ەستەرىڭىزدە بولسا، بىلتىرعى جىلدىڭ ناۋرىز ايى جاپون حالقى ءۇشىن ەستەن كەتپەس قارالى كۇن بولدى. توعىز بالدىق جەر سىلكىنىسىنەن 11 مىڭ ادام قازا تاۋىپ، 27 مىڭ ادام ءىز-ءتۇسسىز جوعالعان-دى. قارالى قايعىنى  جاپون حالقى جاپپاي بىرگە  بىر جاعادان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ سابىرلىقپەن كوتەرە ءبىلدى. ولاردىڭ بيىك رۋحتارىنا سول كەزدە بارشا الەم تاڭ بولدى. جەر سىلكىنىسىنەن «فۋكۋسيما-1» اتوم ەلەكتر ستانتسياسىنىڭ باسقارۋ مەحانيزمى ىستەن شىعىپ،  جارىلىس بولىپ، ۇلكەن ەكولوگيالىق اپاتقا ۇلاسقان ەدى. ايماققا زالالىن ءتيدىرىپ جاتقان اەس-ءتى توقتاتۋ ءۇشىن مەملەكەتكە جانكەشتىلەر كەرەك بولدى. اەس-كە كىرگەن ادام ءارى كەتسە 3 اي عانا ءومىر سۇرەتىنىن ماماندار ەسكەرتتى. الايدا، ءوز ەلى ءۇشىن ءولىم قۇشۋعا دايىن جاپون پاتريوتتارى مىڭداپ، ءتىپتى ون مىڭداپ تابىلدى. ءار ايماقتان توپ-توپ بولىپ كەلگەن جاپوننىڭ ەرجۇرەك ازاماتتارى ەلدى قاۋىپتى ەكولوگيالىق اپاتتان قۇتقارۋ ءۇشىن ءوز جانىن پيدا ەتۋگە ءازىر ەكەندىكتەرىن ايتتى. ەل ءۇشىن ءولىم قۇشۋعا ۇمىتكەرلەردىڭ سانىنىڭ بۇلاي كوپ بولۋىن ەشكىم كۇتپەگەن ەدى. اقىرى ءوز ەركىمەن ءبىر توپ جانكەشتىلەر ولىمگە اتتاندى. جەر ءجۇزىن تاڭ قالدىرعان بۇل كاميكادزەلەر اەس-ءتى توقتاتىپ، ايماق حالقىن اپاتتان قۇتقارىپ، ۇلكەن ەرلىكپەن قازا تاپتى. سامۋرايلاردى سوڭعى ساپارعا شىعارىپ سالۋ ۇلگىسىندە جاپون حالقى بۇل جانكەشتىلەردى دە ارعى دۇنيەگە اتتاندىردى. اتا-بابالارىنىڭ ءداستۇرىن جالعاستىرىپ، ءوزىن ولىمگە الىپ بارعان بۇل جانكەشتىلەرگە قاراپ كوزىنە جاس الماعان ادام قالمادى. جاپون حالقىنىڭ مۇنداي ءپاتريوتيزمى بۇكىل جەر جۇزىنە ۇلگى بولارلىق ونەگە ەدى. مۇنداي پاتريوت ازاماتتارى بار مەملەكەتتىڭ بولاشاعى قاشاندا كەمەلدى. مىنە، وسىنداي ەلدى عانا «ۇلى ەل» دەپ اتاۋعا بولادى. سونداي شاقتاردا ويىڭا ءوز ەلىڭنىڭ ازاماتتارى كەلەتىنى انىق. ەگەر، بىزدە وسىنداي اپات بولعان جاعدايدا، ەل ءۇشىن، حالىق ءۇشىن ءوزىن قۇربان ەتەتىن جانكەشتىلەر تابىلا ما؟ ءوز ەركىمەن ولىمگە باسىن تىگە الادى ما؟ بۇل سۇراقتى قويعاندا كەز كەلگەن قازاق ازاماتى ۇيالىپ قالاتىنى انىق. سەبەبى، بىزدە جاپونيا سياقتى ۇلتتىق تاربيەنى، قازاقي ءپاتريوتيزمدى ۇرپاقتىڭ بويىنا ءسىڭدىرىپ جاتقان جوقپىز.

مەملەكەتتىڭ العا جىلجۋى ءۇشىن، ەلدىڭ دامۋى ءۇشىن پاتريوت ازاماتتار كەرەك-اق. سەبەبى، ەلىم دەگەن ەرلەر بولسا عانا ەلدىڭ كوسەگەسى كوگەرەدى. ۇلتىن شىن سۇيەتىن ازاماتتار عانا ەلىنە ادال قىزمەت ەتە الادى. ەلىن شىن سۇيەتىن ازاماتتار عانا ونىڭ سالت-ءداستۇرىن، ادەت-عۇرپىن، بولمىسىن قۇرمەتتەي الادى. دەگەنمەن، بۇگىندە قازاق حالقى وسكەلەڭ ۇرپاعىن قالاي تاربيەلەپ جاتىر؟ مىنە، وسى سۇراق كەز كەلگەن كوكىرەگى وياۋ قازاقتىڭ جۇرەگىن اۋىرتاتىن ماسەلە. تالاي جىل قىزىل يمپەريانىڭ وتارىندا بولساق تا، تامىرىن قۇرت جالماعان قۇلدىق ساناعا كوندىكسەك تە، تاۋەلسىزدىك العاننان كەيىنگى جيىرما جىل ءبىزدىڭ ۇلتتىق تاربيەمىزدى تىكتەپ الۋ ءۇشىن، ۇلتتىق سانا-cەزىمىمىزدى نىعايتىپ الۋ ءۇشىن جەتەرلىك ۋاقىت ەدى. بىراق، بيلىك ۇلتتىق تاربيەگە قاتىستى، ۇلتشىلدىققا قاتىستى ءشوپ باسىن سىندىرمادى. ول تۋرالى اۋزىنا دا العان جوق. كەرىسىنشە، ايدالادا جاتقان اقش-قا ەلىكتەپ، كوپ ۇلتتى ساياساتتى قولدادى. «ءۇش تۇعىرلى ءتىل»، «قازاقستاندىق ۇلت» سياقتى قازاق ۇلتىن جويۋعا باعىتتالعان ساياساتتى جۇرگىزۋگە تىرىستى. ورىس تىلىندە كوپىرگەن حالىققا مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ قاجەتتىلىگىن تۋدىرۋدىڭ ورنىنا، اعىلشىنشا وقۋدى ۇسىندى. ناتيجەدە، ءار نارسەگە ءبىر جالتاقتاعان جاڭا، جاعىمپاز ۇرپاق قالىپتاستى. ەندەشە، جالتاقتاعان، جاعىمپاز حالىقتى ءوز ەلىنىڭ پاتريوتى دەپ ايتۋعا بولا ما؟ ولار ەلىمىزدىڭ باسىنا كۇن تۋسا جانىن پيدا ەتە الا ما؟ ارينە، بيلىك بۇل جاعىن ويلاماعان بولسا كەرەك.

پاتريوت ازاماتتاردى تاربيەلەۋدىڭ بىردەن-ءبىر جولى مەملەكەتتىك ءتىل ارقىلى ۇلتتىڭ بولمىسىن، سالت-داستۇرلەرىن، ءتالىم-تاربيەلەرىن جاس بالانىڭ بويىنا ءسىڭدىرۋ. سول ارقىلى قازاقتىڭ بار بولمىسىنا قۇرمەتپەن قاراتۋ. ال، بىزدە، قازاقستاندا بۇل ايتىپ جاتقانداردىڭ ءبىرى دە جوق. ەگەر جاپونيانىڭ تاربيەسىنە نازار اۋدارساڭىز، بالانى ون ءتورت جاسقا دەيىن تەك انا تىلىندە تاربيەلەيدى. ءتىپتى، شەتەلگە وقۋعا بارىپ، ديپلوممەن ورالعان ستۋدەنتتەردى ءوز ەلىنىڭ ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە قايتا وقىتادى. سەبەبى، شەتەلدەردە جىلداپ جۇرگەن ادام ءوز ەلىنىڭ بولمىسىن ۇمىتۋى مۇمكىن. ۇلتتىقتان ايىرىلعان ادام بولسا ءوز ەلىنىڭ پاتريوتى بولا المايدى. جاپونداردىڭ نەگىزگى ماقساتى دا سول: ۇرپاقتارىن ۇلتشىل ەتىپ تاربيەلەۋ. سول ارقىلى ۇلتتىق تاربيەلەرى جالعاسىپ وتىرادى. ال بىزدە قالاي؟ «بولاشاق» باعدارلاماسىمەن شەتەلگە وقۋعا كەتكەن ستۋدەنت سول جاقتا قالىپ كەتەدى. بولماسا ەلگە مۇلدە باسقا، ۇلتتىق بولمىستان جۇرداي ازامات بولىپ ورالادى. ولاردى باسىمىزعا شىعارىپ قىزمەتتىڭ ەڭ جوعارعى دارەجەسىن بەرىپ قويامىز. ال  ۇلتىنا مەنسىنبەي قارايتىن ادام ەشقاشان ەلى ءۇشىن ساپالى قىزمەت ەتە المايدى.

ءبىزدىڭ بيلىك كوبىنەسە اقش-قا ەلىكتەپ جاتادى.  بىراق، اقش پەن قازاقستان مۇلدە باسقا-باسقا مەملەكەتتەر. اقش-تا مەملەكەتتى ۇيىستىرۋشى ۇلت جوق. ولاردا بارلىق ۇلتتاردى قوسىپ كەلىپ ءبىر عانا اتاۋمەن اتايدى: ول-امەريكاندىقتار. ءبىز اقش-قا قاراعاندا جاپونيانى ۇلگى تۇتۋىمىز كەرەك. جاپوننان بىزدەر عانا ەمەس، بۇكىل الەم ۇيرەنەتىن ۇلگىلەر مول. وركەنيەت تىزگىنى مەن تەتىگىن قولىنا ۇستاعان باتىس، ءتىپتى اقش-تىڭ ءوزى جاپوندىقتاردان كوپ نارسەنى ۇيرەنۋگە ءماجبۇر. ول تەگىننەن تەگىن ەمەس. جاپونيادا قاۋىمداستىقتىڭ كوز تارتار ۇلگىسى دە، وزات تاجىريبەسى دە، دايەكتى جۇيەسى دە ۇيلەسىپ جاتقانى ءمالىم. كوز الدىڭا ەڭبەكقور، ۇيىمشىل، ۇلتشىل، كەرەك كەزىندە جۇدىرىقتاي جۇمىلا الاتىن جاپوندىقتار ەلەستەيدى. تابىسقا قول جەتكىزەتىن كەپىلدىكتەر كەزەگىمەن كوڭىلدەن شىعادى. جاپونيانىڭ تاريحىنا جۇگىنەتىن بولساق، دۇنيەجۇزىلىك ەكىنشى سوعىستىڭ بارىسىندا جاپونيا ۇلتتىق تابىسىنىڭ ۇشتەن بىرىنەن ايرىلدى. تەز ەسىن جيدى، جالتاقتاپ الاڭداماي، ەل بولىپ جۇرە اياعىنا تۇردى. سول قيىنشىلىققا قاراماي، تاريحي قىسقا كەزەڭدە الەمنىڭ الدىڭعى توبىنا قوسىلدى. جاپونيانىڭ ەرەكشەلىگى، وسىلايشا تەز ەسىن جيناپ الۋى قاۋىمداسىپ توپتاسقان سالتتا، ءوز ەلىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتە، ۇلتتىق مۇددەنى بيىك قۇرمەتتەۋشىلىكتە دەسەك، ءبارى دە شىندىق. رەسمي مالىمەتتەرگە سۇيەنسەك، الەمگە قول جايىپ، ۇرەيگە باتىپ، ارەكەتسىز قالعان جاپوندىقتاردى بايقامايمىز. وزدەرىنىڭ «ءبىر تۇتاس ەل» ەكەندىكتەرىن الەمگە مويىنداتۋدا. جاپون قوعامىنىڭ ۇيىمشىلدىعىنا، قاۋىمداستىقتاردىڭ ءبىر جۇدىرىقتاي تۇيىلگەنىنە، جاپوندىقتاردىڭ بايسالدى، بىرلەسكەن، تىندىرىمدى ارەكەتتەرىنە تەك قۇرمەتپەن قارايسىڭ. بۇدان قوعامدىق جانە ساياسي باسقارۋدى ۇلتتىق ۇلگىمەن ولشەگەنىمىز، پاتريوتتىق قۇلشىنىسپەن باعالاعانىمىز ءجون دەگەن توقتامعا كەلۋ كەرەك.

جاپوندار ۇلتتىق رۋحى جوعارى مەملەكەت. وزدەرىنىڭ ادەبيەتىن، مادەنيەتىن بارىنەن جوعارى قويادى. ءتىپتى، ولاردىڭ بيزنەسمەندەرى، ەكونوميستەرىنىڭ ءوزى بىزدەگىدەي ەمەس. ءار ۋاقىتتا ەلىنىڭ جازۋشىلارى مەن اقىندارىن قۇرمەتتەپ، ولارعا كومەك بەرىپ جاتادى. جاپونداردىڭ ۇلتتىق ونەرلەرى، ۇلتتىق ويىندارى ءالى كۇنگە بەلسەندى دارەجەدە حالىققا قىزمەت ەتەدى.  ۇلتتىق ويۋ-ورنەكتەرى بەينەلەنگەن تاۋارلاردى سىرتقا شىعارۋ ارقىلى ءوز ەلىنىڭ مادەنيەتىن ناسيحاتتاۋدا. ال بىزدە مادەنيەتىمىزدى شەتەل تۇگىلى ءوز ەلىمىزدە ناسيحاتتاۋعا بيلىك ءمان بەرمەي جاتقانى نازار اۋدارتادى. ءتىپتى، مادەنيەتتى بىلاي قويعاننىڭ وزىندە انا ءتىلىن بىلمەيتىن جاستاردى دۇرىس تاربيەلەي الماي جاتىرمىز. كورنەكتى ورىس جازۋشىسى ك.پاۋستوۆسكي: «انا ءتىلىن بىلمەۋ-ۇلتقا جاسالعان وپاسىزدىق» دەپ جازعانى بار. ەلىمىزدە ۇلت ءۇشىن ولىمگە باسىن تىگەر جانكەشتىلەر بىلاي تۇرسىن، ۇلتىنا وپاسىزدىق جاساپ جۇرگەن ازاماتتارىمىز قانشاما!

قازاق تەلەارنالارىنان ۇرپاقتى پاتريوتتىققا، ۇلتشىلدىققا تاربيەلەيتىن بىردە-ءبىر باعدارلاما تابا المايسىڭ. تەلەديداردى قوسساڭ بولدى ويىن-ساۋىق باعدارلامالاردان كوزىڭدى اشا المايسىڭ. ال جاپونداردا تەك قانا ۇلتشىلدىققا، پاتريوتتىققا تاربيەلەيتىن باعدارلامار كورسەتىلەدى. جيىرما جىل ىشىندە قازاقستاندا قازاق ءتىلىن بىلمەيتىنىمەن قويماي، ءوزىنىڭ قازاق بولىپ تۋعانىنا، ءوزىنىڭ ۇسقىنى ازياتتىق ەكەنىنە نامىستاناتىن، كەمسىنەتىن جاس بۇتاقتار پايدا بولدى. ماسقارا بولعانداي، ءالى كۇنگە دەيىن تولىق قازاق تىلىندەگى ءبىر تەلەارنانى ازەر جاسادىق، جيىرما جىلدا جيىرما تەلەارنا اشۋ كەرەك ەدى. يتالياندىق "رەنكو" كومپانياسىنىڭ پرەزيدەنتى رينالدو گاسپاريني مىرزانىڭ: "مەن الەمنىڭ 141 ەلىن ارالاعان جانمىن. سولاردىڭ ىشىندە ءوز مەملەكەتىندە وتىرىپ، ءوز تىلىندە ءومىر سۇرە الماي وتىرعان بەيشارا حالىقتى كوردىم، ول قازاق حالقى ەكەن" - دەگەن سياقتى سوزدەرگە قۇلاعىمىزدا ۇيرەنىپ قالدى. قازاقستانعا ىسساپارمەن، بولماسا ساياحاتتاپ كەلگەن كەز كەلگەن ادام بىزدەگى كەمشىلىكتەردى بەتكە ايتىپ كەتۋدە. ال وعان نازار اۋدارىپ جاتقان بيلىك جوق. ءتىپتى، تاڭ قالاسىڭ، مۇنداي سوزدەر كوكىرەگىندە نامىسى بار قازاقتىڭ شامىنا نەگە تيمەيدى؟!

تاريحىمىزعا كوز سالساق ەل ءۇشىن جان پيدا ەتەتىن جانكەشتى باتىرلار بولعان. سول جانكەشتى اتا-بابالارىمىزدىڭ ارقاسىندا وسىنشاما كولەمدى جەر بىزگە مۇراعا قالىپ وتىر. بىراق، وسى جەردى جانكەشتى دارەجەسىندە قورعايتىن ازاماتتار ءبىزدىڭ ەلدەن تابىلاتىنىنا كۇمانىم بار. سول ءۇشىن دە ازىرگە اللا بىزگە قيىن  كۇندەردى سالماي-اق قويسىن!!!

ايازبەكوۆ دىنمۇحامەد اناربەكۇلى

قازۇمۋ 2 كۋرس ستۋدەنتى

«اباي-اقپارات»