭىنداعى باندىنىڭ ىڭعاي مىلتىقتى وتىز شاقتى عانا ادام ەكەنىن انىقتاي سالا روتاعا حابارشى شاپتىردىم. امان ۇستاۋ ءۇشىن تەز قورشاۋ كەرەك بولدى. كەرۋەنىمىزدىڭ تۇس-تۇسىنان وق شىعارىپ، قۇقاي كورسەتىپ جۇرگەندەر سولاردىڭ ون شاقتىسى ەكەن. نەگىزگى كۇشىمىزدى وسىلاي توقتاتا تۇرىپ، الدىڭعى شولعىنشى بولىمشەمىزدەگى مىقتى قۇرالداردى تۇسىرمەك، كەرۋەنىمىزدى الماق كورىنەدى. ءبىزدىڭ شولدە، قاسقىرمەن اتىسىپ كەلە جاتقانىمىزدى بارلاۋشىلارى ارقىلى ءبىلىپ جاتىپتى. ابدەن قالجىراپ، دىڭكەمىز قۇري جەتكەندە سۋاتتى بەرمەي قۇرتپاق ەكەن.
تۇتقىندارعا ايتىلار ءسوزدى ابدەن ءتۇسىندىرىپ، ءوز اتتارىنا مىنگىزدىك تە. اياقتارىن ات باۋىرىنان مىقتاپ بايلاپ، جەتەكتەي جونەلدىك. باستاۋداعى نەگىزگى كۇشىنە وزدەرىن سويلەتپەكپىن. روتادان جىبەرىلگەن كومەكتىڭ ەكى جاعىمىزدان وراعىتىپ، جاۋدىڭ تۋ سىرتىنان قورشاۋعا كەتىپ بارا جاتقانى بايقالدى. ءبىز جاقىنداپ بارىپ، اتتاردى تۇيە سالا شەپ جايىپ جاتا قالدىق.
شولعىنشى بولىمشەنى باستاۋ باسىنا ءتۇسىرىپ الىپ قورشاعان ەكەن، ءالى اتقىلاسىپ جاتىر.
- ال، سويلەڭىز، -دەدىم ءبىرىنشى بولىپ مىلتىق تاستاعان شالعا، - جاڭاعى ۇيرەتكەنىمدى قاتتى داۋىستاپ سويلەڭىز!
- وي ازاماتتار، باتىرلار... اتپاڭدار، كىسىلەرىم، مىلتىق اتپاڭدار! -دەپ بارىلداي جونەلدى شالىم، - پۋليمەتتارى قۇرۋلى دەيمىن، اتپاڭدار... قورشاپ بولدى ءبىزدى، وق شىعارماڭدار... بۇلار - ءبىزدىڭ جاۋىمىز ەمەس، قاڭعىپ شولدە قالعان، قاسقىرعا جەم بولعان اۋىلدارىمىزدى قورعاپ، سۋسىنداتىپ، ەلگە قايتارىپ كەلە جاتقان قۇتقارۋشى كەرۋەن ەكەن. اتپاڭدار، مىلتىق اتپاڭدار، جازىم قىلماڭدار، كىسىلەرىم...
- قاپ، مىنا كارى ءيتتىڭ قىلعى-اي! - دەپ قالدى جاۋدىڭ ءبىرى، - قولعا تۇسكەن سوڭ يت بولىپ ءۇرىپ تۇرعانى عوي، قاراشى، بەسەۋى قاتار تۇر، اتىپ تاستاڭدارشى وزدەرىن!
بۇل الدە قانداي ءبىر تانىس داۋىس بولىپ ەستىلدى ماعان.
- اتساڭدار وزدەرىڭ قىرىلاسىڭدار، -دەپ مەن زەكىدىم، - وسى جاتقاندارىڭ ون بەس-جيىرما شاقتى عانا ادامسىڭدار. اجال شاقىرماڭدار وزدەرىڭە! بالا-شاعانى امان كورۋلەرىڭ كەرەك شىعار؟...
ارجاقتارىنان وراپ كەلىپ جەتكەن ءبىزدىڭ جاۋىنگەرلەردىڭ اۆتوماتتارى ەكى-ءۇش جەردەن تىرىلداپ قويا بەردى وسى ساتتە. مەن كوتەرىلە ايقايلادىم:
- اتپاڭدار، اتىسپاڭدار! ەكى جاق تا وق شىعارماسىن!
وكپە تۇستاعى ءبىزدىڭ ءبىر اۆتومات ەسەلەپ تاعى ساقىلداتىپ قويا بەرگەن سوڭ قاسىمداعى جاۋىنگەرگە بۇيىرىپ، ءۇش تال وت وقتى سول تۇستان اسىرا جىبەرتتىم، مايداندى جارقىلداتىپ كورسەتە زۋلادى. «قۇداي» قاراڭعىشىلىقتا اتىستىرىپ، ات قاعىستىرىپ قويعان «قۇيىرشىق» پەن «شارقيلار» جاقىنداسا، تاياۋ-تاياۋ جاتقان ەكەن. جىم-جىرت تىنا قالدى.
ارالارىن كۇبىر-سىبىر كەۋلەگەن باندىلار مىلتىقتارىن تاستاپ، قول كوتەرە شۇبادى دا، مەنىڭ الدىما كەلىپ ءتىزىلدى.
بوزارىپ تاڭ ءبىلىندى. تۇتقىندارعا ماۋزەرىن جالاڭاشتاي جەتكەن ۇسەندى شتاپ باستىعى مەن ۆزۆود كومانديرلەرىنىڭ كومەگىندە ارەڭ توقتاتىپ، الدىمەن ءوز جاۋىنگەرلەرىمىزدى تۇگەندەتتىم. كەرۋەن ماڭىنداعىلاردى قوسا ەسەپتەگەندە بەس جاۋىنگەر قازا بولىپ، تورتەۋى جارالانىپتى. قازا بولعانداردىڭ ۇشەۋىن كەرۋەننىڭ وڭ ءبۇيىرى مەن ارتىنان تۇتقيىل تيگەن جاۋ توسقاۋىلشىلارى اتىپتى دا، ەكەۋىنە باستاۋدا قورشالعاندا وق ءتيىپتى. جارالانعانداردىڭ ۇشەۋى تاعى دا وسى قورشالعانداردان. جەڭىل جارالانعان ەكەن، اتىستان توقتاماي قورعانىپتى. اۋىر جارالانعان ءتورتىنشى «قىران» كومانديرىمىزدىڭ اۆتوماتىنان جارالانعانىن، اياعىنا ەكى جەردەن وق تيگەنىن ءوزى ايتتى.
ۇسەن وسىنى ەستىگەن سوڭ عانا باسەڭسىدى. توقتاماي اتىلعان سوڭعى اۆتومات وسى «تاقسىردىكى» بولىپ شىقتى. جاۋ قورشاۋىندا جاتقان ءوز جاۋىنگەرىنىڭ اياعىنا ەكى جەردەن سوندا تيگەن ەكەن.
روتا جاۋىنگەرلەرىنەن وسى جايتتەردى جازىپ الىپ، كۇزەت استىندا وتىرعان تۇتقىنداردىڭ الدىنا كەلگەنىمدە جەرگە جارىق ءتۇسىپ، توڭىرەك تولىق ايقىندالىپ ەدى.
- جالپى نەشەۋ ەدىڭدەر، باستىقتارىڭ كىم؟
- جالپى وتىز ەكى قۇيىرشىقپىز، - دەدى الگى ءوزىم سويلەتكەن شال، - باستىعىمىز انە، اتى - بەردىبەك. ەي باتىر، ءوزىڭ... سويلەسەڭشى، ءبارىن مەن بىلە بەرمەيمىن عوي؟
باتىر اتالعان ورتا جاستى، شوقشا ساقال ءسال تۇقىرىڭقىراپ، قوزعالا كۇرسىندى:
- ايتەۋىر، وسى باستاۋ باسىنا... توسقاۋىلعا باستىق بولىپ... جول باستاپ كەلگەنىمە بولا باتىر اتالعانىم عوي... ايتپەسە، ۇكىمەتىمىزدىڭ ساياسىندا عانا تەپەرىشتەن ارەڭ قۇتىلىپ، ەندى عانا جارىق كورىپ، تىنىشتىق تاپقان اۋىل ادامى ەدىك، قۇداي وسىلاي ەتتى، -دەپ الىپ كىدىردى، مەن دە كۇرسىندىم بۇل سوزىنە. ءبار تۇتقىن جۇزىمە تەلمىرە قاراپ، كەڭشىلىك دامەتىپ وتىرعانداي، توبەسى وقتان ۇيتىلگەن جالاڭ اق باسىمدى ءبىر يزەپ كۇرسىنۋىمنەن وزدەرىنە زور جىلۋ-راحىم كۇتكەن سياقتى، - مىنا اقساقال دۇرىس ايتتى، جالپى وتىز ەكى كىسى بولاتىنبىز، -دەپ ەسەلەدى باستىعى، - ون ءۇش شولعىنشىڭىز جەلە جورتىپ شىعا كەلگەنىن الىستان كورىپ جاسىرىندىق. اتتارىمىز مىنا سىرت جاقتاعى ويپاتتا شىدەر تۇساۋمەن جۇرگەن، كورىنبەپتى. شولعىنشىلارىڭىز سۋعا كەلە باس قويعاندا قورشاي اتقىلادىق. ولار دا ساتىرلاتىپ، جۋىردا بەرىلمەۋگە بەكىنگەن سوڭ سىزدەردى بوگەي تۇرۋعا ون بەس كىسى توسقاۋىلشى جىبەرگەنبىز. مىنا بەسەۋىن قولعا تۇسىرىپسىزدەر، ونى ءالى قايتپادى. ءولدى مە، قاشىپ كەتتى مە، بىلمەدىك.
- ولگەنىڭدى... ءبىزدىڭ كەرۋەننەن ءالى دامەلەنىپ ءجۇر ەكەن عوي؟ - دەپ ۇسەن زىركىلدەي جونەلدى، - ەي، ىبىراي، بار، قىرىپ تاستاپ كەلىڭدەر، ول جەردەگىلەرگە ايت وسى بۇيرىعىمدى. تۇتقىننىڭ كەرەگى جوق بىزگە، ءتىرى ۇستاۋشى بولماڭدار! بۇل ءيتتىڭ بالالارى، وزدەرى اتقاندى بىلاي قويعاندا، ءوزىمىزدى وزىمىزگە اتقىزبادى ما؟ توقتات پوليترۋك، ءسوزدى مىنا پۋليمەتقا بەر!
ءوز قۇدىرەتىن كورسەتكىسى كەلە اقىرعان ايبىندى سارى الا كومانديردىڭ بۇل سوزىنەن تۇتقىندار تۇگەل قالتىرادى. مەن دە ساقىلداعان قاتال داۋىسپەن سويلەدىم:
- سىزدەر قازىر ءبىزدىڭ ەمەس، قولباسشى ۋاليلەرىڭىز دالەلقاننىڭ الدىنداسىزدار. سول كىسىنىڭ قامقورلىق بۇيرىعىمەن ءتىرى وتىرسىزدار. سوعىس توقتاعان سوڭ قورقۋ دا، قورقىتۋ دا قاتە! ال «باتىر»، سويلەي بەرىڭىز!
- ءسويتىپ، وسى بۇلاق باسىندا قالعانىمىز ون جەتى ەدىك، ۇشەۋى وققا ۇشتى. مىنا بەسەۋىمەن ون توعىز بولىپ الدىلارىڭىزدا وتىرمىز. مۇنىڭ دا ەكەۋى جارالى، ارەڭ وتىر. الساڭىزدار مىنە باس، جازدىق-جاڭىلدىق، كىسى ولتىرىستىك...
جارالى ەكەۋىن ءوز جارالىلارىمىزبەن قوسا ەمدەۋدى روتا سانيتارىنا تاپسىردىم دا، قايتا سويلەدىم:
- سوعىس دەگەن ءولتىرىسۋ دەگەن ءسوز. مۇندايدا قارسىسىنداعى جاۋعا وق اتپاعان جاۋىنگەر جازالانادى، بۇل - سوعىس زاڭى. سوندىقتان، سوعىستا اتىسقا ءتۇسىپ كىسى ولتىرگەن جاۋىنگەر جايشىلىقتاعى كىسى ولتىرۋشىمەن تەڭ جازالانبايدى. ەندى بىزدەن ولگەن، جارالانعان جاۋىنگەرلەردى اتقان كىم-كىمدەر ەكەنىن ايتىپ بەرىڭدەر! اتۋشىنىڭ ءوزى «مەن» دەپ شىقسا ءتىپتى جاقسى. وتىرىك ايتۋدان عانا قورقىڭىزدار!
باستاۋ باسىندا قازا بولعان ەكى جاۋىنگەرگە قۇنىكەر ەكى باندى وزدىكتەرىنەن قول كوتەرىپ تۇرەگەلدى دە، جارالانعانداردى اتۋشى ەكى باندى تالقىمەن انىقتالدى. ارتتاعىلارىمىز ىبىراي ۆزۆودى دا قايتىپ كەلىپ، ون باندىنىڭ تابىلعاندىعىن ايتتى.
جايباراقات جايناپ كۇن شىقتى.
- تورتەۋىڭ بىلاي شىق! -دەپ ۇسەن ماۋزەرىن تاعى دا سۋىرا تۇرەگەلدى. ءتورت جاۋ قالتىراي-تانتىرەكتەي شىعىپ تىزىلە باستادى.
- كوماندير جولداس، تورتەۋىن اتامىز با؟ -دەپ، التى اتاردى مەن دە سۋىرىپ، الدىنا تۇرا قالدىم، - ۇكىمنىڭ ءادىل بولۋى شارت، وفيتسەرلەردى جيىپ تالقىلايىق.
ءجۇزىم سۋىنىپ كەتكەن سياقتى، التى اتارىم مەن وزىمە كەزەك قارادى كوماندير. شتاپ باستىعى ارامىزعا تۇرا قالدى.
- نە كەرەك ساعان، انىقتالىپ بولمادى ما؟ -دەپ زەكىدى ۇسەن.
- انىقتالماعانى ءالى كوپ، - دەي سالا روتا وفيتسەرلەرىن تۇگەل شاقىردىم. ولار كەلىپ تىزىلە قالعاندا قايتا سۇرادىم كومانديرىمنەن، - ادام اتقانداردىڭ ءبارىن اتايىق پا؟!
- مەنەن بۇيرىق ءبارى اتىلسىن!
- مىنا تورتەۋىن اتپاي بولماس، جولداس پوليترۋك!
- ويتپەي جاۋىنگەرلەر كەگى قايتپايدى! -دەسىپ وفيتسەرلەر كومانديرىنىڭ بۇيرىعىن جاقتاي بەردى.
- ولاي بولسا، كوماندير بۇيرىعىن ورىنداۋشى مەن بولايىن، -دەپ جىميدىم مەن، - جاۋىنگەر ادىلقاندى ەكى جەرىنەن اتۋشىنى قوسىڭدار انا تورتەۋىنە! باندى مەرگەندەر قارسى اتىسقان جاۋلارىن اتسا، بۇل مەرگەن ءوزىنىڭ بۇيرىعىن ورىنداپ جاتقان ءوز جاۋىنگەرلەرىن اتتى. قايسىسىنىڭ كۇناسى اۋىر؟! روتا كومانديرى كاپيتان ۇسەننىڭ بۇيرىعى بويىنشا ادام اتقان بەسەۋىنىڭ «ءبارى اتىلسىن!...» قوسىڭدار اناۋ تورتەۋىنە!
- ناعىز ادىلدىك وسى، -دەپ كۇلكىشى ىبىراي باستادى دا، وفيتسەرلەر دۋ كۇلدى، سازارىپ تۇرىپ قالعان كومانديردەن بۇيرىعىن قايتارىپ الۋدى وتىنە كۇلىستى. ماعان كوز قيىعىمەن سۋىق قاراپ، مىرس ەتە ءتۇستى ۇسەن. ماۋزەرىن قابىنا تىعا سالا ءجۇرىپ كەتكەندە، مەن دە التى اتاردى تىعا سالىپ، قاتارلاسا اياڭدادىم. ىشتەگى اشۋى كەرنەپ، مىعىم دەنەسىنە سيماي كەلە جاتقانداي، دوڭەس مۇرنىنان دەمىن ءجيى الدى.
- كوماندير جولداس، ماعان اشۋلانىپ كەلەسىز بە، قانداي جامانشىلىعىم بولسا دا ايتىڭىزشى قانە، جۋىنىپ تازارايىن.
- اسا ادەپسىزدىك ىستەپ قوياتىنىڭ بولماسا، جاقسى ازاماتسىڭ عوي، نە كەرەك سۇراپ، جۋىپ-شايىپ...
- دۇرىس، ادەبىمدى ادىلەتكە قۇربان ەتە سالاتىن مىنەزىم بار ەكەنى راس، ول ءۇشىن ارقانداي جازاعا دايىنمىن... ءسىز وسى ساپاردا ادەپسىزدىكتى بىلاي قويىپ، بۇكىل ادامگەرشىلىك اتاۋىنا مىلتىق كەزەنىپ كەلەسىز، جاۋدى دا، دوستى دا اتپاق بولاسىز، جارالانعان جاۋىنگەرلەرىمىزدىڭ تورتتەن ءبىرىن ءوزىڭىز اتتىڭىز، كوپ جاۋعا شابۋىل جاساۋعا از ادام جىبەرىپ، روتا پوليترۋگىن دە مەرت ەتە جازدادىڭىز، التى تۇيە مەن ءوزىڭىزدى قورعاۋعا روتانى تۇگەل ءيىردىڭىز، روتاڭىزعا ءدوپ كەلگەن وتىز شاقتى عانا باندىعا بولا قاتەردەن قۇتقارۋ بەلگىسىن بەرىپ، جاۋىنگەرلىك مىندەتتەگى قاناتتاس روتانى كومەككە شاقىردىڭىز. ولار كەلە قالسا ءوز مىندەتتەرىنىڭ ساتسىزدىككە ۇشىراعانى ءۇشىن سىزبەن ەسەپتەسكەن بولار ەدى... ءبىر مينۋت توسا تۇرىڭىز... سويلەپ بولايىن... سوعىستا كوماندير بۇيرىعى زاڭ ەسەپتەلەدى، سولاي ەمەس پە؟ جوعارى قولباسشىلىقتىڭ بۇيرىعىن ورىنداۋىما ۇزدىكسىز قارسى شىققان، ءتىپتى ءوزىڭىزدىڭ ءدال جاڭاعى بۇيرىعىڭىزدى دا ورىنداتپاي قويعان ءسىزدىڭ الدىڭىزدا ادەپ ساقتاسام، زاڭعا قارسىلىق بولماي ما؟ وسىلاردى ويلاساڭىز، مەنىڭ «ادەپسىزدىگىمە» كەشىرىم ەتەسىز دەپ سەنەمىن. ەندى مىنا تۇتقىنداردى جوعارىعا جولدايتىن ماتەريال دايىندايىن، ماسەلەلەرىن سوعىس كوميسسياسى شەشەدى.
روتا كومانديرى سۋ باسىندا وتىرىپ قالدى دا، مەن اياڭداپ تۇتقىندار الدىنا باردىم. ادام اتقان تورتەۋ اتىلۋ ۋاقىتىن توسىپ ءالى دىردەكتەپ تۇر. اتى-جوندەرى مەن قىلمىستارىن انىقتاپ جازىپ الدىم دا، سەرىكتەرىنە قوسىلىپ وتىرۋعا بۇيىردىم. كۇرسىنىسە تاراپ بارىپ، ءوزدى-ءوز ورىندارىنا سىلق-سىلق ءتۇستى. راحىمەت جاۋدىرا كۇڭگىرلەستى كوپشىلىك تۇتقىن. نىساناعا مەنىڭ باسىمدى الىپ، توبە شاشىمدى ۇيتكەن «بەلسەندى» شالىم ورنىنان ىرشىپ تۇردى:
- شىققىر كوزىم وسىنداي ازاماتتىڭ باسىن دا كوزدەپتى-اۋ!... سەنى اتقان مەن ەدىم، شىراعىم، وشىرە سالشى وسى سۋالعانىمدى، ەكى دۇنيەدە وبالىم جوق. اتا سال مەنى، وكىنىشىم تارقاسىن، - دەپ سوڭعى سوزىنە كەلگەندە ايقايلاي ءوتىندى.
- وتىرڭىز، قولعا تۇسكەن ادامدى اتۋ ۇقىعى جوق بىزدە جانە الدىمەن بەرىلدىڭىز، وتىرىڭىز... وتىرىڭىز! - دەپ اقىرا بۇيىردىم.
ەندى ءبارىنىڭ اتى-ءجونىن، مەكەنىن، ۇلتىن، جاسىن، اۋقاتىن، قولعا ءتۇسۋ پوزيتسياسىن، ءوزى تاپسىرعان قىلمىستارىن تۇگەل قوسىپ تولىقتاپ تىزىمدەۋگە كىرىسىپ ەدىم، ەڭ سوڭىندا «ءسابيت» دەيتىن بىرەۋدىڭ اتى شىعا كەلدى. بۇعا وتىرىپتى ءوزى. تىم باسەڭ ۇنمەن اتادى اتىن. مۇرت قويىپ، شوشاق تىماق كيگەننەن باسقا پارقى جوق ساباقتاسىم - «ءۇنسىز كۇرەڭنىڭ» ءدال ءوزى. گومينداڭعا تىڭشى بولىپ، ساباقتاستارىن ىشتەن جەي كەلە قورىققانىنان ماعان دا «تىڭشى» بولىپ ەدى عوي؟!
- قاي ءسابيتسىڭ؟ -دەي ەلەڭدەي تۇرەگەلدىم، - «ءۇنسىز كۇرەڭ»، «بۇقپا» ءسابيتپىسىڭ ەي؟ باسە... تاڭعا جاقىن مىنا شال اتىسپاي بەرىلۋگە شاقىرعاندا، «قولعا تۇسكەن سوڭ يت بولىپ ءۇرىپ تۇرعانى عوي، اتىپ تاستاڭدارشى وزدەرىن» دەپ كىجىنگەن تانىس ءۇن سەنىكى بولدى عوي؟ قالاي، امان-ەسەن ءجۇرمىسىڭ، ساباقتاس؟ تۇر ورنىڭنان! ەكى قۇيرىقتى سايقال تىڭشى، شىق بىلاي!...
قانشالىق كارلى داۋىسپەن اقىرسام دا ءسابيت كۇلىمسىرەپ، بەيعامسي تۇرەگەلىپ، شەتكە شىعا تىكتەلدى، ۇرىمجىدەگى جاسىرىن ۇيىمنىڭ سوڭعى كەزەڭىندە ماعان ىستەپ بەرگەن قىزمەتىن مەدەۋ ەتكەندەي، مەنەن ارتىقشا قاتالدىق كۇتپەيتىن بەيعامسۋ ەدى بۇل.
- تۋعان ەلىڭە، ءوز ساباقتاستارىڭا ىستەگەن قاسكۇنەمدىكتەرىڭنەن اينىعان سول ۋاعداڭمەن تۇرساڭ ەدى عوي، اتتەگەنە! -دەپ كەي قارادىم جۇزىنە، - ەكى جىلدىڭ ىشىندە-اق سول وڭباعان قالپىڭا قايتىپ كەلىپسىڭ-اۋ گومينداڭنىڭ كۇشىگى!... ەندى قالاي سەنۋگە بولار ساعان؟ حالىققا عانا ەمەس، ءوز انتىڭا دا وپاسىزدىق ىستەگەندە كىمگە وپا بەرمەكسىڭ؟!
باستاۋ جاققا جالت قاراسام، وفيتسەرلەر مەن ۇسەن كەلىپ، جەلكەمنەن قاراپ تۇر ەكەن. سولاي قايرىلىپ، چەس بەرە باياندادىم:
- جولداس كوماندير، گومينداڭ تىڭشىسى، توڭكەرىسكە ەكىنشى رەت قارسى قيمىل كورسەتكەن ەكى ءجۇزدى وپاسىز، توڭمويىن ساتقىنعا وسى مايداندا، وسى ايعاق الدىندا ءولىم جازاسى بەرىلۋىن تالاپ ەتەمىن! تۇندەگى قورشاۋىمىزدا قول كوتەرۋگە شاقىرۋشى سەرىكتەرىن اتۋعا بۇيىرعان وسى!
بۇل تالابىمدى ەستي سالا شار ەتە ءتۇستى ءسابيت، ۇسەننىڭ ماۋزەرى شاڭق ەتە ءتۇستى...
- سەندەرگە بەرەر ساباعىمىز وسى عانا، - دەدىم مەن تۇتقىندارعا، - كوتەرگەن وسى قولدارىڭمەن ەكىنشى رەت مىلتىق كەزەنسەڭدەر مىنا ءسابيتتىڭ ارتىنان كەتەسىڭدەر. جەرلەرىڭە امان قايتارامىز، امان جەتۋ-جەتپەۋ وزدەرىڭنەن. ايداۋشىلارعا باعىنۋ شارت!
ولگەندەرىمىزدى ازا جيىنىمەن جانازا شىعارتىپ جەرلەدىك، باندىلاردىڭ دا بۇل عۇرپىنا رۇقسات اپەردىم.
قاناتتاس روتادان ۇسەننىڭ سۇراعان كومەگى ساسكەدە، جۇمىس اياقتاي باستاعان كەزدە جەتتى. وزدەرىن ەلۋ نەشە باندى ءتۇن بويى قورشاپ، تاڭ بوزارعاندا قۋىلعان سوڭ عانا ءبىر ۆزۆودىن ارەڭ جىبەرىپتى. جاۋدان جيىرما شاقتى جاۋىنگەرى شىعىندالعان ەكەن. كومەككە كەلگەن ۆزۆودتىڭ كومانديرىنەن راپورت قابىلداعان ۇسەن ماعان قاراپ كوزىن قىسىپ-قىسىپ جىبەردى. «ءبىزدىڭ جاۋدىڭ سانىن ايتىپ قويۋدان ساقتان» دەگەنى ەدى.
- پو، وسىنشالىق ەرتە كەلگەندەرىڭ-اي! -دەپ ۇسەن ەندى كومەكشىلەردى كەكەتكەندە ىبىراي قارقىلداي كۇلدى. ەلەڭدەي سۇرادى كومەكشى پورۋچيك:
- سىزدەرمەن سوعىسقان قانشا جاۋ ەكەن؟... قولعا جيىرما شاقتىسىن تۇسىرگەنسىزدەر مە، قالاي؟!
- نەگىزگى كوپشىلىگى وسى، - دەپ وزىنە ەستىرتپەي، ادەيى كۇڭكىلدەگەن ىبىرايعا «تاقسىر» كاپيتانى ادىرايا قاراپ، زەكىرىپ جىبەرىپ قايىردى جاۋابىن:
- كەت، بار دا جۋىن!... ءبىزدى تولىق قۇرالدانعان ءجۇز جيىرما شاقتى قاماعان. جيىرما ەكىسىن الىپ قالدىم، قالعانى توز-توز بولىپ جوعالدى.
- ءبىزدىڭ وڭ جاعىمىزدا وتىز باندىمەن سوعىسقان ءبىر «قىران روتا» الپىس باندى قاماعان روتادان شۇعىل كومەك سۇراپتى، - دەپ ىبىراي كەتىپ بارا جاتىپ قارقىلداي كۇلدى. باستاۋعا جەتە ايقايلادى سونان سوڭ، - كەلىڭدەر روتا، ۆزۆود كومانديرلەرى! سۇيىكتى پوليترۋكتىڭ باسى امان قالعانىنا توي جاسايمىن!...
ول ساقتاپ كەلە جاتقان ءبىر بوتەلكە اق اراعىن كومەككە كەلگەن ۆزۆود كومانديرى مەن جەتى ادامنىڭ شوڭكەسىنە ءبولىپ قۇيدى. مەنىڭ ەڭبەگىمدى جەر-سۋعا سيعىزباي ماقتاپ الدى دا، ءوز ىدىسىن «جاساسىنمەن» باسىنان اسىرا كوتەرىپ جىبەرىپ قاعىپ سالدى. جەرلەسىنىڭ بۇل توستىنان «باتىر» كوماندير تومسىرايىپ ۇلپەرشەكتەي تالاۋراي قالىپ ەدى. ماقتانشاق ادامعا كۇنشىلدىك قوسىلا بىتەتىندىگىن وسى شىرايدان انىقتاپ، باسەڭدەتۋگە مەن تىرىستىم:
- مەندە بۇل ايتقانداي زور قابىلەت بولسا، وسى شايقاستا روتامىزدان مۇنشالىق شىعىن شىعار ما ەدى؟ داڭق قۇربان بولعان، جارالانعان جولداستارعا، جالپى جاۋىنگەرلەرىمىزگە، سونان سوڭ «باتىر» كومانديرىمىزگە ءتان، -دەپ كوتەردىم شوڭكەمدى.
ۇسەننىڭ سىزداعان قارنى ەندى ءسال بوساعانداي، ىرعالىپ قويدى. كۇنشىلدىگىن بايقاتپاۋ ءۇشىن مەنى ءوزى دە كوپشىكتەي سالعىسى كەلگەن سياقتى:
- كونۆوي مۇرات، اكەل مەنىڭ باكالاشكامدى، الگى ءبىر بوتەلكە كونياكتى دە اكەل! «تەنتەكتىڭ ءبىر اياعى سەگىز، ءبىر اياعى توعىز» دەگەن، ىبىرايدىڭ بۇل نيەتى دەگەن جەرىمنەن شىقتى، پوليترۋگىم دە باتىر شىقتى بۇگىن، تويلاعانىمىز دۇرىس! باتىرىم، امان قالعانىڭ ءۇشىن ىشەلىك بۇگىن!
- ءسىز تۇرعاندا ماعان باتىرلىق قايدا؟ -دەگەنىمدە سىر بىلمەيتىن قوناقتان باسقاسى تۇگەل كۇلدى، - باسىمنان ماساشا ىزىلداپ وتكەن ءبىر عانا وقتان توبە قۇيقام ءالى شىمىرلاپ ءجۇر، مەنەن قانداي باتىر شىقپاق؟ ءسىزدىڭ «باتىرلىقتان» ءتىپتى شوشىدىم، ويپىر-اي، كوزسىز ەر ەكەنسىز-اۋ!
- ءوزىم ولسەم دە ايتەۋىر كەرۋەندى بەرمەۋگە تىرىسقانىم عوي، - دەپ باتىرلىققا ءبىر ساڭلاۋ تابا قويعانداي ۇمتىلا تۇسكەن «تاقسىرىن» ىبىراي پورۋچيك تاعى ءبىر ءىلىپ تاستادى:
- تۇيەدەن قورعان جاساپ الا قويىپ، ءۇش راكەتا ۇشىرعاندا مەن دە شوشىدىم. «قورىقساڭدار ماڭايىما جات» دەگەندەي روتانى تاپجىلدىرماي يىرۋدەن ۇلكەن باتىرلىق بار ما؟
- ەي، سەن دالبىرلاماشى ەندى! -دەپ ۇسەن ىبىرايعا تۇيىلە قاراپ قويدى دا، مەن ءۇشىن توست كوتەرۋ سوزىنە كىرىستى:
- الدىنا كەلە قالعان جاۋىن اتۋدان قورقاتىن بۇل جىگىت بۇگىن ەلەۋلى ەرلىك كورسەتتى. روتامىزعا قوسىلعانىنا ءبىر اي بولىپ قالدى. بۇل - ءبىزدىڭ روتامىزدىڭ جاۋىنگەرلىك تۇرمىسىنىڭ، سوعىس تاربيەسىنىڭ شىنىقتىرۋى، قانە، بيعابىلدىڭ باسىنىڭ امان قالۋىنا، ءومىرىنىڭ ۇزىن بولۋىنا كومانديرى ارناپ قۇيعان اراقتى ءبارىمىز ءبىر-اق كوتەرەلىك!
- «بۇل جىگىت» دەمەي «پوليترۋك جولداس» دەسەڭىز، «روتامىزدىڭ جانى بولدى» دەپ انىقتاساڭىز عانا ىشەمىز! -دەپ ىبىراي ەرلەنگەنىن تولىق كورسەتە، كوتەرىلە سويلەپ قالدى. اراقتى دا، ءسوزدى دە توقتاتۋ ءۇشىن مەن سويلەدىم:
- جولداستار، توستتى ماعان ارناۋلارىڭىزعا ۇلكەن راحىمەت! باتىرلىققا تالاسار جايىم جوق، ومىرگە تالاسار جايىم بولدى. وسى توستى ءدال وسى جەردە اراق ىشپەۋ ءۇشىن عانا كوتەرەلىك. بۇل - قاتەرلى باستاۋ. بۇل - جاۋ توسىن تيەتىن جاۋ، اراق - قاتەرلى جەردە قاتىرا ۇيىقتاتاتىن جاۋ، كەلىڭدەر، وسى ساپاردان قايتقانشا ىشپەۋ ءۇشىن ىشەلىك!
وفيتسەرلەر دۋ كۇلىستى دە، بىردەي كوتەرىسىپ تاستاپ ءوز ورىندارىنا تارادى. ءوزىمىزدىڭ ءۇش مىقتى جاۋىنگەرگە تۇتقىنداردى ايداتىپ، كومەككە كەلگەن ۆزۆودپەن بىرگە جونەلتتىك.
كەزەگى جەتكەن ءبىر ۇيقىعا جاتا قالىپ ەدىم، ۇسەننىڭ زىركىلدەگەن بۇيرىقتارى وياتتى. ءتۇس اۋىپ كۇن ەڭىسكە تارتىپتى، شىڭگىلگە قايتۋعا باتاليون شتابىنان بۇيرىق كەلگەن ەكەن، زىركىل تەز جونەلۋدىڭ زىركىلى بولىپ شىقتى.
بايتىككە جاقىنداعاندىعىمىزدى، بۇدان بىلاي يەندە قالعان بوسقىن كوش ەمەس، ىڭعاي قۇرالدى جاۋ قارسى الاتىنىن ءبىلىپ شاقىرتىپتى، روتانىڭ ءومىر تالابى شۇعىل اتتاندىردى.
* * *
ادىلەتتى تەرگەۋشىم، وزىڭىزگە پايداسىز بىرەر ادام ءولتىرۋىمدى ءسىز ءونىمدى قىلمىس دەپ، ارينە، ەسكەرە قويمايسىز، كۇندەلىكتى تۇرمىسىڭىزدا تەمەكىنىڭ تۇقىلى قاي جەردە قالماعان. بىراق ءسىزدىڭ قولعانات ءۇشىن تاڭدايتىنىڭىز وسى «ءۇنسىز كۇرەڭ» ءسابيت تۇلعالاس حايۋاندار عوي. مۇنداي اسا باعالى حايۋاندى اتقىزۋشىنى اينالايىن دەي قويماسسىز.
بۇل تاراۋدا ءومىر سۇرۋگە، ءتىرى قالۋعا قانشالىق تىرىساتىنىم، ياعني ەڭ زور قىلمىسىم اشكەرەلەندى: ات قابىرعاسىنا جابىسۋىم دا، قالپاعىم ۇشىپ تۇسىسىمەن وق تيگەندەي ۇشىپ ءتۇسۋىم دە كوپە-كورنەۋ ءتىرى قالۋ ءۇشىن تىربانۋ ەمەي نەمەنە؟ جاساي تۇسۋگە، ياعني قىلمىس وتكىزە تۇسۋگە بۇلاي ورشەلەنە تالاپتانۋدان زور قىلمىس بار ما؟
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
