قاجىعۇمار شابدانۇلى. قىلمىس (جالعاسى)
V
1948-ءشى جىلعى جازدىڭ باسىندا مەكتەپ وقۋشىلارىنان الىنعان جىلدىق ەمتيحان وقىتۋشىلار ءۇشىن دە ۇلكەن سىن وتكەلى بولدى. ءار ساباقتان قويىلاتىن سۇراۋلار ايماقتىق وقۋ بولىمىنەن شىعارىلىپ ەدى، ەمتيحان كوميسسياسى باستىعىنىڭ قۇلىپتاۋى پورتفەلىنەن ءوزدى-ءوز ساعاتتارىندا شىعا-شىعا كەلىپ ساقىلداي بەردى. وقىتۋشىلاردىڭ وقۋشىلارعا قارا تاقتا شەتىندە تۇرىپ قانا تۇسىندىرۋدەن باسقا قۇقىعى تۇگەل شەكتەلگەن بولاتىن.
ءوزى «ەنەسىنىڭ» باۋىرىنان شىقپاي ۇرلاپ ەمىپ «وگىز» بولعان ماكەن مۇندايدا جاناستىرعىسى كەلمەگەنىمەن كىمىن جارىتپاق. قارا تاقتاعا جازىلعان سۇراۋلاردى ءتىپتى جوندەپ تۇسىندىرە دە المادى، ءۇش-ءتورت رەت قايتالاپ وقىپ قانا پىسىلداپ شىعا بەردى دە، وقۋشىلارىنىڭ كوبى قاعازدارىن اق كۇيى تاپسىردى. بىلتىرعى جىلدىق ەمتيحاننان جاقسى وتكەن وقۋشىلار ماعان قاراپ جىلاي شىقتى ەسىكتەن. «سەندەردە كىنا جوق» دەپ مەن كۇبىرلەپ كوڭىلدەرىن اۋلاي بەردىم دە، «شورتىي، شورتىي» دەپ ارىسبەك كۇبىرلەدى...
V
1948-ءشى جىلعى جازدىڭ باسىندا مەكتەپ وقۋشىلارىنان الىنعان جىلدىق ەمتيحان وقىتۋشىلار ءۇشىن دە ۇلكەن سىن وتكەلى بولدى. ءار ساباقتان قويىلاتىن سۇراۋلار ايماقتىق وقۋ بولىمىنەن شىعارىلىپ ەدى، ەمتيحان كوميسسياسى باستىعىنىڭ قۇلىپتاۋى پورتفەلىنەن ءوزدى-ءوز ساعاتتارىندا شىعا-شىعا كەلىپ ساقىلداي بەردى. وقىتۋشىلاردىڭ وقۋشىلارعا قارا تاقتا شەتىندە تۇرىپ قانا تۇسىندىرۋدەن باسقا قۇقىعى تۇگەل شەكتەلگەن بولاتىن.
ءوزى «ەنەسىنىڭ» باۋىرىنان شىقپاي ۇرلاپ ەمىپ «وگىز» بولعان ماكەن مۇندايدا جاناستىرعىسى كەلمەگەنىمەن كىمىن جارىتپاق. قارا تاقتاعا جازىلعان سۇراۋلاردى ءتىپتى جوندەپ تۇسىندىرە دە المادى، ءۇش-ءتورت رەت قايتالاپ وقىپ قانا پىسىلداپ شىعا بەردى دە، وقۋشىلارىنىڭ كوبى قاعازدارىن اق كۇيى تاپسىردى. بىلتىرعى جىلدىق ەمتيحاننان جاقسى وتكەن وقۋشىلار ماعان قاراپ جىلاي شىقتى ەسىكتەن. «سەندەردە كىنا جوق» دەپ مەن كۇبىرلەپ كوڭىلدەرىن اۋلاي بەردىم دە، «شورتىي، شورتىي» دەپ ارىسبەك كۇبىرلەدى...
ايماقتىق وقۋ بولىمىنەن كەلگەن كوميسسيا مۇشەلەرى ماكەن وقىتۋشىلىعىنان سول ەمتيحان كەزىندە-اق ءتۇڭىلىپ بولدى دا، جىلدىق قورتىندى شىعارعاندا ونى مۇعالىمدىكتەن قالدىرۋ پىكىرلەرىن قوسا ۇسىندى. بۇل - وقۋ ءبولىمىنىڭ ەڭ اۋىر شاراسى ەدى. ودان ءسال جەڭىلىرەك، كىشىرەك شارانى شاكەرباي دوسان اكەمگە كۇبىرلەي ءجۇرىپ بەكىتتىردى: «ەڭبەكاقىسى جىبەرىلسىن» دەگەن بۇيرىقتى بۇلك ەتكىزدى دوسان مۇرتى استىنان. «بارعان مەكتەبىن تاعى سورلاتپاي ما» دەگەن ماعان شاكەرباي الارا قارادى دا، دوسان تۇكسيىپ، موينىن ىشىنە تىعا سالدى.
وقىتۋ ناتيجەسى تومەنىرەك مۇعالىمدەرگە جازدىق كۋرس اشىلدى سونان سوڭ. لەكتورلاردىڭ بىرىنە مەن تاعايىندالىپ، جازدىق دەمالىس تالاپ ەتۋدەن اۋىز اشا الماي قالدىم.
شىرىلداتا شىلدەسى، تارىقتىرا تامىزى ءوتتى، موينىما ءمىنىپ العان ميزامى ءتىپتى سارىلتىپ بارادى، ارەڭ تابىلعان نۇرياشىمدى قايتا ءبىر كورە الماي زار بولدىم. وقۋشىلارىنان جازعا سالىم ءبىر ايعا جۋىق ايرىلىپ قالعاندىعىنان جىلدىق ەمتيحان ناتيجەسى تومەنىرەك شىققان وماربەك رايونىنىڭ مەكتەپ مەڭگەرۋشىلەرى مەن مۇعالىمدەرى تۇگەلدەي وسى كۋرستا ەدى. جەكسەنبى سايىن ۇيىنە بارىپ تۇراتىن قۇرمەتتى دۇيسەن ەكى جەردە زارلاعان ەكەۋمىزدىڭ حاتىمىزدى ۇزدىكسىز تاسىپ تۇردى. ماقپالدى كورگەن كوزىنە قاراي بەرەمىن سونىڭ. مەن قاراعاندا كەڭ قوڭىر قاراشىقتان اق كويلەكتى نۇريا جالت ەتىپ وتە شىققانداي سەزىلەدى دە، تاعى دا جوعالىپ كەتە مە ەكەن دەگەن تۇيسىكپەن ەكىنشى رەت شوشىنا قارايمىن.
ماقپالدىڭ حاتىنان ونىڭ دا اڭساعان جۇرەگىنىڭ كەڭ جايلاۋعا سىيماي بارا جاتقانى ايقىن ۇعىلاتىن بولدى; كەلىسىمىمىز بويىنشا «اعاي» دەپ باستالاتىن سالەمى ءيۋننىڭ سوڭىنا كەلگەندە «بيقاعا» وزگەرىپ ەدى. سوندىقتان مەن ونى «قارىنداس» اتاماي، «نۇرياش» اتايتىن بولعانمىن. ءيۋلدىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ، مەن «نۇرياشىم» دەپ اتادىم دا، ول جاۋابىن «بيعانىم» دەپ قايىردى. قالادا وقىپ جۇرگەن كەزىندەگى سۋرەتىن جىبەرىپتى. «جولىڭىزدى جايلاۋعا شىعا كۇتىپ ەدىم، كوك جايلاۋ مىنە سارعايىپ قالدى. قاراي-قاراي مەن دە... سولاي بولىپ بارا جاتقان سياقتىمىن. جىبەرگەن كىتاپتارىڭىز كۇندىز-ءتۇنى قاسىمدا (تەرگەۋشى كەلىپ قايتقالى ۇيدەگى وقۋىمدى اجەم شەكتەي المايتىن بولعان عوي). سول كىتاپتار عانا مەدەۋ ەدى. ءوزىڭىز وقىتىپ وتىرعان سياقتى كورىنە بەرەتىن بولعان سوڭ وقي-وقي ءار نۇكتەسىنە دەيىن جاتتاپ بولىپتى. ەندى ول دا سارعايعان سياقتى...» دەپ جازىپتى. مەن دە دەرەۋ حات جازىپ، سۋرەتىمدى قوسىپ جىبەردىم.
بۇل جولى جولداعان كىتاپتارىما دا قاتتى قۋانىپتى «نۇرياش». «.... ماعان قويعان اتىڭىزعا ەندى ءبىراز ۇيلەسىپ قالارمىن» دەپ جازىپتى دا، ءبىر شۋماق ولەڭ قوسىپتى:
كىم بول دەسەڭ سول بولايىن،
قالاۋىڭشا نۇرلانايىن!
بىتپەسە ەكەن تاعدىر جولى -
ارماندا وشكەن سول ءبىر ايدىڭ!»
اۆگۋستىڭ باس كەزىندە وسى حاتىن وقىسىممەن وسى ۇيقاس قامتىعان كۇدىك مەنىڭ جۇرەگىمە دە ساپ ەتە ءتۇستى، ءدىر قاقتىردى.
ءبىرىنشى نۇرياشتان ايرىلىپ زاپى بولعان جۇرەك «ەكىنشى نۇرياشتان تاعى دا ايرىلىپ قالسام نە بولارمىن» دەپ، زاپىرانى ۇستاعانداي، الەم-تاپىرىق بولا كەتتى. زىرلاي ۇشتى تاۋعا قاراپ، الداعى سەنبىدە زىرلاپ بارىپ الا قاشپاققا شۇيىلگەندەي...
«ساپ-ساپ! - دەدىم ىلە-شالا. - جاعداي قۇرساۋى ءالى تارىراق قوي، تىم اسىعىپ، قاتەرگە باستامايىن، بيىل كۇزدە وقۋعا جىبەرمەسە كەلەر جىلعى جازدى كورەيىك! كومپارتيا وعان دەيىن تىم بولماعاندا جاقىنداماي ما، ول جاقىن كەلسە وماربەكتەردىڭ تىلىنە «ماقۇل» كەلەر.» - وسىعان تياناقتاسام دا ولەڭىنىڭ ىرعاعىمەن تەڭسەلە بەردىم. سول ىرعاقپەن باستادىم حاتىمدى:
مەن دە وزىڭە ساي بولايىن،
اي جۇزىڭنەن ايمالايىن!
سەن تەربەلگەن كۇدىكتەردەن
مەن قالايشا شايقالمايىن....
الداعى سەنبىنىڭ كەشىندە جەتىپ، مەڭگەرۋشىنىڭ ۇيىندە بولاتىندىعىمدى حاتتىڭ سوڭىندا ەسكەرتتىم دە، كەزدەسەتىن ورىندى وسى جەكسەنبىدە حابارلاۋىن سۇرادىم. بۇل جولى جاۋابىن اسىعا جازىپتى «نۇرياش». قۋانىشتان با، قورقىنىشتان با، قولىنىڭ دىرىلدەگەنى دە بايقالدى، ادەمى تۇسەتىن جازۋىنىڭ يرەكتەرى ولپى-سولپى. قارسى الاتىن مەكەنىن تىم شيراق، قىسقا-قىسقا سويلەممەن ايقىن تۇسىندىرە جازىپتى...
بەلگىلەنگەن سەنبى كۇنى تۇسكە جاقىن دۇيسەن ەكەۋمىز قوس جاراۋمەن جورتاقتاتا جونەلدىك. ماعان مۇرتى استىنان كۇلە قاراپ كەلە جاتقان ءمۇدىر وسى جۇرىسپەن كۇن ۇياسىنا قونا جەتەتىندىگىمىزدى ايتتى.
- بىراق، ات قينالادى، جول كۇدىر عوي. اسۋدان اسۋىمىز دا قيىن، -دەدى سونان سوڭ، -مەن داعدىلى بۇلاڭ قۇيرىقپەن ءتۇن ورتاسىندا جەتەتىنمىن.
- بارىپ تاماقتانعانشا تاڭ بوزارادى دەڭىزشى!
- حا-حا-ھا-ھا... «ساعىنىپ كەلگەنىمدە جارتى ساعات نەمەنەگە جەتەدى» دەگەنىڭ عوي، دۇرىس، دۇرىس!
- جوق، اپتا سايىن بارىپ تۇراتىن ءوزىڭىزدى اياعانىم دا!
- ءبىزدى قويشى، ىستىق-سۋىعىمىز باسىلعان جۇرتشىلىقپىز عوي، سول تاڭىڭ اتقاندا جەتسەم دە، قىزىل ىڭىردە جەتسەم دە ماعان ءبارىبىر. جەڭگەڭىزدىڭ توسىنەن، بالالاردىڭ ماڭدايىنان ءبىر-ءبىر يىسكەسەم بولعانى!
- سولاي عانا بولسا، اپتا سايىن ات قيناپ شاپقىلاعانىڭىز قالاي؟
- مەن قۇرالىپاس كىسىلەردە بولاتىن ءبىر قىزىق مىنەزدى تۇسىنبەيسىڭ عوي، شىراق... تالاي جىلدار جاساپ، ايەل سىرى جونىنەن جەتىك بىلىمگە يە بولعان سوڭ، كوڭىلىندەگىدەي جاقسى قىز كورسە قاتتى قىزىعادى. «جاس شاعىمدا كەزدەسپەگەنى-اي، ءدال وسىندايدىڭ تابىلماعانى-اي» دەپ، وتكەن ومىرىنە وكىنە، وكسي قىزىعاتىندار بولادى. بىراق، اقىلى بار شال سول قىزدىڭ ەندى ءوز بالاسى قۇرالپى ەكەنىن تەز ەسكەرەدى دە، ۇيالا قىزىعادى. بۇلاي قىزىعۋ قيماستىق پەن قامقورلىق ورناتادى جۇرەگىنە. «كەلىنىم بولسا ەكەن»، بولماعاندا، «وزىمە جاقىن ءبىر تەڭىنە بارسا ەكەن» دەپ ارماندايدى. ماقپال ەكەۋىڭ تۋرالى مەنىڭ ارمانىم ءتىپتى ىستىق... كەي جەكسەنبىدە بالالارىمنىڭ قامى ءۇشىن شاپقىلاسام دا كوبىنەسە ەكەۋىڭنىڭ جاۋتاڭداعان كوزدەرىڭ ءۇشىن شاپقىلايمىن... ساعان كەلسە بار تىلەگى ورىندالىپ، ايەل زاتىنان شىققان مىقتى ماماننىڭ ءبىرى بولار ەدى.
تاۋ سامالى اڭقي ءتۇستى، الۋان ءتۇرلى جۇپارىمەن القىنا ءوبىپ، سۇيىندىرە ەستى الدىمنان، وبىعا ءسىمىرىپ كەلەمىن. وسى تاۋدىڭ اۋاسى كوكىرەگىمە تۇگەلىمەن سيارداي، شاشاۋ شىعارماي، تيتتەيىن ىسىراپ ەتپەي جۇتقىم كەلەدى، بىراق، جۇتىپ ۇلگىرتپەي، سامالى جىبەك جەلەكشە موينىما ورالا ايمالايدى، نۇرياشتىڭ ورامالىنداي جەلپي ەسەدى، ات ءجۇرىسىنىڭ ەكپىنىمەن كيمەلەي كىرەدى قۇشاعىما، ايالاپ سىلاي، سيپاي وتەدى.
بار ىقىلاسىمەن جايناي قاراپ ەڭكەيگەن كۇن التىن نۇرىن شاشۋداي شاشا كۇلىمدەيدى. سول شاشۋى تاۋ بەتكەيلەرىنە، ساي-سالاعا ءتۇرلى-قيلى گۇل بولىپ توگىلگەندەي، مەن ءۇشىن سەبىلگەندەي، جاۋدىراي قارايدى ءبارى دە. ورتتەن قالعان كۇيىكتى جان جۇيەمە جار دايىنداعان دارۋداي، بارىنە سۇيىنە قاراپ، كۇرسىنە تىنىستايمىن.
اسۋ اۋزىندا ات شالدىرىپ، دەمالۋعا تۇستىك. ايشىقتى گۇلدى جاسىل كىلەمدەي قۇلپىرعان شالعىندى جاساڭعا جاتا كەتىپ، اۋناي بەرىپپىن.
- تۇر، بيعاش، بۇيتە بەرسەڭ تىنىم الا دا، ەشكىمگە تىنىم بەرە دە قويماسسىڭ، - دەپ جىميعان دۇيسەننىڭ سوزىمەن ىرشىپ تۇردىم:
- وسىنىڭ ءوزى ومىرىمدە العان العاشقى تىنىمىم سياقتى.
اتتارىمىز ءبىر-ەكى تىكتەن وندىرشەكتەپ، القىنا اسقاندا ىمىرت ۇيىرىلە باستاپ ەدى. جازىق جوندا تاعى دا جورتا جونەلىپ، ءىڭىر قاراڭعىسىندا اۋىلدى سايعا تۇستىك. «نۇرياشتىڭ» حاتى تانىستىرعان تۇمسىق جارتاس مەن مۇندالاپ كورىنە كەتتى وڭ جاعىمنان. باقىت پانامىز - وسى بەر جاق بەتى، تۇكپىر جاقتان قرايعان اناۋ جاقپار عوي! وسى تۇمسىقتىڭ ارعى باۋىرىندا عانا اۋىلى بار، ەڭ بەرگى ءۇي - قامقور جەڭگەمنىڭ وتاۋى. «نۇرياش» قازىر سوندا ما ەكەن الدە ۇلكەن ۇيىندە مە ەكەن، ايتەۋىر، يت ۇرگەن سايىن ەلەڭدەي تىڭداپ، ەلەڭدەي ىرشىپ شىققىسى كەلىپ وتىرعانى ەلەستەيدى. «وي-سەزىمى شالقىعان شاقتا كوزى قانداي بولاتىنى بەلگىلى عوي ماعان، جاڭبىرلاتىپ اشىلعان ءتۇن اسپانىنداي تۇنىق كوگىلدىر قاراشىعى تىم الىس تۇكپىرىنەن جۇلدىزداي جايناپ، شاعىرماقسىز جايلى نۇر شاشىپ تۇراتىن كەڭ سىرلى الەم عوي!... تولىقشا جازىق ماڭدايىنىڭ ىشكى قۋاتىمەن نۇرلانعان سول الەمگە ۇزاق-ۇزاعىنان ءۇڭىلىپ، كوز قۇمارىمدى ءبىر قاندىرىپ السام-اۋ شىركىن» -دەپ تىقىرشيدى جۇرەگىم.
جارتاستىڭ اينالما تۇمسىعىنا جەتكەنشە قۇلداپ كەلدىك تە، بۇلاقتان وتە سالا قايتا ورلەدىك. ءبىر ءتاۋىرى، جۇزبەك اۋىلى بۇل بۇرىلىستان دا كورىنبەيدى ەكەن. وسى كورىنبەي كەلگەن بويىمدى مۇلدە كورسەتپەي اتتانۋىمنىڭ مۇمكىندىگىنە قۋاندىم. تاعى دا ءبىراز ورلەپ كەلىپ، وڭاشا عانا ەكى ءۇيدىڭ بىرىنە تۇستىك.
ءمۇدىردىڭ بايبىشەسى داستارقانىن كۇلىمسىرەي جايعاندا «ەل جاتار» ۋاقىت جەتىپ ەدى. تاعى دا كۇلىمسىرەي ءجۇرىپ توسەك سالىسىمەن مەن دە قيسايدىم. «توسىنەن ءبىر يىسكەسەم بولعانى» دەگەن دۇيسەننىڭ جولداعى ءسوزى ەسىمە ءتۇسىپ كۇلىپ جىبەردىم. ەندى بايقاسام، جەڭەشەم اپاي توس، قاز بوتەگەلى كەرمە يىقتىڭ ءدال ءوزى ەكەن. «يىسكەۋ تۇگىل قانشا وپساڭ دا مىناسىن تاۋىسا الماسسىڭ» دەگەن ويمەن كۇلىپ ەدىم.
- كۇلە ءتۇس قاينىم، بۇگىن كۇلمەي قايدا كۇلەسىڭ؟ -دەپ بارىپ شام ءوشىردى. شىعا جونەلدىم. قايتىپ كەلگەنىمدە ۇرمەۋى ءۇشىن يتىنە نان تاستاپ ۇيرەتە كەتتىم.
تاماق ۇستىندە مۇدىردەن جاياۋ ادام باتپايتىنىن ەستىگەنىم بويىنشا، ساز ۇستىمەن تۇكپىر قولتىقتاعى جاقپارعا توتە تارتتىم. جاقىن ەكەن. ءتۇن ءتۇيىلىپ تۇر. جارتاس ءتىپتى تۇكسيۋلى، اڭساعانىم ءالى كەلە قويماپتى. ءبىر وتىرىپ، ءبىر تۇرىپ، تىقىرشي كۇتتىم. جاقپار-جاقپار تارلان تاستى جاعالاي بەردىم، ۇڭىرەيە بەردى كوپ ۇڭگىر. كىرىپ تە كوردىم ىشىنە، كەيبىرى ءتىپتى كەڭ سارايداي. قولتىقتاعى سول جاقپارلاردىڭ قارسى تۇرعىسىنداعى تىك جاردا دا وسىنداي ۇڭگىر بارى بايقالادى.
ەكى كوزىم ىلديداعى اينالما تۇمسىق جاقتا ەدى. تاسقا سوعىلعان اياق دىبىسى توبەمنەن - جارتاس ۇستىنەن ەستىلدى ءبىر شاقتا.
- بايقا، -دەپ قالدى بىرەۋى. ۇڭگىر اۋزىنا دالدالانىپ وتىرا قالدىم، - اسىعاسىڭ-اۋ، الدىنا توپ ەتە ءتۇسىپ جۇرمە! - دەپ تۇنشىعا سىقىلىقتادى الگى ءۇن، جەڭگەسى ەكەن.
- قورقىپ تۇرمىن.. كەلمەپتى، - دەگەن مۇڭدانعانداي تانىس ءۇن ەستىلىسىمەن تاماعىمدى قىرىنىپ، ىرشىپ تۇردىم ورنىمنان.
- كەلىپتى، جول مۇندا اقىلداس، مىنا ارادان ءتۇس! - دەگەن جەڭگەنىڭ ءوزى الدىمەن ءتۇسىپ قوس قولىمەن امانداسا قالجىڭدادى:
- پو، كۇيەۋجان-اي، قىزىمىزدىڭ وبالىنا قاراماي سونشا زارىقتىردىڭ-اۋ!
- وبالىمىزعا الدىمەن ءوزىڭىز قاراساڭىز، قالاعا ءبىر اپارساڭىز بولماس پا ەدى؟
- ە، ءوزىمىز جەتەكتەپ اپارىپ بەرەتىندەي يەسىز قىز دەپ پە ەدىڭ؟ ءجا، جايىمىز كەلگەندە سويلەسىپ الارمىز، جەلگە تيگىزبەي، كۇنگە كۇيگىزبەي قاستەرلەپ ساقتاعان ساپ التىنىمىز، مىنە، ازاماتتىعىڭا تاپسىرعانىم، -دەي سالا جامىلىپ كەلگەن ۇزىن شاپانىن مەنىڭ ۇستىمە جابا جونەلدى، - قورىقپاڭدار، بۇل جولى توسقاۋىلدا ءوزىم بارمىن. تاڭ اتاردا ءوزىم كەلىپ ەرتىپ قايتامىن.. ايتەۋىر جەڭگەڭنىڭ جاقسىلىعىن ۇمىتا قويماسسىڭ! - دەپ ورلەدى ىرادان.
جەلبەگەي شاپان جامىلعان قىز توڭعانداي قىمتانا تۇقىرىپ، كەيىن تۇر ەدى، مەن جاقىنداعاندا عانا قول سوزىپ امانداستى.
- مىنا جەڭەشەڭ تىم ەركىن عوي بۇگىن، كۇيەۋى ۇيىندە مە ەدى؟ -دەپ سىبىرلادىم.
- ءسىزدىڭ كەلەتىنىڭىزدى ەستىپ... كەشە جولاۋشىلاتىپ جىبەرگەن، - دەپ سىبىرلاي كۇلىمسىرەدى «نۇرياش»، - بۇگىن قاسىنا مەنى اجەمنەن سۇراپ اكەلىپ جاتقىزدى... ءوزى كۇيەۋىن مەنسىنبەي... زورلىقپەن ارەڭ كەلگەن بولاتىن... قازىر بيلەپ الدى، - دەپ داۋىس شىعارماي كۇلسە دە قوس الاقانىمداعى قولىنان دىرىلدەپ تۇرعانى بايقالدى. جەڭەشەسى جارتاس جوتاسىنا جەتىپ قالسا دا سىبىرلاپ تۇرعان قىز ول جوتادان اسىپ كەتىسىمەن قادالا - ىنتىعا قارادى، قۇشاعىما تارتا بەرگەنىمدە اسىلا ءتۇستى موينىما. جامىلعان شاپاندارىمىز ەكى جاققا سەرپىلىپ تۇسكەنىن سەزبەي دە قالىپپىز...
الدە ءبىر شاقتا ەكى شاپاندى ەكى قولىما الىپ، ۇڭگىرگە بەتتەپ ەدىم، جاناسالاي الدىما ءوتتى دە، شاپانداردى الىپ، سونىڭ اۋىز جاعىنا جايدى.
- شارشادىڭىز عوي، اياعىڭىزدى كوسىلىپ وتىرىڭىزشى! -دەپ مەنىمەن جانداسا، جاناسا كەلىپ وتىردى قاسىما، قولتىعىما قالشىلداي تىعىلىپ كۇرسىندى، - جەڭەشەم اسقان قۋ ەكەن، -دەپ از كىدىرستەن سوڭ جەڭەشەسى تۋرالى سوزگە قايتا ورالدى، - ول جايىن كوكتەمدە ءسىز كەلىپ كەتكەندە عانا ءبىلدىم. «مۇنان سوڭ ساعان بۇرىنعىدان دا زەيىل بولىپ كورىنەمىن، -دەدى ماعان ءسىز كەتكەن كۇنى، - سەن دە ماعان ءوش بولىپ كورىنەتىن بول، كەيدە ءتىپتى ۇرسىسقان بولىپ شەشەڭدى سەندىرەيىك. سويتسەك سەنىڭ تىزگىنىڭدى ماعان ۇستاتا سالادى، مەنەن كۇماندانبايتىن بولادى» دەدى دە ۇيىمە ارتىمنان كىرىپ ۇرىسا جونەلدى ماعان. مەن دە قارسى كەلە كەتتىم، بىراق، كۇلىپ جىبەرىپپىن. ول باستىرمالاتىپ تىلدەي جونەلدى مەنى. ءتىلى ءتىپتى اشتى ەكەن.. كەشە ءتۇس ۋاقىتىندا دا سولاي ءبىر «ۇرسىسىپ» العانبىز! - دەپ سىڭعىرلاي كۇلدى «نۇرياش». - اعانى الىسقا جۇمساپ جىبەرىپ كەشىندە قاسىنا مەنى الىپ جاتۋعا شاقىرا كەلگەندە، اجەمنىڭ كونە قويۋى سودان بولدى. مەن ادەيى: «بارمايمىن، سەنىڭ قاسىڭا يت جاتسىن» دەپ وتىرىپ الىپ ەدىم، ءتىپتى زورلاپ قوسىپ بەردى...
الدىما «نۇرياشتىڭ» ءوزى شىعىپ وتىرعان با، ءوزىم تارتىپ وتىرعىزعانمىن با، سەزبەي قالىپپىن. ول القىمىما تىعىلا قۇشاقتاپ، ەركەلەي سويلەپ وتىر ەكەن دە، مەن الديلەگەندەي، ارقاسىنان قاعىپ، سىلاي بەرىپپىن.
- وسى جەڭەشەڭ بۇرىن سەنىڭ بىردەن-ءبىر باقىلاۋشىڭ ەكەن عوي؟ -دەدىم مەن، - اشكەرەلەپ قويۋ قاۋپى جوق پا؟
- ەكەۋىمىز جىلاسىپ تۇسىنىسكەنبىز، - دەپ قىز تاعى سىقىلىقتادى، - كوكتەۋدە ءسىزدىڭ مىڭبەك اۋىلىنا كەلگەنىڭىزدى ەستىگەن سوڭ، وعان وقيتىن شاعىمدا قامالىپ وتىرعانىمدى ايتىپ جىلاپ ەدىم; بۇل اۋىلعا زورلىقپەن كەلگەنىن ايتىپ ول دا جىلاعان. «سەنىڭ باس ەركىندىگىڭە قولىمنان كەلگەنشە كومەكتەسەرمىن» دەپ ۋاعدا بەرگەن. ءسىزدىڭ ەكىنشى اۋىلعا كەلگەنىڭىزدى سول ايتتى ماعان. اتىڭىزدى ايتقاندا بىلمەيتىنسىپ، جيىلىسقا ءسوز تىڭداي بارىپ كەلۋىن سۇرادىم. ول بارىپ ءسىزدى دە، ءسوزىڭىزدى دە... ماقتاپ كەلدى... ول ءسىزدى ءتىپتى جاقسى كورەدى، اشكەرەلەي قويماس، -دەپ سىق ەتە ءتۇستى.
- حاتىڭدا «بيعانىم» دەپ اتاعانىڭدا بالقىپ، توگىلىپ قالا جازداپ ەدىم، ەندى «ءسىز» دەپ وتىرسىڭ، بۇل سىزدى ءسوز بولماي ما؟
- نەگە؟... الدىڭىزدا وتىرمىن عوي!... ايتپاقتايىن، ات سوعىپ شارشاپ كەلگەنىڭىزدە، -دەپ سەرپىلىپ، شاپان ۇستىنە وتىرا قالعان «نۇرياش» الدىنا ەندى مەنى تارتتى، - ءسىز وتىرىڭىزشى مەنىڭ الدىما! - دەپ تارتتى دا ەركىن سيا قويماسام دا جاڭاعى وزىمشە الديلەگەندەي، ارقامنان قاعا، ايالاپ سيپاي جالعاستىردى ءسوزىن، - كەلەتىنىڭىزدى حاتىڭىزدان بىلىسىممەن وقۋ تۋرالى اجەمدى تاعى قۋزادىم. كۇز كەلىپ قالدى، بيىل جىبەرەتىن-جىبەرمەيتىنىن ايقىنداپ الۋىم كەرەك قوي... ءوز ەرىكتەرىمەن وقىتۋدان مۇلدە ءتۇڭىلدىردى مەنى، - دەپ كۇرسىندى ماقپال، - اتا-انادان تۇگەل ءتۇڭىلىپ بولدىم!... وقۋ جونىندە وزىڭىزدەن باسقا ءۇمىتىم قالمادى... ەندى... «نۇرياشىڭىز» دا، وقۋشىڭىز دا بولماقپىن. «بيعانىم» دەپ تە، «ءسىز» دەپ تە اتايتىنىم سول. - وسى سوزىنە كەلگەندە قاتتى قىسىسا-قۇشىسا تۇستىك. ءسوزىن ەندى القىنا ساباقتادى «نۇرياشىم»، - ءسىز حاتىڭىزدا... كەلەر جازدى ۇيعارىپسىز... سول كەزگە جەتە الساق... وڭاي قوسىلاتىندىعىمىزدى ءتۇسىندىردىڭىز. بىراق، وعان دەيىن مىنالار ءبىزدى قانداي تالقىعا سالادى... قايدان بىلەيىن؟... جانە ءسىزسىز جەردە تۇرا المايتىنداي بولىپ بارامىن.
- سەنى مەزگىلسىز تاۋەكەلمەن بۇدان دا قيىن قىسپاققا... ءتىستى قاقپانعا... تۇسىرگىم كەلمەيدى جانىم! - دەپ باستاپ مەن دە القىنا سويلەدىم، - ەندىگى جىلىمىز... ەركىندىكتىڭ، تولىق بوستاندىقتىڭ جىلى بولاتىنى ءسوزسىز... وعان دەيىن... جاي-جاعدايىڭدى ۇزدىكسىز ءبىلىپ... سىلتاۋىن تاۋىپ كەلىپ تۇرايىن، ۇيىڭنەن قاتەر تونە قالسا الا قاشۋعا دايىن تۇرايىن. جۇڭگو كومپارتياسى - بىزدەي ەزىلۋشىلەردىڭ، تۇتقىنداعىلاردىڭ پارتياسى... ول بىزگە... ادامگەرشىلىك ءومىردى ناعىز تەڭدىك-ەركىندىكتى شىنايى باقىتتى... ءبارىن دە تۇتاسىمەن كوتەرە جەتەدى!
- ايتەۋىر ءوزىڭىزسىز ءومىر كەشىرە المايتىن كۇيگە تۇسكەنىمدى بىلەمىن.
الپارىسىپ تىقىرشىعان ەكى جۇرەك جاراۋى جەتكەن قوس تۇلپارداي تايتالاس جارىسا جونەلدى، تۇياعىنان ۇشقىن اتىپ، سەرپىنىنەن نايزاعاي جارقىلداعانداي، تاسىرىنان جەر تىتىرەپ، ەكپىنىنەن جەل ىشقىندى، داۋىلىنان اق قايىڭ ءيىلىپ، قىزىل تال بۇكتەلگەندەي، تابيعات بەبەۋلەي ىشقىندى، القىنا نوسەرلەتتى، نازىك ءۇندى سىبىزعى مەن سىرناي تارتىلعانداي ەس تاندىرارلىق ءتاتتى كۇي بولىپ ەستىلدى ماعان.
جاڭبىرىن توگىپ-توگىپ جىبەرىپ اشىلعان كوگىلدىر اسپانىم قايتا جاينادى، ءبىر ساتتە جۇلدىزى قايتا جارقىراپ، كۇلىمدەي قارادى، كىرپىگىنە ىركىلگەن تامشىسىمەن ءتىپتى نۇرلانا قارادى. كوپتەن بەرى سىرلىلىعىمەن ءسۇيدىرىپ، قول جەتكىزبەۋىمەن كۇيدىرىپ كەلگەن سول قۇشتار اسپانىما ۇزاق قاراپ، ءتىپتى قۇمارتا ءۇڭىلىپ قالىپپىن...
سىبدىرلەپ تاڭ ءبىلىندى، سىبدىرلاتىپ جەڭگەمىز كەلگەنىن دە بىلدىك. ءۇزىلىپ، قيىلا قاراستىق ءبىر-بىرىمىزگە.
- ەندى قاشان كەلەر ەكەنسىز؟ -دەپ كۇرسىندى «نۇرياش»، تىم مۇڭلى ەستىلدى ءۇنى.
- مۇعالىمدەر كۋرسى كەلەر اپتادا اياقتايدى، ماعان دا دەمالىس بەرەر، سوندا كەلەمىن.. قايتسەم دە كەلەمىن، «نۇرياشىم»!
- بيعانىم! - دەدى نۇرياش ىشىنەن ايتقانداي سىبىرلاپ قانا، - وسى قاماۋدا وتىرا بەرەمىن بە ەندى؟
- «ۇيلەرىڭە» كىرۋىمە رۇقسات پا؟ -دەدى سىرتتان جەڭگەسى.
- رۇقسات، رۇقسات! كورىمدىك الا كەلگەن شىعارسىز؟ - دەپ داۋىستادىم مەن.
- جەڭگەتايىمدى بەرسەڭ كورىمدىك قايدا كەتەر دەيسىڭ؟
- «تىلەگەنىڭدى ال» دەڭىز، - دەپ «نۇرياش» كۇلىمدەي سىبىرلادى ماعان. قۇشاعىن جازىپ، تارقاتىلعان بۇرىمىن ارقاسىنا سەرپي سالدى دا، جيىلىپ وتىردى.
- تىلەگەنىڭىزدى الىڭىز! - دەدىم مەن.
- قوساقتارىڭمەن قوسا اعارىڭدار! - دەي كىرگەن جەڭگەمىزدى قولىنان تارتىپ، جاقىنىراق وتىرعىزدىم. ماقپالدىڭ جاڭاعى جاۋاپسىز قالعان سۇراۋىنا ايلالى جاراۋدىڭ قالاي قارايتىنىن بىلە كەتكىم كەلدى. «وسى كۇزدە الىپ قاشۋ» جانە «كەلەر جازدى كۇتۋ» جونىندەگى ويلارىمدى شورت-شورتىنان اشىق ايتىپ ءتۇسىندىرىپ ەدىم، كەلەر جازعا الدە نە جونىنەن ءوزى دە ءۇمىت ارتقانداي قۋانا كەتتى:
- ولاي بولسا، بيىلدان امان الىپ قالۋدى امالداپ كورمەيمىز بە، مەن-اق كەپىل بولايىن. تەك سونداي ەركىندىك زامان كەلسە بولعانى، اۋزىڭا ماي كۇيەۋجان!
- جەڭەشەتاي، ىپ-راس... ايتەۋىر ءبىزدى بيىلشا قورعاعايسىز قاتەردەن. ماقپالعا زورلىق جۇرگىزىلەتىندەي بولسا، ماعان ەرتەرەك حابارلاي كورىڭىز... ومىرلىك قارىزدار بولايىن وزىڭىزگە!
جەڭگەمىز قولىن ۇسىنا قويدى دا، بەرگەن قولىمدى قىسا سۇرادى:
- وسى ۋاعداڭدى ۇمىتپايسىڭ عوي؟
- ۇمىتپايمىن!...
كەشە كەشكە جاقىن ءوزىم اۋناعان اسۋ اۋزىنداعى شالعىندى جاساڭعا كۇن ۇياسىنان كوتەرىلە قايتا جەتتىم. اۋىل ويانباي كەتىپ قالۋ ءۇشىن تاڭ سازىندا جالعىز زىتقانمىن، كوزگە ءتۇسۋ تۇگىل، الىس قىرقادان اسىپ بارا جاتقان ەكى اتتىدان باسقا ەشكىمدى ءوزىم دە كورە المادىم.
«ەندىگى سەنبىنىڭ دە سەكەمسىز سەرۋەنشىسى بولارمىن» دەگەن وتتى قۋانىشپەن قايتىپ ەدىم، ەكى-ءۇش كۇن وتكەندە ول سەنبىگە بوساي المايتىنىم ەستىلدى: «شىنجاڭدا تىنىشتىق پەن دەموكراتيانى قورعاۋ وداعىنىڭ» قۇرىلۋ جيىنى اشىلىپ قازىرگى توڭكەرىس اۋقىمى مەن بۇل وداقتىڭ مىندەتى تۋرالى كەڭ كولەمدى ۇگىت-ناسيحات، وداققا مۇشە تارتۋ جۇمىسى باستالدى. اۋداندىق توڭكەرىسشىل جاستار ۇيىمى جاعىنان كوشپەلى تەاتر ۇيىرمەسىن دايىنداپ، قىر رايوندارىنا شىعۋعا ەربول ەكەۋمىز مىندەتتەلدىك.
تىڭنان ويىن قويۋ دايىندىعىنا كەم بولعاندا ەكى سەنبىنى قۇشاقتاي كەتپەك. وسى اۋداننىڭ مىقتى ارتيستەرى كلۋب ساحناسىندا ەكى رەت ويناعان «اقان سەرى - اق توقتى» پەساسىن كوشپەلى، جەڭىل ساحناعا ىڭعايلاي قويدىم. «دالا زورەكەرلەرىنە قارسى مۇنداي اتاقتى پەسانى تاۋ ەتەگىنە اپارساڭ، جوندا قالعان اقساق قازاق تا دومالاپ ءتۇسىپ كورمەي مە، مۇنى اپارساق ۇگىتىمىز جەتپەيتىن قۇلاق قالمايدى» دەپ توندىرگەنىمدە ەكى بوگەت ءبىر-اق اعىتىلدى: «مەكتەپتەن وقىتۋشى شىعارا المايمىن» دەپ زارلاعان شاكەربايدى اليەۆ كوندىردى دە، ارتيس ايەلدەرىن الىسقا جولاۋشىلاتقىسى كەلمەيتىن قاتىن تۇسامىستاردى الىبەك كوندىردى، «مەن ءوز اق توقتىمدى دا جىبەرەمىن، ساقشىنىڭ قاتىنى عوي، قاسقىردان ساقتاۋعا سول مىقتى ءمۇيىزدى توقتى بارادى» دەپ اعىتتى ولاردى.
ارتيسكە ەندى جارىدىق. بۇرىن اقتوقتى ءرولىن ورىنداپ جۇرگەن ءانشى ماۋلەندى اقان سەرىگە اينالدىرا قويدى، ايەل ءرولىن مىڭ بۇرالا ورىندايتىن قىرما ساقالدى جىگىتكە سەرى بولىپ ىرعالۋ قيىن با، ءرول الا سالا ازىناتىپ شىعا كەلدى.
مايوردىڭ اق سۇلۋى دا اقتوقتى ءرولىنا جاڭا تاعايىندالعانىمەن جەتىك، قابىلەتتى ارتيس ەكەن، ەكى-اق كۇندىك جاتتىعۋدان سوڭ قالىپقا قۇيىلعانداي سەرى عاشىعىنىڭ ءدال ءوزى بولا كەتتى. بۇل ەكەۋىنەن باسقا ماڭىزدى رولدارداعى ايتپەك، داۋلەتتەرگە رەجيسسور دا، دايىندىق تا كەرەكسىز ەدى. بۇلارعا قىز-كەلىنشەكتەرىمىز الدىندا «جۇمىرتقالاعان تاۋىق» بولىپ قاقىلداماۋ جانە «ماۋىققان مىسىق» بولىپ باجىلداماۋ جايىن عانا «ۇيرەتتىك»، ساقشى قىزمەتىنەن قۋىلعان اق سايتان مۇقان دا ازازىلدىك كەيىپكەردىڭ دايىنى ەكەن. ءۇش اربامەن كەرۋەندەتە جونەلدىك.
قىر ەلى تۇگەل جايلاۋدان ءتۇسىپ بولعان، قالاعا ءبىر تابان جاقىنداپ، جيىرەك قونىستانعان ەكەن. سول جاقىنداردىڭ ىشىندەگى ماعان «ەڭ جاقىنى»، ارينە، وماربەكتىڭ رايونى عوي. الدىمەن سول شونجاردىڭ ءوز اۋىلىنا جەتىپ تۇستىك. وماربەك بۇل جولى العاش كورگەندەگىسىندەي كۇجىرەيمەي ۇيرەتىلگەن ايۋشا قولباڭداپ، جىميا كۇلىپ قارسى الدى.
- ءۇي، بيعابىل مىرزا، ويىن اكەلگەن ءوزىڭ ەكەنسىڭ عوي، مىنەكي تاعى كورىستىك، قوش كەلدىڭ، - دەي سالا قولىمنان تارتىپ، وڭاشالاپ اپارىپ جالعاستىردى ءسوزىن، - پو، جاقسى بولعانى-اي، تاعى ءبىر قۋانىشتى حابار جەتكىزىپ، جاقسى وسيەت سويلەيمىن دەشى!
- ءيا، بۇل جولى اكەلگەنىمىز ءتىپتى مول. قالانىڭ بار اسەم جىگىتى مەن ءانشى قىزدارى سول ءۇشىن شىقتى. اسا جاقسى تەاتر كورسەتەدى. جۇرتقا تۇگەل حابارلاپ قويىڭىز. ەرتەڭ كەشكە وسى جۇزدىككە، بۇرسىگۇننەن ارعى كۇنى كەشكە ەكىنشى جۇزدىككە كورسەتىلەدى. ءسويتىپ، ءار جۇزبەكككە ەكى كۇن عانا ايالدايمىز. قوناقاسىمىز ءار جۇزدىكتەن التى قوي عانا. حالىققا كەيىن ون ەكى قويدان سالىق تۇسەتىن بولماسىن!
- حە-حە...ھە.. ويباي، شىراعىم-اۋ، ونىڭ نەسىن ايتاسىڭ، قازاققا سول دا ءسوز بە؟ - دەپ ىركىلدەي كۇلدى وماربەك.
- جوق، مۇنىڭ ءسوز ەكەندىگى انىق! ويىن قويامىز دەپ حالىقتى ەرقاشتى، جاۋىر ەتە المايمىز، جەگەنىمىزدى جاريالاي جۇرەمىز، ەسىڭىزدە بولسىن!
حاتشى ءالىباي قىزىل تۇلكىشە جىلماڭدادى بۇل سوزىمە:
- بارەكەلدە، سىيلى قوناعىمىزدىڭ قوناقاسىمىزبەن ەسەپتەسۋىنە جول بولسىن! «قونعانشا قوناق ۇيالادى، قونعان سوڭ ءۇي يەسى ۇيالادى» دەمەي مە قازاق. «بارىمىزبەن ءمازىر»، سىزدەردەن نەمىزدى ايالىق، قاسقىر دا جەپ كەتەتىن قوي عوي ول!
- قوناق كەلدى دەپ قاسقىردان قاتتىراق تيمەيىك دەگەنىم عوي; وسىنداي ويىن-ساۋىقشىلار كەلگەندە ون قوي سويىپ، سونىڭ سىلتاۋىمەن حالىقتان ەلۋ-الپىس قوي جيىپ الاتىن ەلۋباسى - زاڭگىلەر جوق پا ەدى؟ - دەپ مەن كۇلدىم. وسى وماربەكتىڭ باياعىداعى قىلىعىن ەسكەرتكەنىم ەدى بۇل. حاتشىسىنا قاراپ قويىپ، زورلانا ىركىلدەدى ءوزى:
- ونداي قاسقىردان قۇداي ساقتاسىن، مىرزا! حالىق ۇكىمەتى سايلاعان عوي! ءجا، ءسىز ەندى ءوزىمىز بولعان سوڭ... توننىڭ ىشكى باۋىنداي... ەسكەرتكەنىڭىز شىعار، ايتقانىڭىزدىڭ ءبارىن ورىندالىق! وسى كەلىسىڭىزگە توتەنشە قۋانىپ تۇرعان سەبەبىمىز بار، ورىندالماي جاتقان ىستەرىمىز بار ەدى. «بىتەر ءىستىڭ باسىنا، جاقسى كەلەر قاسىنا»، ەندى ونى دا ءبىتىرىپ الاتىن بولدىق. ال ۇيگە كىرىڭىز، ونى كەيىن اڭگىمەلەسەرمىز.
قوناققا دايىنداعان ۇيلەردى ەسەپكە الماعاندا، ساحنا مەن گريمحانا ءۇشىن ايىرىم ەكى كيىز ءۇي كەرەك ەكەنىن ەسكەرتە تاماقتاندىق. ەرتەڭىنە اۋىل سىرتىنا اۋاشالاپ اپارعان ەكى ءۇيدى ءبىر جارىم ۇيگە اينالدىرىپ تىركەي تىگۋگە كىرىستىك. ونباسىلارعا سودان باستاپ شاقىلداعان ءالىمباي حاتشى حالىقتى ساحنا الدىنداعى بەتكەيگە ءتۇس اۋىسىمەن-اق سىرەستىرە جيناپ بولدى. «پالەننىڭ قىزى»، «تۇگەننىڭ كەلىنى»، «ساقاننىڭ شالى»، «ماقاننىڭ كەمپىرى» كەلمەپتى دەگەندەي، شاقىرتىپ، شاپتىرا بەردى سوندا دا. «قالاي ءىسىمىز» دەگەندەي القىنا قارايدى ماعان. «تىم ەرتە جيىپ قويدىڭىز» دەپ مەن كۇڭكىلدەيمىن. جۇرت الدەن جيىلىپ بولعاندىقتان ءوزىمىز دە قاربالاسقا ءتۇسىپ ەدىك. دايىندىق جۇمىسىمىز بىتە بەرگەندە، ءالىمباي الدىما كولدەنەڭدەي تۇرا قالدى:
- بيعابىل اپەندى ايتەۋىر ەسىڭىزدە بولايىن، وسى حاتشىلىق مىندەتىن العالى كۇندىز-ءتۇنى شاپقىلاپ كەلەمىن، اتىمنان ات، قۇيرىعىمنان قۇيرىق قالمادى. نەسى بار، وسى حالىققا پايدام ءتيسىن دەپ شاپقىلايمىن ايتەۋىر!
- حالىققا پايدام ءتيسىن دەپ شاپقىلاساڭىز دۇرىس! -دەپ ءتۇيىلدىم مەن، مەنەن ءبىر پايدا كۇتىپ تىپىڭداپ جۇرگەنىن بايقاسام دا، سونىڭ نەندەي پايدا ەكەنىن تۇسىنە الماي اڭتارىلا ءتۇيىلدىم، - بىراق، بۇگىن وسى حالىقتى دا جاراتىپ مىنە شاپتىڭىز. جارىم كۇن بۇرىن ءيىرىپ، قاڭتارىپ قويعانىڭىزدى كوردىڭىز بە؟ سول ارقىلى اسىقتىرىپ، ءبىزدىڭ دە اشتى تەرىمىزدى الدىڭىز!
- حا-حا-ھا-ھا... جوندەپ تاماقتانا دا المادىق دەڭىزشى؟ كەشىر اپەندىم، كەشىر، ايتەۋىر مىندەتىم بولعان سوڭ، كۇنى بۇرىن بىتە بەرسىن دەگەنىم عوي! - دەپ ءالىمباي سارى مۇرتىن ويناقتاتا مىرسىلداپ شىعىپ ەدى، ەكى-ءۇش جەردەن گاز شام ىلەتىن قادا ورناتىپ بولعانىمىزشا ەكى تورسىق قىمىز، ءشاي شاۋگىم، داستارقاندارىمەن ءبىر-اق جەتتى. سوندا دا حالىقتى جاۋدىراتىپ قويىپ وتىرا المادىق...
جۇڭگو قاريتاسىن ۇلكەيتىپ، ازات بولعان رايونداردى، قالالاردى قىزىل سىزىقتارمەن بوياي جاساعان سىزبا قاريتا الىپ شىققانبىز. ساحنا شىمىلدىعىنا الدىمەن سونى كەرىپ قويىپ، سويلەۋگە كرىستىم. جۇڭگونىڭ سولتۇستىگى مەن شىعىس سولتۇستىگى جاعىنان جارىمىنا جۋىعىن قامتىعان قىزىل ءتۇس حالىقتى قىزىقتىرا تۇسكەن سياقتى. «شىنجاڭدا تىنىشتىق پەن دەموكراتيانى قورعاۋ وداعىنىڭ» نە ءۇشىن قۇرىلعاندىعىن سول جەڭىستەرمەن بايلانىستىرا ۇزاق سويلەپ، كەڭىنەن تۇسىندىرە كەلىپ، مۇشە قابىلداۋ، بولىمشە وداق ۇيىمىن قۇرۋ قىزمەتىنە ەرتەڭ وسى اۋىلدا اۋداندىق وداقتىڭ ۇيىمداستىرۋ ءبولىم باستىعى ەربول جولداس قالاتىندىعىن ايتا بارىپ تىندىم.
كەشە جول ءجۇرىپ، بۇگىن «كلۋب» جاساۋمەن دەم الا الماعاندىقتارىنا قاراماي، ۇيىرمەمىز «اقان سەرى - اقتوقتىنى» تەبىرەنتەرلىك دارەجەدە ورىنداپ بەردى...
- التى قوي جەدىك، ءيا، التى قوي! - دەدىم مەن ەرتەڭىنە بۇل اۋىلدىڭ بىزگە جايعان سوڭعى داستارقانى جيىلاردا، مىڭبەك پەن حاتشى، جۇزبەكتەرىنە التى ساۋساعىمدى انىقتاپ كورسەتتىم، - باسقا تاماقتارىڭىز ءۇشىن ەكەۋ قوسايىق، سونىمەن سەگىز قوي.. ءيلاھي حالىققا ودان ءبىر دە ارتىق بولىپ تۇسە كورمەسىن، ءامين، اللاھۋاكبار، راحمەت!
حاتشى سولقىلداي كۇلگەن «كۇشىگەندەردەن» ءۇنىن اسىرا، كۇيكەنتايشا شىرىلدادى:
- بيعابىل اپەندىنىڭ ءسوزى قىزىق-اق، حە-حە-ھە...ھە.... ءوزى ءبىر ءارتىس، تاماشا جىگىت، تاماشا جىگىت!...
اربا جولىمەن اينالا سىقىرلاتىپ ەكىنشى جۇزبەكتىڭ اۋىلىنا جەتكەنىمىزدە ءالىمباي حاتشى الدىمىزدان تاعى قارسى الدى:
- قونالقى ۇيلەرىڭىزدى جاقسىلاپ دايىنداتىپ قويدىم. حە-حە-ھە-ھە.. سەگىز قانات اق ورداسىنىڭ ءوزىن بوساتقىزدىم. تەاتر قويۋعا ارنالعان ەكى ءۇيى سىزدەر تاڭدايتىن بەتكەي باۋىرىنا بارىپ تا بولدى! وزدەرىڭىز كورىپ جوندەرسىزدەر!
- حالىقتى تاعى دا كۇنى بۇرىن شاقىرتىپ قاڭتارىپ قويعاننان ساۋمىسىز؟
- جوق، بيعابىل اپەندى، ونى تۇسىندىرگەنسىز عوي، ءوز ۋاقىتىندا، ەرتەڭ كەشكە جيىلادى، حە-حە-ھە..ھە...
ەرتەڭىنە كۇندىزگى دايىندىقتى راسىندا دا اسىقپاي تىنىش وتكىزدىك. بۇل جۇزبەك جايلاۋدان تۇسكەن سوڭ دا بيە بايلاتقان ەكەن. ءبىزدىڭ كەلەتىنىمىزدى ەستىپ، قىمىزىن مولىقتىرىپ قويىپتى. قانشالىق قاربالاس جۇمىس ۋاقىتىندا دا قالجىڭداسپاي، شارپىسپاي، شالىسپاي جۇرەتىن ايتپەك پەن داۋلەتكە بۇل كۇنگى داستارقان ۋاقىتى مولىنان ءتيدى. جاز سايىن جايلاۋدا تەاتر قويۋعا ۇزبەي شىعىپ جۇرگەن بۇل ەكەۋىن تانىمايتىن اۋىل جوق ەدى. اۋىل ادامدارىنىڭ ءۇي سىرتىنا جيىلىپ بولعانى داۋلەت سىرتقا ءبىر رەت شىققاندا ءبىلىندى. ول ەسىكتەن شىعىسىمەن دۋ كۇلكى كوتەرىلدى. كوستيۋمىنىڭ ىشىنەن جاستىق تىققان ەكەن، ەكىقابات ايەلشە شەرميىپ قايتا كىردى دە، ايتپەكتىڭ تومەنگى قاتارىنداعى ءوز ورنىنا قىنجىلا جەتىپ وتىرا قالدى. كۇيەۋىنە، ەركەلەگەندەي نازدانا، بۇراتىلا سويلەدى ەندى:
- ۋھ... قوي دەسەم ءبىر قويمايسىڭ، ەندى مىنا قىمىزدى مىنا ءىشىمنىڭ قاي جەرىنە سيعىزارمىن، ءوزىڭ كوبىرەك ىشسەڭشى مەن ءۇشىن!
- تال شىبىقتاي بۇرالعان نازىگىم-اۋ مەنىڭ! -دەپ ايتپەك كۇڭگىرلەي قۇشاقتادى دا، قومپاڭداپ ەنتىگە جالعاستىردى ءسوزىن، - قىمىز دەگەن قارىنعا سىڭەدى ساۋلەشىم، ال بالا دەگەن باسقا جاقتا، باسقا جاقتا بولادى!
ۇيدەگىلەر دۋ كۇلگەندە سىرتتاعىلار جابىقتى جۇلمالاپ اشا سىعالادى. ايەل ارتيستەرىمىزدىڭ ءبىرى ەكىقابات ەدى، بۇل قۋلاردىڭ سونى تالكۋايتتاپ وتىرعانىن بايقاپ، كوزىمدى قىسا بەردىم مەن.
- «اپەندىم»، - دەپ داۋلەت ەندى ماعان مايميا قارادى، - سىزدەر بىزگە مىسىق تا، تاۋىق تا بولماۋدى ايتقانسىزدار عوي... ەندى قاسىمدا تەكەدەي بايىم وتىرعاندا كوزىڭىزدى قىسا بەرمەسەڭىزشى. كوڭىلىڭىز تۇسسە وڭاشادا ايتىڭىز!
- ايەل بالالار وتىر عوي، ساقال سىيلاۋ دا كەرەك شىعار، - دەپ كۇبىرلەپ ەدىم، بۇل ءسوزىمدى ءتىپتى ۇشىندىردى:
- ە، ساقال كەرەك دەيسىڭ بە؟ - دەپ ەندى وماربەكتىڭ داۋىسىنا سالىپ شەرديدى دە ايتپەككە قارادى، - انە، بايبىشە، شال-كەمپىر بولۋ كەرەك دەپ نۇسقاپ وتىر.
داۋلەتتىڭ ەندى كىمدى كەيىپتەگەنىن تۇسىنە قويعان ايتپەك ءبىر تىزەلەي جانباستادى دا، مىڭبەك بايبىشەسىنىڭ ۇنىمەن سىزىلا سۇرادى:
- نە دەيسىز، قۇمان اكەلەيىن بە، قولتىعىڭىزدان كوتەرەيىن بە؟
- ە، قۇمان سۇراسام حاتشى-شابارماندار وتىر عوي. قولتىعىما دا جابىسا بەرمە دەيمىن. سەن دە قارتايدىڭ بايبىشە، ونداي-مۇندايعا ەڭكەڭدەپ جۇگىرە بەرگەنشە ەندى ءبىر توقال اپەر ماعان! ەندى ءبىر عانا توقال ءۇشىن ۇكىمەت شاۋىپ الار دەيمىسىڭ مەنى، ابىروي-بەدەلىم بار عوي قۇدايعا شۇكىر!
مىڭبەك ۇيىنەن كەلگەن بىرەۋ بار-جوقتىعىن بىلگىم كەلىپ، جالتاقتاي قارادىم جان-جاعىما، حاتشى ءالىمباي بۇل جايىمدى تۇسىنگەندەي باسىن شايقاپ قويىپ، جىمىڭ قاقتى ماعان.
- قۇرىپ سۋالعانىم-اۋ، - دەپ ايتپەك باسىن شايقاقتاتا، نازدانا سويلەدى ەندى، - قارتايعاندا توقال دەيتىن پالەنى ىزدەپ قايتەسىز، قۇداي قوسقان ەكەۋمىز وتىرمىز عوي قاسىڭىزدا!
- «كوسەۋ ۇزىن بولسا قول كۇيمەيدى» بايبىشە، قوي ەندى تۇگە، وزدەرىڭ دە سىرت بۋىن تارتىپ، قالجىرادىڭدار ابدەن. دەمدەرىڭ قولتىعىما ايازداي تيەتىن بولدى تۇگە، ايازداي!...
وداق قىزمەتى ءۇشىن كەشەگى اۋىلدا قالعان ەربولعا ەرىپ مىڭبەك جەتتى وسى كەزدە. دۋىلداعان كۇلكى دە، دۋىلداتقان ارتىستەر دە جىم بولا قالىپ ەدى. مىڭبەكتىڭ وتىرعان وتىرىسىنا، ءۇن اۋەنىنە نازار سالعان بىرنەشەۋى قىستىعا شيقىلداعاندا كوپشىلىك قايتا اعىتىلىپ، دۋ كۇلدى. وزىنە كۇلگەندەي بۇل كورىنىستەن ەربول ەلەڭدەدى جان-جاعىنا. كۇدىر تۇمسىعى يىلە ءتۇسىپ جىميعاندا بۇركىت كەيپىنە كەلە قالدى:
- نە بولدى، نە بولدى؟...
- تۇك تە بولعان جوق، - دەپ داۋلەت جىپىلىقتاتا جونەلدى، - قويان دا جوق، تۇلكى دە جوق، ماۋىق تا جوق، تاۋىق تا جوق!
- قارشىعا كەلدى، قويدىق ەندى، -دەپ ماۋلەن تولىقتاي قويعاندا، ءۇيدىڭ ءىشى-سىرتى دۋىلداي جونەلدى تاعى دا...
ءبىر داستارقاندا ەكى ساعات دەم العانىمىزدى ايتا تۇرەگەلىپ ەدىم، ارتىستەر قوتارىلا شىقتى. كۇن كوكجيەككە بارىپ قالىپتى. اۋىل ماڭى تۇساۋلى، شىدەرلى اتقا تولعان ەكەن. ساحنا قارسىسىنداعى جازىق بەتكەيگە قاپتالداي جيىلعان حالىقتى اينالا ارالاپ ءتۇستىم. «بارلاۋشى» جەڭگەم كورىنە قويمادى. ءتىپتى «قايىن جۇرت» اۋىلىنان ءوزىم تانيتىن ەشكىم كەلمەگەندەي.
ءسوزىمدى كەشەگى باپپەن تۇسىندىرە سويلەپ بىتىرگەنىمدە اقشام ءۇيرىلىپ، شام جاعىلىپ ەدى. ساحناعا قايتا كىردىم. گريمحاناعا كىرەتىن تۇپكى ەسىكتەن وتە بەرگەنىمدە ەكى ءۇي ارالىعىنان جان قالتاما ساپ ەتە ءتۇستى ءبىر قول، قايرىلىپ تۇرا قالعانىمدا بەيتانىس بالا جىگىت ءۇن قاتپاي وتە شىقتى. ونىڭ ارتىنان وندىرشەكتەي جەتكەن ءالىمباي حاتشى مەنى سۇزە جازدىپ كىلت توقتادى.
- ءوي، نەمەنە، جاسىرىنباق ويناپ جۇرسىزدەر مە؟ - دەپ ۇڭىلە ءتۇستىم.
- جوعا، حە-حە-ھە...ھە... ۇرى بالالار بار ەدى، جان قالتاڭىزدان بىردەمە اكەتپەدى مە، قاراڭىزشى!
ءبىزدىڭ ساحارا حالقىندا قالتامان بولمايتىنىن بىلسەم دە بىلمەگەنسىپ، قولىمدى سالا قويدىم قالتاما. ءتورت بۇرىشتاپ قاتتالعان قاعاز ءىلىندى. «نۇرياشتىڭ» حاتى ەكەنىن مولشەرلەدىم دە بارماعىما قىسا قويدىم:
- ءبارى تۇگەل ەكەن امانشىلىق!
- ەھە-حە-ھە... سىزدەردى قورعاپ جۇرگەنىم عوي، -دەپ ءالىمباي ءوتىپ كەتە بەردى.
«ءاي، اسقان پالە ەكەنسىڭ-اۋ، ەرتەڭ «نۇرياش» ەكەۋمىزدى قاي قىرىڭا الار ەكەنسىڭ» دەگەن كۇدىكپەن گريمحاناعا كىردىم. رولدەگىلەردىڭ ءبارى گريمدەلىپ، جاسانىپ بولعان ەكەن. حالىق الدىنا قايتا شىعىپ بارىپ، قويىلاتىن ويىندى ءتۇسىندىردىم دە شىمىلدىق اشقىزدىم.
گريمحاناعا كىرە وقىدىم ىستىق حاتتى. «نۇرياشتىڭ» ءوز قولى. كەزدەستىرەتىن جەڭگەسىنىڭ نۇسقاۋىن عانا جازىپتى. الگى كۇدىگىم دۇرىس ەكەن، ءالىمبايدان ساقتانۋىمدى، مۇمكىن بولعاندا ونى ءبىر جاققا جۇمساپ جىبەرۋىمدى ەسكەرتىپتى...
ەرتەڭىنە «قايىن جۇرت» اۋىلىنا بارار جولىما ماعان جورعا ەرتتەتىپ بەرگەن ءالىمباي، جىلماڭ قاعىپ، الدى-ارتىمدى ورادى. جەكە سويلەسەتىن ءسوزى بارىن ايتىپ وتىنگەن سوڭ اربادان قالىپ، باسقا سالت اتتىلاردان دا الىستاي، وقشاۋ اياڭدادىق:
- وسى باراتىن اۋىلىمىزدا ءبىر سۇلۋ بار عوي، كورىپ پە ەدىڭىز؟ -دەپ سۇرادى ءبىراز كىدىرىستەن سوڭ.
- جوق، قايداعى سۇلۋ؟
- بالە اپەندىم، ونى كورمەگەن كوز - تۇل... ەحە-حە-ھە...ھە... ءبىر كورسەڭىز جابىسىپ-اق قالار ەدىڭىز... ياپىر-اۋ، ون شاقتى كۇن الدىندا جايلاۋىنان جالعىز قايتىپ كەلە جاتقانىڭىز بار ەدى، ونى قالاي كورمەدىڭىز ەكەن!
جۇرەگىم زۋ ەتە ءتۇستى بۇل سوزىنەن. قايتقان جولىمدا الىس قىرقادان قارايعان ەكى اتتىنىڭ ءبىرى وسى قۋ سياقتى سونشالىق الىستان ناقتاپ تاني قويماس دەگەن ويمەن جالتارا سالدىم:
- كوكتەمدەگىدەن سوڭ بۇل جاققا شىقپادىم عوي، وندا دا قىز ىزدەپ كەلمەگەنمىن، قايدان كورەيىن، ءوز سۇلۋىم باردا!
- قايداعى سۇلۋىڭىزدى ايتاسىز، قالىڭدىعىڭىز بارما ەدى؟
- بار عوي، وسىندا بىرگە جۇرمەي مە، انەۋ جاۋدىر كوز، بۇراڭ بەلدىڭ مەنىكى ەكەنىن بايقامادىڭىز با؟
- وي قۇداي-اي، ءبىزدىڭ ماقپالعا قاراعاندا سول دا سۇلۋ ما؟ سونى ءبىر كورىڭىزشى!
- «سۇلۋ - سۇلۋ ەمەس، سۇيگەن - سۇلۋ» دەمەي مە؟
- بيعابىل اپەندى... حە-حە-ھە... ھە.... ءالى بالا ەكەنسىز، سىزدەي جىگىت وسىنداي قىزدىڭ بەلدەۋگە بايلانعان اتى بولماق پا؟ كورسەتەيىن بارعان سوڭ... ءبىر كورسەڭىز... ماعان جالىنباي قويمايتىندىعىڭىزعا سەنىمىم تولىق. ولگەن ادامدى دا ءبىر اۋناتقانداي قىز!
بۇل توندىرۋىنەن ماقپالدى شىرعا ەتىپ، مەنى مىقتى ءبىر «اڭعا» سالماق ەكەنى دە، تامىرىمىزدى ۇستاپ، سىرىمىزدى تارتپاق ويى بارلىعى دا بايقالدى.
- ءجا، كورسەتكىڭىز كەلسە كورە سالارمىز، -دەپ جىميدىم مەن، - ايتاتىنىڭىز سول قىز جونىندە عانا ما ەدى؟
- ايتارىمنىڭ نەگىزگىسى سول. سىزبەن دوستاسقىم كەلەدى، ءبىر كورمەي ارماندا قالىپ جۇرمەڭىز! ەكىنشى ايتارىم كىشكەنە عانا ءىس، كەيىنىرەك ايتسام دا بولادى.
- ولاي بولسا بۇگىن كەشكە ءبىر جۇمىس ىستەپ بەرىڭىزشى، جازۋىڭىز ادەمى ەكەن، مىنا پەسانىڭ ءبىرىنشى شىمىلدىعىنىڭ جازۋى وشكىندەپ، سۋفلەردى قيناپ ءجۇر، سونى دۇيسەننىڭ ۇيىنە اپارىپ كوشىرىپ جىبەرسەڭىز لايىقتى قاعاز سودان تابىلادى.
- ەحە-حە-ھە....ھە... پاقىرىڭىز جۇمىس باستى، قولىم تيمەيدى عوي. سىزدەرگە ءتيىستى بار جۇمىس تا ماعان ارتىلىپ تۇرماي ما؟
- ەرتەڭ اتار تاڭعا دەيىن جۇمىس شىعا قالسا جۇزبەك بار عوي، ءبىر ءتۇن ۇيقىڭىزدى قيىڭىز ماعان!
- ماقۇل، ماقۇل!...... ەحە-حە-ھە....ھە... قيايىن، قيايىن!...
«قايىن جۇرتتىڭ» اۋىلى دا قوناق كۇتەتىن ۇيلەرىن اۋىل سىرتىنا وقشاۋلاي تىگىپتى. اۋىل ماڭى ەڭكەيگەن كۇن نۇرىمەن جايناپ، ءتىپتى سۇلۋ، ءتىپتى ىستىق ءبىلىندى ماعان. باستالعان كۇزدى كوكتەمدەي، قۋارعان جۋسان-شيلەرى گۇلدەپ تۇرعانداي كورىندى. بىراق، «نۇرياش» كورىنبەي قويدى. ادەيى شىقپاي وتىرىپ العانىن ءتۇسىندىم. سىلاڭ قاعىپ، سىپىلداپ جۇرگەن جەڭگەم دە سىرت قاراي بەردى. «تاپسىرماڭىز ارتىعىمەن ورىندالادى» دەگەندى ءبىر ءساتى تۇسكەندە سىرت جاعىنان كۇبىرلەپ وتە شىقتىم. تاپسىرماسى - ءالىمبايدى ءبىر جاققا جۇمساپ جىبەرۋ عوي. «ارتىعى» اۋىل كوزىنە ادەمى قالىڭدىقتى بولىپ كورىنۋدى تاپقانىم. ول - قيالزاتتىڭ قالىڭدىعى ەدى، بىزدەن كەيىنىرەك كەلگەن اربادان قيالزات تۇسىسىمەن ونىسىن «بۇگىن ەل جاتقانشا، ەرتەڭ كۇندىز ءبىر كۇن قارىزعا» سۇراپ الا قويدىم. «قالىڭدىعىم بار» ەكەنىنە ءالىمباي قۋدى دا، اۋىلدى دا تولىق سەندىرۋىم، بىردەن ءبىر قاجەتتى، ءزارۋ جۇمىس بولىپ شىقتى.
ءشاي ءىشىپ بولعانىمىزشا ەكىنتى اۋىپتى. «قالىڭدىقپەن» قولتىقتاسىپ الىپ، اۋىلدى اينالا سەرۋەندەدىم. «ەندى مەنى سەن قولتىقتا»... «باسىڭدى يىعىما قاراي جىعا ءجۇر»... «كوستيۋمىمنىڭ شاڭىن قاققان بولشى» دەگەن سياقتى ءوتىنىش بۇيرىقتارمەن قۇزىرلانا، قورازدانا بەرۋگە تۋرا كەلدى، قۇربى ءارتىسىم كەيدە سىقىلىقتاپ، كەيدە ساقىلداي كۇلىپ، ايتقانىمدى ورىنداي بەردى. سىرت كوزگە ءتىپتى كەلىستىرىپ-اق جۇرگەن سياقتى.
ءۇي ارالارىنان قاراپ قويىپ جەڭگەم ءجۇر. ۇلكەن ءۇي بوساعاسىنان نۇرياشىمنىڭ دا بىرەر رەت قاراپ قويعانىن بايقادىم. «ءبىز مۇنشالىق ەركىن جۇرگەندە جۇرەگى قاپاسىنا سيماي تىقىرشىپ، نازالانىپ-اق وتىرعان شىعار» دەگەن ويمەن: «شىدا، نۇرياشىم، شىداي تۇر» دەپ قالىپپىن.
- نە دەيسىڭ؟ -دەپ جالت قارادى دوس قالىڭدىعى.
- الىستا ءبىر ارمانىم بار ەدى، ەسىمە ءتۇسىرىپ كەلەسىڭ!...
كۇن ۇياسىنا ەنە بەرە ءبىز دە قۇلداپ ءتۇسىپ، بۇلاق بويىنا وتىردىق. جەڭگەمنىڭ حاتتا ۇقتىرۋى بويىنشا، ار جاقتاعى قوس تەرەك - «نۇرياش» ەكەۋمىزدىڭ بۇگىن تۇندىك پانامىز.
- قيالزات ەكەۋىڭنىڭ مىنا قىلىقتارىڭدى تۇسىنسەم بۇيىرماسىن! - دەپ سىقىلىقتادى ءماريا بەلىنەن قۇشاقتاعانىما قىمسىندى، - سەندەرگە ويىن كەرەك ەكەن، بىزگە ۇيات كەرەك. قولىڭدى جيىپ وتىرشى!
قىز قاراي بەرگەن اۋىل جاققا قاراسام، شاڭىراق-تۇڭىلىكتەرى عانا كورىنەدى ەكەن، ادامدارىنان بەرى كەلە جاتقان ءالىمباي عانا كورىندى.
- بۇل ويىن ەمەس، ءسال شىداي تۇر! - دەپ قىستىم مەن قىز بەلىنەن، - مىنا كەلە جاتقاننىڭ اياق دىبىسى ەستىلىسىمەن بوساتامىن، سەن سەزبەگەن بول، ول جاقىنداپ قالعاندا باسىڭدى يىعىما قويا سالىپ جالت قاراپ، تۇزەلە قوي.
ءارتىس ءماريا ايتقانىمدى اسىرا ورىندادى: ءالىمباي جەتە بەرە تاماعىن قىرىنىپ قالعاندا ادەيى سەلك ەتە ءتۇستى دە، قاراپ جىبەرىپ، ۇيالعانسي تۇزەلدى. مەنەن ىرگەسىن بولە وتىرىپ، تومەن قاراپ الدى.
- شىركىن جاستىق-اق! - دەپ كىدىرگەن ءالىمباي، وتىرىك كۇلكىسىنە تاعى ءبىر باسىپ جىبەردى، - حە-حە-ھە...ھە... باقىتتى بولىڭدار! ... بيعابىل اپەندى، «قاشپاق بولساڭ زىمىرا» دەيدى، الگى كىتابىڭىزدى بەرە قويىڭىز ەندى، بۇگىن تۇندە كوشىرىپ-اق بەرەيىن.
- ءاپ-بارەكەلدە... ماقۇل، سۋفلەردەن الىپ بەرەيىن، - دەدىم دە، حاتشى جونەلە بەرگەندە مارياعا سىبىرلاپ ءتۇسىندىردىم، - ءدال وسى سارى حاتشى كورىنگەن جەردە ماعان بارىنشا ىنتىق كورىنەتىن بول!
- بۇلارىڭ نە ويىن، ءتۇسىندىرشى ماعان؟!
- بۇل سارى - ماعان تونگەن پالە، - دەپ قولتىعىنان كوتەرمەلەي تۇرعىزدىم دا، قوناق ۇيگە قاراي جەتەكتەدىم، - مەنى سەنەن بۇزىپ، سۇلۋ كەلىنشەك اپەرمەك... سەن تۇرعاندا ونىسىن قايتپەكپىن؟
سوڭى ءسوزدى الدىمىزداعى ءالىمبايدىڭ وزىنە ەستىرتە سويلەپ ەدىم:
- ونىسى نەسى ەكەن؟ - دەپ قىز دا اشۋلانعانسي دابىستادى دا، كۇلكىدەن ۇيگە جەتكەنشە تۇنشىقتى.
جەڭگە تاپسىرماسى تولىقتان دا تولىق ورىندالدى ءسويتىپ، قاعاز بەرۋدى مۇدىرگە تاپسىرىپ ءالىمبايدى جونەلتكەنىمنەن سوڭ، ءتورت جىگىت كوتەرىپ كىرگەن ءبىر سابا قىمىز ارتىستەردى سايراتا جونەلدى. باستالا كەتكەن دۋمان اۋىلدى ءبىر-اق جيىپ الا قويدى.
ءبىر شاقتا ەسىكتەن سىزىلىپ كىرىپ تۇرا قالعان قامقور جەڭگەم اۋىلداستارىنىڭ قاۋىپتىلەرىن تۇگەندەپ تە بولعان سياقتى، بوساعاعا قولىن تىرەپ سۇيەنە قويدى. شارتتى بەلگىسى وسى ەدى، ەلەۋسىز بۇيىردە وتىرعان مەن سەزدىرمەي سىتىلىپ شىعىپ جۇرە بەردىم.
قوس تەرەكتىڭ جەلكە جاعىنداعى شيلەۋىتكە كىرە وتىرعان ماعان اۋىل ماڭى تۇگەل كورىنەدى ەكەن. ۇلكەن ۇيىنە كولبەڭدەي جەتكەن جەڭەشەتايىمدى دا قاقاس قالدىرماپ ەدىم، «نۇرياشىمدى» ەرتىپ شىعا كەلدى ءبىر ساتتە. ەكەۋى ءۇي ىرگەسىنەن الىستاي بەرە مەن وتىرعان جاققا ويىستى دا، ۇزىن بويلىسى قايتا بۇرىلىپ، قوناق ءۇي جاققا تۋرا تارتتى. سۇرى شاپاندى تالدىرماشتاۋى مەن جاققا ۇمتىلدى. الدىنان جۇرەگىم جۇگىرە شىققانداي، ۇمتىلا، ۇمسىنا قارادىم، بۇلاقتان اتتاپ ءوتتى دە، قاباققا جۇگىرە شىعىپ، القىنا كۇلىپ جەتتى...
سوزگە مۇرساتتى الدەن ۋاقىتتان سوڭ ارەڭ تاپتىق:
- بۇگىن ون ءتورت كۇن ءوتتى، - دەپ تىنىستادى.
- اجەڭنەن قالاي قۇتىلدىڭ؟
- مۇندايدا باسى مەن بەلىنىڭ اۋىرا قالاتىنى بار، - دەپ سىقىلىقتادى «نۇرياش»، -باسىن ۋقالاتىپ جاتقاندا كىردى جەڭەشەم: «ءجۇر، ەي، قىز، ءان تىڭداعىڭ كەلسە.... ءۇيدىڭ سىرتىنان عانا تىڭدايسىڭ! مەن وتىر دەگەن جەرگە وتىراسىڭ» دەپ زەكىرە ەرتىپ شىقتى دا، ءۇيدىڭ ىرگەسىنەن وتكەنشە ساپىلدادى: «بار جاقسىلىعىمدى ۇمىتىپ، ەرتەڭ-اق مەنىمەن قايىمداسىپ، سالعىلاسىپ شىعا كەلەرسىڭ» دەيدى. - سونى ايتىپ ماعان سىقىلىقتاي تىعىلعان «نۇرياش» كۇرسىنە جالعاستىردى ءسوزىن، - اككى ايەل عوي... ودان ءسىز دە كەم تۇسپەدىڭىز، ءبىر قىزدى جابىستىرا شىققان سەبەبىڭىزدى ءتۇسىندىم... تۇسىنسەم دە... ءبىر ءتۇرلى... باسقا ادام سياقتى كورىنەدى ەكەنسىز!
- مەن وزىمە دە ءبىر ءتۇرلى كورىندىم... بىراق، سەن ءۇشىن ءبارىن دە ىستەي الۋىم كەرەك ەكەنىن بىلەمىن «نۇرياشىم» - ماقپالىم!.
قوناق ۇيدەگى ساۋىق كەشى ءتۇن ورتاسىنان اۋا تارادى. جەڭەشەمىز بۇلاققا كەلىسىمەن قوس تەرەكتەن ءبىز دە «تارادىق».
«نۇرياش» مەنىڭ ءالىمباي تۋرالى ايتقانىم بويىنشا ەرتەڭىنە كۇندىز مۇلدە كورىنبەي قويدى. ونى ماعان كورسەتپەكشى بولىپ ۇيىنە بارعان ءالىمبايدىڭ جولى بولماي، سۇرلانىڭقىراپ قايتىپ ەدى. ول كەشە جىلجىتىپ اكەلدىرىپ قويعان ساحنا ءۇيىن ءبىزدىڭ ساۋىقشىلار جارتىلاي قايتا تىگۋگە كىرىسكەندە اۋىلعا ايقايلاي جونەلدى، ءۇي تىگۋگە بارلىق قىز-كەلىنشەكتى شاقىرا جۇگىردى. «ءوزىمىز جوندەپ الامىز» دەپ ءبىز ايقايلادىق. «ۇكىمەت قىزمەتكەرلەرىنە ءۇي تىكتىرىپ قويىپ، قاراپ وتىراسىڭدار ما؟» دەپ اقىرا جەتكەن حاتشى ماقپالدى تاعى دا شىعارا الماي، ۇيالعانىنان كەدەي-كەپشىك ايەلدەرىن تۇگەل قۋىپ كەلدى. ولارعا جۇمىستىڭ جوقتىعىن جانە بار راحمەتىمىزدى قوسا ايتىپ ءبىز قايتاردىق.
قىپ-قىزىل بولىپ وتىرىپ قالعان حاتشى كۇن ەڭكەيە قايتا ارەكەتتەندى، مەنى ماقپالدىڭ ۇيىنە اپارماقشى بولدى: «بيعابىل اپەندىگە ۇلكەن ءۇيدلىڭ وزىنەن، ۇلكەن كىسىنىڭ قولىنان ءدام تاتتىراتىن ءجونىڭ بار ەدى عوي» دەپ جۇزبەككە جابىسا كەتتى. ۇيالعانىنان جۇزبەك تە شاقىرعان بولىپ وتىرعاندا كەشەگى اۋىلدا قالعان ەربول مەن مىڭبەك جەتىپ ەدى، مىسىق بولا قالدى حاتشى تۇلكىمىز، «كەيىن-كەيىن...» دەي سالدى. قىسپاقتان ارەڭ قۇتىلعانداي سەرپىلىپ، سۇلۋ مۇرتتى جۇزبەك جونەلدى...
كەرىلگەن قاريتاعا جاپىرلاعان جۇرت تارتىپكە شاقىرىلىپ، ءيىن تىرەسە وتىرىپ بولعاندا سوزگە كىرىستىم. سارناپ تا تۇرمىن، بارلاپ تا تۇرمىن، قاپاستاعى نۇرىم اقشام قاراڭعىسىمەن قاراڭداپ ارەڭ جەتتى، قوڭىر مىنەزدىمسىنگەن اجەسىنە قوڭىرشا كيىممەن ەرىپ كەلدى. ەڭ ارتقا وتىرا قالعانىن ەل بايقاماي، بيىكتەگى شام نۇرىمەن ءجۇزى شاعىلىسقاندا مەن عانا بايقادىم دەسەم، ءالىمباي كورىپ بولىپتى، قارسى الدىما وتىرا قالىپ، ىمداي باستادى. ونىسىن ەلەمەي، قاريتاداعى جۇڭگونىڭ قىزارعان جاعىن وزىنە نۇسقاي بەردىم، ەركىندىك-تەڭدىك، ۇلى بوستاندىق كەلە جاتقانىن ءوزىنىڭ جىلتىڭداعان كوك كوزىنە تۇرتە كورسەتكەندەيمىن....
بۇل ءتۇنى «نۇرياشپەن» كەزدەسۋ قيىنعا سوقتى. ويىن اياقتاعانشا وباداي كەمپىردىڭ قاسىنان ول اۋاشا شىعا المادى دا، جىلماڭداعان ءالىمبايدان مەن قۇتىلا المادىم، جۇرسەم الدىمنان، وتىرسا ارتىمنان شىقتى، «سىزدەن كوزىن اۋدارمادى، ءسىز دە قارادىڭىز-اق، كىلتتەرىڭىزدى ەندى مەن بۇرايمىن» دەي بەردى. ءرولىن ورىنداپ بولعان «قالىڭدىعىمدى» ەرتىپ شىعىپ، ارەڭ سىتىلدىم باقىلاۋىنان. تەاتر اياقتاپ، حالىقتىڭ كەتەتىنى كەتىپ، جاتاتىنى جاتىپ بولعاندا سىرتقا شىقسام، ءالىمباي ءالى دالباقتاپ، ماڭايلاپ ءجۇر ەكەن. كەشەگى وتەلمەگەن ۇيقىنىڭ ەسىنەتىپ جۇرگەنىن بايقاپ، دالداعا وتىرا قالدىم دا، ول ءبىر ۇيگە بارىپ كىرىسىمەن جونەلىپ بەردىم. بىراق، قوس تەرەككە «نۇرياش» كەلە قويماپتى، تاڭ جاقىنداعان سايىن تىقىرشىپ، تىقىرشىعان سايىن قىسىلدىم. بۇگىن كەلمەسە كوپكە دەيىن تىلدەسە الماي كەتەتنىم عوي.
جەڭىل سۇرى شاپاننىڭ شالعايىنان اق كويلەك ەتەگى جارق ەتە ءتۇستى ءبىر شاقتا، ۇشىپ كەلە جاتقانداي. تاعات قىلا الماي بۇلاق بويىنا مەن دە ۇشىپ ءتۇسىپپىن. ەكەۋىمىز قولداسىپ الىپ، مەن ۇشقان جەرگە قايتا ۇشتىق...
بۇل كەزدەسۋىمىز ەستەن تاندىرعانداي شاتتىقپەن كۇلىمدەي ايمالاسۋ بولىپ ەدى، لەزدىك قانا ۋاقىتتاي سەزىلىپ تاڭ اعارعاندا ەستەن تاندىرارلىقتاي قينالىسقا سالدى، نەشە ايرىلىسىپ، نەشە قايرىلىستىق. وسى كۇزدە تاعى ءبىر ءساتى تۇسپەسە، قىستا كەزىگە المايتىنىمىزدى ايتىپ وكسىدى «نۇرياشىم». بار مۇڭىنا مەدەۋ، بارىمشا دەمەۋ جۇرەگىمدى قولىنا ۇستاتقانداي مىقتى سەنىم ايتا بەرىپپىن. سەرتتەسىپ ايرىلستىق.
ول ۇيىنە كىرگەنشە باسپالاپ قاراپ وتىردىم دا، بۇلاق بويىمەن ورلەپ بارىپ، قوناق ءۇيدىڭ جوعارعى جاعىنان شىقتىم. شاربى بۇلت كۇن شۇعىلاسىمەن قىزارا باستاعان. تۇنگى تەاتردەن كەش قايتقان اۋىل قارتتارى ورىندارىنان ءالى تۇرا قويماعان سياقتى. اۋىل مەن قوناق ءۇيدىڭ اراسىندا ءالىمباي كەلە جاتىر ەكەن. ماعان قارسى ءجۇردى.
- ەحە-حە-ھە...ھە... وسىلاي بولۋ كەرەك جاس جىگىت دەگەن، ايتەۋىر جولىڭىز بولعانىن ءبىلدىم. باسە، سىزدەي جىگىت تەگىن جۇرە مە؟
- نەنى ءبىلدىڭىز؟ - دەپ اڭتارىلعانسىپ، تۇيىلە قارادىم مەن، - قالىڭدىق پەن كۇيەۋدىڭ ءجۇرىسىن تەگى بار ادام تەكتەمەسە كەرەك.
- پو-پو، قاتتى ءتيدى-اۋ مىنا ءسوزىڭىز! سويتسە دە... سويتسە دە، قايدا بارساڭىز دا وسىنداعى ەڭ تىلەۋلەسىڭىز مەن بولارمىن بيعان اپەندى!
جاۋاپ كەرەكسىز ەدى بۇل سوزىنە، ورىنسىز اقتالا بەرگەن ادامعا كۇدىك ناقتالا بەرەدى عوي. سويتسە دە بۇل قۋدىڭ تاعى ءبىر سەكەم تاپقانىن تۇسىنە، تۇيىلە كىردىم تەاتر ۇيىنە. ساحناداعى كەرەۋەتكە قيسايا كەتتىم.
قاتتى ۇيىقتاپپىن. بىرەۋدىڭ جۇلقىلاعانىنان وياندىم. ءماريا ەكەن. «سەنى سارى حاتشى وياتا الماي، مەنى جۇمسادى» دەپ كۇلە سىبىرلادى قۇلاعىما. تەز سەرگىپ ساحنا شىمىلدىعىنان پالتومدى جامىلا شىقتىم. مىڭبەك پەن وسى اۋىلدىڭ جۇزبەگى بەتكەيدە وڭاشا سويلەسىپ وتىر ەكەن. «بيعابىل مىرزا، موينىڭدى بۇرا كەتشى» دەپ قولىن بۇلعاعان مىڭبەكتىڭ شاقىرۋىمەن سولاي اياڭداي بەرگەنىمدە، الدىمنان توسىپ تۇرعان ءالىمباي دا ەرە ءجۇردى.
- مىرزا، انە كۇنى وزىڭە ەسكەرتكەن جۇمىس وسى جۇزدىكتە ەدى، - دەپ باستادى مىڭبەك ءسوزىن، - ىلعي شەتتەپ، ساياق قونىستانىپ جۇرگەن ەكى-ءۇش قاراۋ بايدىڭ اۋىلى بار. مىنا جيىنعا كەشە شاقىرتساق تا كەلمەپتى، بالالارىن وقۋعا بەرمەيدى. ارمياعا جاردەم، كوپىر سالىعى، ءباجى دەگەندەردىڭ بارىنەن قاشادى دا جۇرەدى. وسىلارعا ءسىزدى ەرتىپ اپارىپ كورسەتىپ، تۇزەتىپ قايتساق دەپ ەدىك.
- بۇگىن ءتورتىنشى جۇزدىككە جۇرەسىزدەر عوي، جول-جونەكەي بىتە سالاتىن وپ-وڭاي جۇمىس، -دەپ «قايناتام» ەپسەكتەتتى، - «بىتەر ءىستىڭ باسىنا، جاقسى كەلەر قاسىنا» دەيدى. بىزبەن بىرگە جۇرسەڭىز عانا بولعانى، ءسىزدى سويلەتىپ باسىڭىزدى اۋىرتپايمىز، ءوزىمىز سويلەپ، ءوزىمىز شەشەيىك.
- ولاي بولسا، ماقۇل، ەرەيىن، -دەي سالدىم مەن. «بۇلاردىڭ مەنەن جالاقتاي كۇتىپ جۇرگەن «جاقسىلىعى» وسى عانا بولسا، نەسى بار، جاقسى-اق بولايىن، «قايناتا» مەن بىرگە ءجۇرىپ، ءجۇز جىلىتىسىپ الساق ءتىپتى جاقسى بولعانىم عوي.»
ەربولدىڭ بۇل اۋىلدا ىستەيتىن ۇيىمداستىرۋ قىزمەتىنە مەكتەپ مەڭگەرۋشىسىن ءشاي ۇستىندە قوسا سالىپ، اتتانا جونەلدىك.
وباداي وڭكيگەن مىڭبەك، شيراتىلعان سۇلۋ قارا مۇرتتى جۇزبەك، تۇلكىشە جىلتىڭداعان شەگىر سارى حاتشى، جىلتىراعان قاراقۇرىم پالتوسىنا شەكەلەتە قوندىرعان قاراكوك شاپكىسى قۇپ جاراسىپ، «جاڭا ۇكىمەت» ەكەنىن ايگىلەپ تۇراتىن اق سۇرى «اپەندى» - ءوزىم - تورتەۋىمىز ىڭعاي جورعامەن شايقالتا تارتتىق. اكەسىمەن بىرگە اتتانعانىمدا ەسىك الدىنا قاراپ تۇرىپ قالعان عاشىق جار عانا كوز الدىمدا. نۇر شاناقتى كوگىلدىر كوزىنە ىنتىزارلىقتان ىركىلگەن جاسىن كورىپ كەلە جاتقاندايمىن. «اكەممەن جاقىنداسىپ، مەنىڭ تالابىما كوندىرىپ تە قالار» دەگەندەي ۇمىتپەن سوققان الاۋلى جۇرەگىن دە كورگەندەيمىن. ەكى جاعىمنان كەزەكتەسە سويلەپ كەلە جاتقان مىڭبەك پەن جۇزبەكتىڭ ءسوزى قۇلاعىما قونار ەمەس. تەك وسى وتكەن تاڭ الدىندا بۇلبۇل ۇنىندەي ەستىلگەن جار كۇلكىسى، جار ءسوزى، جار مۇڭى، جار ساعىنىشى عانا كەلەدى كوكەيىمە.
كۇنباتىستان كوشكەن قارا بۇلت قويىلىپ، تاۋ جوتاسىنا قارنىن تىرەي قالىقتاپ تۇرا قالدى دا، جاڭبىرىن سەبەزگىلەتە باستادى. ويدان سوندا عانا سەرگىدىم. مىڭبەك پەن جۇزبەك باراتىن اۋىلدارىمىزدىڭ «قىڭىر مىنەزىن» سويلەپ، «قيقارلىعىن» تانىستىرىپ كەلەدى ەكەن. بۇل اۋىلدار دا زەيىل بولۋ، قاباق اشپاي ءتۇيىلىپ الۋ قاجەتتىگىن، ايتپەسە ۇكىمەت ءىسىن وزدەرىنىڭ ورىنداي المايتىندىعىن تۇسىندىرەدى. باسىن ەستىمەگەن ءسوزدى جاسىن قالدىرعىم كەلىپ، جاۋاپ قاتپاي تىڭداي بەردىم. تالاي اۋىلدى جولدا قالدىرا ۇزاق جورتىپ، ساي اۋزىنداعى ءۇش-ءتورت ءۇيلى قاراشا اۋىلعا كەلىپ تۇستىك. ونباسى ءۇيى ەكەن. وقۋعا بالا بەرمەيتىن اۋىل دەپ تانىستىرعاندىقتان اتتان ادىرايا ءتۇسىپ ەدىم. سويلەسە كەلە ءوزىم ۇيالدىم. كەشەگى جيىنعا اۋىلدىڭ الىستىعىنان بارا الماي قالعاندىقتارىن ايتىپ، شەشەسى دە، ونباسى دا بايەك بولىپ كەشىرىم سۇرادى، «تۇسىمىزداعى مىنا جۇزبەكتەن بۇگىن كەلەتىندىكتەرىڭىزدى ەستىگەنبىز، وگىزگە مىنگەسىپ بارساق تا ەرتەڭ وسىنداعى جيىنعا قاتىناسپاقپىز. شاقىرۋشىعا وسىنى ايتقانبىز» دەستى.
مەن دە ىركىلمەي كەشىردىم بۇل «قىلمىستارىن». ونباسىدان قاراۋىنداعى وقۋ جاسىنا تولعان بالالاردىڭ سانىن سۇراپ ەدىم، بۇل جوندە دە الدىما تۇسە كەتتى: «ءبىزدىڭ ءوزىمىز كەدەي اۋىل ەدىك. قۇدايعا شۇكىر، تۇرمىسىمىز ەندى عانا وڭالىپ كەلەدى. ءتىزىمىن ەندى الدىم. بالالاردىڭ وقۋى ءوزىمىز ءۇشىن كەرەك قوي. مىنە، سەگىز بالا بار، مىنا ءوز تۇسىمىزداعى مەكتەپكە ءۇش-ءتورت كۇن ىشىندە اپارىپ، جاتاقحانا راسحوتىمەن قوسا تاپسىرماقپىز» دەپ ءتىزىمىن كورسەتتى.
بۇل جونىندە توق ەتەرىنەن تۇسىنىك قانا ايتىپ، تۇيىلە الماي شىعىپ ەدىم، جۇزبەك پەن ءالىمباي زەكىرە شىقتى ونباسىعا، مۇنان كەيىن شاقىرعان جيىنعا بارماسا اتىن لاۋعا اكەتەتىنىن، مەكتەپكە بالا بەرمەگەندەرگە ايىپ سالاتىنىن قايتالاي ايتىپ، قامشىسىن بىلەپ-بىلەپ جىبەرىپ اتتاندى. مەن بىلاي شىعا بەرە شيراپ، مۇنداي كەدەي اۋىلعا ورىنسىز قاتالدىق ىستەمەۋلەرىن ەسكەرتتىم. ونباسىنىڭ الگى بايانداعاندارىنىڭ دۇرىستىعىن دالەلدەپ ەدىم، مىڭبەك مۇنىما قىنجىلا رەنجىدى:
- كەرى تارتقاندارعا بۇلايشا كەشىرىم ەتە بەرسەڭىز ۇكىمەت تاپسىرماسىن ءبىز قالاي ورىنداماقپىز، مىرزا؟
- قولىنان كەلەتىن، باردام شاڭىراقتارعا ۇكىمەت تاپسىرماسىن ءسوزسىز ورىنداتۋ كەرەك، -دەپ قالدىم مەن، - بىراق، سالىقتى مال سانىنا قاراپ ادىلدىكپەن ءبولۋ شارت! ال، قولىنان كەلمەيتىن جوق-جىتىكتى ورىنسىز زورلاۋعا جول جوق. ماسەلەن، مىنا اۋىلدىڭ وزىنە جاقىن جەردەگى جيىنعا قاتىناسۋىنا رۇقسات ەتپەي، سوناۋ الىستاعى مىنا كىسىنىڭ اۋىلىنداعى جيىنعا بارا الماعاندىقتارى ءۇشىن جالعىز-جالعىز كولىكتەرىن لاۋعا الساڭىزدار، بۇلارىڭىز ياقتارىن كەسكەندىك بولماي ما؟ «جوققا جۇيرىك جەتپەيدى»، جوققا ۇكىمەت قىلىشى دا وتپەيدى!
مىرس-مىرس ەتە ءتۇستى ءۇش «بەلسەندى». بۇل ساپارلارى ءساتتى بولمايتىنىن بايقاعانداي ءبىر-بىرىنە قاراسا ءتۇستى دە، مىڭبەك ساي جولىنان كۇنباتىسقا كىلت بۇرىلىپ، قىرقالاي تارتتى.
- ەندىگى باراتىنىمىز باردام تۇگىل باي اۋىل، - دەپ كۇڭگىرلەدى مىڭبەك ماعان، - قورالى قويى بار، اسقان قىڭىر اۋىل. مۇنداعى ءىسىمىزدىڭ ورىندالۋ-ورىندالماۋىن ءسىزدىڭ قاباعىڭىز عانا بىلەدى. ءسىز جىلى شىراي كورسەتسەڭىز-اق بار ءىسىمىزدىڭ بۇزىلعانى!
- كوپىر سالۋ ءۇشىن بىلتىر بولىنگەن ون بەس قويدى ءالى بەرمەي كەلەدى، -دەپ «قايناتام» ەسكەرتتى، - ءتىپتى شەتكە شىعىپ الىپ، باعىنعاندى قويدى بىزگە.
- ۇكىمەتكە جاردەم-كومەك، سالىق دەگەننىڭ بارىنە قارسى، - دەپ قامشىسىن ءالىمباي ءۇيىرىپ قالدى. ەپتەپ بايقاسام، ۇشەۋى قاپتال شاپان ىشىندە توڭعانداي سۋىنىپ، مۇرتتارىن تىكىرەيتىپ العان ەكەن. كارلەرىن مىقتاپ تىگىپ كەلە جاتقاندىقتارى سەزىلدى.
- بۇل اۋىلعا جۇمساقتىق كورسەتپەڭىز، مىرزا!
- بۇلارعا ۇكىمەت كوزىن ءبىر كورسەتىپ قويايىق، بۇدان كەيىن تىلگە كونەتىن بولسىن دەپ قانا ءسىزدى ەرتىپ كەلەمىز. ءبارى دە ۇكىمەت پەن حالقىمىزدىڭ پايداسى! جارىقشاق ءسوز شىعارا كورمەڭىز!
- بيعابىل اپەندى، بۇل ءبىزدىڭ ءوز اۋىلىمىز عوي،... كىم جاقسى، كىم جامان، كىم ۇكىمەت جاقتا، كىم قارسى جاقتا... ءبىز جەتىك بىلەمىز... قاتال تيمەسەك بۇل اۋىل شىلبىرىنىڭ ۇشىن دا ۇستاتپايتىن اۋىل...
وسىلاي ۇگىتتەي بەردى ۇشەۋى. ءسوز سىڭايلارىنان مەنى سويلەتپەي، مىنا بۇلتشا تۇنجىراتىپ قويىپ قانا سويقان سالماق ەكەندىكتەرى بايقالدى. ماسەلەنى تولىق بىلمەي، ارا تۇسە قالىپ، «كەرتارتپا»، «تەنتەك جاق» بولىپ قالۋدان ساقتانۋىم كەرەك سياقتى. «راسىندا دا ءوز اۋىلدارى، باسقارۋعا مىندەتتى وزدەرى عوي، جاڭساق ءىس ىستەپ قويمايىن» دەپ بەكىندىم.
تاۋ قويناۋىنداعى قوڭىرشا ءۇش كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنان شىعا كەلدىك ءبىر ۋاقىتتا. جاڭبىر سىركىرەپ تۇر. قويۋ بۇلت تومەندەپ، تۇمانعا اينالدى. ەكى-ءۇش جۇزدەي قوي اۋىل سىرتىندا شوقتالا جاتىر ەكەن.
- اتتان تۇسپەلىك، - دەپ كۇبىرلەدى مىڭبەك قاتارىما تۇرا قالىپ. قاباعىنان قار جاۋعانداي تۇكسيىپ تىم ىزعارلانىپ، قويۋ ساقال-مۇرتى تارامدالا ءتۇسىپتى، ماعان زورلانا كۇلىمسىرەپ، الا كوزىن الايتا قارادى. - بۇل اۋىلدان ءجوندى ءشاي ىشە الماسپىز. كوپىردىڭ مالىن الىپ قانا تەز جونەلۋىمىز كەرەك، جاۋىن ۇدەيتىن سياقتى.
مىڭبەك ماعان سويلەپ تۇرعاندا حاتشى قويدى ءيىردى دە، جۇزبەك اتىنان تۇسە قوتانعا ۇمتىلدى، ەسىك جامىلا قاراپ تۇرعان جىگىت پەن ەكى كەمپىرگە «ارقان اكەل» دەپ اقىرىستى. ارقاندى مەن سۇراتقانداي جالتاقتاي قاراعان ءبىر كەمپىر، ۇيىنەن ارقان الىپ شىعىپ ۇستاتىپ ەدى، قويدى ارالاي ءجۇرىپ، ىرىلەرىن قوساقتاي بەردى ەكى مىقتى. اڭ-تاڭ بولىپ تۇرعان ماعان قاراعان اۋىل ادامدارى ءتىپتى اڭ-تاڭ سياقتى، «جاڭا ۇكىمەتكە» جالتاقتاي بەردى. اۋىل جىگىتى جۇگىرىپ بارىپ، حاتشىنىڭ الدىن بوگەي قالىپ سويلەگەندەي بولىپ ەدى، قامشىمەن قاسقايتا سالىپ-سالىپ جىبەردى حاتشى.
- ۇرما! -دەپ اقىرىپ قالدىم.
- سابىر، سابىر، مىرزا! - دەپ مىڭبەك كۇبىرلەدى، - اناۋ ناعىز قارا قاسقاسىنىڭ ءوزى. بۇل اۋىلدىڭ ىزاسى ابدەن وتكەن سوڭ... دومبىتقانى عوي.
الۋەتتىدەي كورىنگەن ۇزىن بويلى قارا جىگىت ءۇن قاتپاي سىلەيىپ تۇرىپ قالدى، مەنى وزىنە اقىردى دەپ بىلگەن سياقتى. رايوننىڭ ەكى ۇلىعى ەڭ جۋانىنان ون بەس قويدى لەزدە قوساقتاپ الىپ، ايداي جونەلدى.
- ءجۇرىڭىز، ءجۇرىڭىز، -دەدى مىڭبەك ماعان، - جاۋىن قاتايدى، تەز ءجۇرىڭىز، پانالايتىن اۋىلعا تەز جەتىپ الالىق!
مىڭبەك ات باسىن بۇرىپ، تايپالتا جونەلگەندە مەن تىزگىندى مىقتاپ تەجەپ تۇرىپ قالدىم. كوز الماي قاراپ تۇرمىن الگى جىگىتكە. شاعىم ايتار دەگەن دامەمەن جىميا قاراپ ەدىم، «قارا قاسقا» اتالعان بوز وكپە سوندا دا قوزعالار ەمەس، ىزالانا قارادىم ەندى وعان. تۇسىمداعى ۇيدەن جۇگىرىپ شىققان جىرتىق كويلەكتى قارا قاتىن، اتىمنىڭ شاۋجايىنا شاپ ەتە ءتۇستى كەلىپ.
- ءسىز بۇلت استىمەن كەلىپ شاباتىن قاسقىرسىز با، جاڭا ۇكىمەت قىزمەتكەرىسىز بە؟
- باسە، نە ەكەنىمدى بىلمەي تۇرمىن، ءوزىڭىز ايتىڭىزشى؟ «كوپىر ءۇشىن سالىنعان قوي سالىعىن بەرمەي جاتقان قىڭىر اۋىل» دەپ مىڭبەكتەرىڭىز ەرتىپ كەلدى مەنى. قاسقىر دا ەمەس، قاراقشى دا ەمەس، ۇگىتشى بولامىن.
- شىراعىم-اۋ، ول قويلارىن بەرگەمىز عوي! ەي، اكەل قاعازدى! -دەپ ايەل شاڭق ەتە ءتۇسىپ ەدى، جىگىت ۇيىنە جۇگىردى.
- بۇل كىمنىڭ اۋىلى، جەڭگەي؟
- زارىقباي... قوڭقاي دەگەن شالداردىڭ ۇيلەرى. ءبىز...
- قايسى زارىقباي؟... ءوي، الگى... قىرقىنشى جىلى وماربەكتىڭ سازىندا... قونىستاس وتىراتىن زارىقباي، قوڭقابايلار ما؟
- ءيا، ءيا، ءدال سول. بىلەدى ەكەنسىڭ عوي شىراعىم!... قوڭقاق قايتىس بولعان، ءۇيى اناۋ، الگى قوڭقيىپ تۇرعان - سول كىسىنىڭ بالاسى. زاقاڭنىڭ ءۇيى مىناۋ. ءوزى اۋرۋ، ءبىر جىلدان بەرى توسەك تارتىپ جاتىر. الگى جالماۋىزدار وشتەسىپ العان سوڭ... وسىلاي شەتتەپ قونىستانىپ ءجۇر ەدىك، ۇكىمەتتىڭ قامقورلىعىمەن تىربانىپ ءجۇرىپ، وسى تۇياقتاردى قۇراستىرعانبىز... مىنە، مىنە، اكەلدى، كوپىردىڭ قويىن دا، ارميانىڭ قويىن دا وزدەرىنىڭ ءبولىسى بويىنشا تولەگەنبىز، مىنە قاعازدارى.. مىنا اكەتكەن قويلارى، وزدەرى جەيتىن.. الگى قانىشەر حاتشىسىنا بەرەتىن قويلارى!
«قوڭقاڭنىڭ بالاسى» دەلىنگەن الگى قوڭقا تۇمسىقتى جىگىت قوس قولداپ ۇسىندى ەسكى شۇپەرەككە ورالعان قاعازدارىن، ارەڭ تاۋىپ اكەلىپتى. جاۋىننان دالدالاي تۇرىپ، مۇقياتتاپ وقىپ شىقتىم دا، قوي قۋىپ بارا جاتقان سۇلۋ تىماقتىلارعا قايرىلا قاراپ ايقايلادىم. ەستىمەگەنسىپ جونەلە بەردى... اشۋىم ارناسىن ەندى تاپقانداي اعىتىلا جونەلدى.
- ازاماتىم، سەن شيراق بول، -دەپ ءتۇيىلدىم «قوڭقاڭ بالاسىنا»، - بۇلاي بولبىراپ تۇرا بەرسەڭ قاسقىر ءوزىڭدى دە جەپ كەتەدى... جاڭا ۇكىمەتكە قاراستى ەكەنىمىز ىپ-راس، گومينداڭ ەمەسپىز، قورىقپا! بۇلار وشتەسكەندەرىنە سالىقتى دا ارتىق ءبولۋى مۇمكىن. ماڭايىڭداعىلارمەن مال سانىن سالعاستىرىپ كورىپ، ارتىق سالىنسا سوتقا ارىز جاز! ءجۇر، انا قويلارىڭدى ايداپ قايت، قايتارىپ اپەرەمىن!
قوي قۋشىلارعا تاسىرلاتا شاۋىپ جەتىپ، اقىرىپ جىبەردىم. ءۇنىمنىڭ زور ەكەنىن ەندى عانا بايقاعانداي، جالت-جۇلت قاراسىپ توقتاي قالدى.
- قايتار قويدى، تۇگەل قايتار!
- نەگە، نەگە؟... سابىر ەتىڭىز مىرزا، تۇسىنىسەمىز! وسىنشا ات ارىتىپ، جاۋىنعا مالشىنىپ ارەڭ بىتىرگەن جۇمىسىمىزدى تەرىسكە شىعارماڭىز!
- اقىرى الىناتىن قوي بولعان سوڭ، - دەپ «قايناتام» قولداي كەتتى مىڭبەك قۇداسىن، - قايتارمالىق، كەڭىنەن سويلەسەلىك، كوپ ەسەپ بار!
- ءدال وسى رەتكى ەسەپ تە، سويلەسەر ءسوز دە انالاردىڭ قولىندا تۇر. ءوز قولدارىڭمەن جازىپ بەرگەن قاعازدارىڭ بار. اڭقاۋ-نادان بولسا دا جوعالتپاپتى... ارميا دا كوپىرگە دە ارتىعىمەن تولەپتى!
- مىرزا، ونى كەم تولەگەن... جانە... جانە مىنا حاتشىنىڭ قىزمەتىن ءوزىڭىز كورىپ ءجۇرسىز! - دەپ مىڭبەك جاۋىپ تۇرعان جاڭبىرشا قايتا سەبەزگىلەتتى ءسوزىن، - اقىسىز شاپقىلاي بەرە مە؟ ۇكىمەت جالاقى بەرمەيدى، وسى حالىقتان جيىپ الۋدى تاپسىرعان. ونى ايتساق، مىناداي قىڭىرلارى اتقالاقتايدى.
- ولاي بولسا، «ءار ءجۇز قويدان جەتى-سەگىز دونەن قويىن تارتىپ اكەتە بەرسىن» دەگەن دوكۋمەنت بار ما قولىڭدا؟ مەنىڭ قىزمەتىم اقشيىپ كەلىپ سونى اپەرۋ مە؟ جاۋىنداتىپ كەلىپ، بۇلاپ اپەرەتىن قاراقشى اتالا المايمىن! حاتشىنىڭ كەسىمدى جالاقىسىن اۋداندىق ۇكىمەتكە بەكىتتىرىپ اكەلىپ، حالىققا جاقسىلاپ ءتۇسىندىرىپ، ەسەپپەن عانا اپەرەسىڭ! ەڭبەكاقىنى وسىلايشا باسقا-كوزگە قامشىلاپ، ءار ۇيدەن توپتاپ ايداپ اكەتە بەرەتىن قۇقىقتارىڭ بولسا، جۇرىڭدەر، مۇنداي قۇقىقتى قايسى قاراقشى بەرگەن ەكەن، كورىپ الايىن! ەي حاتشى اناۋ كەلە جاتقان جىگىتتىڭ باسىنا ءوزىڭ ويناتقان قامشىڭدى كوزىڭە ويناتپاي تۇرعانىمدا ايدا قويدى، يەسىنە تاپسىرىپ بەر!
ءالىمباي ءۇن قاتا الماي قايتارىپ ايداي جونەلدى قويدى. مەنى سونشالىق الداپ-ارباپ، قىزىل جىلىك، جالپەتەك، ۇيقىسىز ساراساڭ بولىپ اسىققانداعى ماقساتتارىنىڭ وسى بىرەۋىن عانا ءبىلىپ قالعانىما وكىنە، وشىگە قارادىم ارتىنان. تالاي سويقانى باعاناعى ساي ىشىندە جاسىرىنىپ قالعانداي. «جوققا ۇكىمەت قىلىشى وتپەيتىنىن» ايتىپ، كوزقاراسىمدى اشىق كورسەتىپ الماسام، مەنى قۇقاي كورسەتە ءجۇرىپ ىستەمەك «ىستەرىنىڭ» بۇدان دا سوراقىسى بار سياقتى.
- ۇكىمەتتىڭ ءوز قىزمەتكەرى وسىلايشا ارا تۇسە بەرسە، حالىقتى قالاي باسقارىپ، قالاي كوندىرمەكپىز! - دەپ كۇڭكىلدەدى مىڭبەك. بۇعان قايتارارلىق جاۋاپ ءالى كوپ ەكەنىن ەسكەرىپ، ءۇنسىز تىگىلدىم حاتشى سوڭىنان. قۋىپ جەتۋگە باتىنا الماي، ارەڭ قىبىرلاپ كەلە جاتقان قويشىعا قويلارىن نۇسقاپ، بىردەمە دەي سالا قايتتى.
- ەي، بوز وكپە! - دەپ ايقايلادىم قويشىعا، - جاڭاعى ءسوزىمدى ۇمىتپا، بۇلاي بولبىراي بەرسەڭ ءوزىڭدى دە جەپ كەتەدى! مىقتى بول، ەسەپشىل بول! ۇقتىڭ با؟
ساتىرلاي تۇسكەن جاڭبىر «اراسىمەن» شاپقىلاي جونەلدىم. كەش بولىپ قالعان ەكەن. «قايناتامەن» قاتار ءجۇرۋ تۇگىل، قارايتىن بەتىم دە قالمادى عوي. ايبارلى قاراقۇرىم پالتو جاڭبىردان بالىق تەرىسىندەي بالبىراپ، الجا-الجا بولعاندا ءتورتىنشى جۇزبەك اۋىلىنداعى سەرىكتەرىمە ارەڭ جەتتىم.
ەرتەڭىندەگى كەشكى جيىندا وشتىكتەن ءيا جەمقورلىقتان تۋىلاتىن ارتىق سالىقتارمەن اياۋسىز ەسەپتەسۋ قاجەتتىگىن دە ايتىپ، حالىققا اتسىز-ادەرسسىز ەسكەرتە سويلەپ ءوتتىم. بۇل رايوننان اتتانار شاعىمىزدا مىڭبەك پەن جۇزبەكتەر ەربول ەكەۋمىزدى ايىرىم قوناق ەتتى دە، ءبىزدى ماقتاپ، وزدەرىن اقتاپ اتتاندىردى. كىنالارىن جۋىپ-شايعانى ەدى بۇل. مەن دە توتە داتتاماي، «ۇكىمەت» پەن «قاراقشى» اتاۋى اراسىنداعى پارىقتىڭ زاڭدىلىق پەن زاڭسىزدىقتان عانا كورىنەتىنىن كۇلكىلى ميسالدار ارقىلى اڭگىمەلەي اتتاندىم.
كورەگەن تەرگەۋشىم ۇگىتشىلىگىمنەن ۇركىپ-اق وتىرعان شىعارسىز. «حالىق»، «حالىق» دەپ بەلسەندىنىڭ اپتىعىن باسىپ، بەلىن شويرىلتقانىمدى كوردىڭىز عوي. مەندەي ۇگىتشىنى تەزىرەك ۇگىپ تاستاماساڭىز، ۇكىمەتتىك وكتەمدىگىڭىز جۇرەر مە؟ «بۇرجۋازيانىڭ بۇلدىر دەموكراتياسىنىڭ استىنان ۇكىمەتكە وڭمەڭدەپ، قىلىش سەرمەپ، قىلمىس بۇركىپ كەلە جاتقان تاجال» ەكەنىمدى وسىمەن-اق سپاتتاي سالارسىز!
(جالعاسى بار)
«اباي-اقپارات»
